Լևոն Ադյան
ԱՅՆ ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՄՌԱՆԸ (Վիպակներ, պատմվածքներ)
«Ավելի լավ»,– մտածեց Անահիտը, մեքենայաբար ծալելով նամակը£– «Ավելի լավ®» Ավելի լավ® Հեշտ է ասելը՝ ավելի լավ® Իսկ երբ գիշերվա կեսին հանկարծակի վե՞ր ես թռչում քնից՝ դեռևս քեզ խաբելով, որ երազի մեջ չէր դա, այդ նա էր՝ Կարենը, նա նորից եկել է, և աչքերդ փակում ես՝ նրան կրկին տեսնելու համար, և քո շուրթերն իրոք զգում են նրա՝ կայծկլտացող պողի պես կարմիր, տոչոր շուրթերի հպումը քո բացված շուրթերին® Իսկ դաժան հիշողություններից ինչպե՞ս ջնջել այն, թե այնտեղ, Մատուռի ձորում, աղբյուրի մոտ, ինչպես էր նա գրկում քո ուսերը, և դու, գլուխդ նրա կրծքին սեղմած, լսում էիր, թե կրծքի խորքում ինչպես է անհանգիստ խփում նրա տաք սիրտը® Ինչպե՞ս մոռանալ այն, երբ բաժանվելիս նա աշխույժ, բերկրալի աչքերը հառում էր վրադ և մատները քնքշորեն սահեցնելով քո այտերով, ասում. «Բարի գիշեր, սիրելիս» և տանը հիշելով նրա խոսքերը, դու անձայն լալիս ու ծիծաղում էիր երջանկությունից® Ավելի լավ® Այո, հեշտ է ասել՝ ավելի լավ®Ոչ, լավ ոչինչ չկա, ամեն ինչ վատ է, անհավատալիորեն վատ է ու ծանր, այնքան ծանր, որ երբեմն Անահիտն ուզում էր գազանի պես ոռնալ ու թավալվել գետնին® Անահիտը թուղթ ու գրիչ վերցրեց և ցանկացավ հենց հիմա, այս րոպեին պատասխանել Կարենի նամակին, նա ուզում էր բացատրել Կարենին, որ այն բոլորը, ինչ նա գրել է, ճիշտ չէ. որ ինքը սիրել է նրան, հիմա էլ սիրում է ու հար-հավիտյան պիտի սիրի, որ նույնիսկ չեն վիրավորել Կարենի խիստ դաժան ու կոպիտ խոսքերը, որովհետև գիտի, որ այդ խոսքերը գրվել են բարկացած ժամանակ, և գրվել են իրեն՝ Անահիտին, ցավ պատճառելու համար, իսկ ինքն ահա բոլորովին չի նեղանում նրանից® Գրելու շատ բան ուներ Անահիտը, նա շատ բաների մասին էր ուզում գրել® Սակայն ոչինչ էլ չգրեց. ինչո՞ւ նա մի բառ անգամ չի ասում այն մասին, թե, այնուամենայնիվ, ինչի համար գնաց Ղազախստան£ Ինչո՞ւ պիտի Անահիտը կողմնակի մարդկանցից իմանար այդ մասին, թեկուզև հենց Հրանտից® Երկու ամսվա ընթացքում նա համոզվել է այն բանում, որ երբեք չի սիրել իրեն® Չափազանց նվաստացուցիչ չի՞ լինի, արդյոք, իր՝ Անահիտի համար, այդքանից հետո ինչ-որ բան բացատրել, ապացուցել.. Ի՞նչ կա որ, թող այդպես լինի՝ սրտին չես հրամայի£ Իսկ Մուշեղը® Մուշեղը շատ լավ տղա է, փառավոր տղա է, ինքն ամեն ինչ կանի, որպեսզի ընտելանա նրան, իսկ գուցեև սիրի£ Եվ նա այնպես կանի, որպեսզի հակառակ Կարենի գուշակումների, Մուշեղն իրեն երջանիկ զգա Անահիտի հետ£ Եվ նա կհասնի դրան£
–Ավելի լավ,– այս անգամ կրկնեց նա բարձրաձայն և անսպասելի նկատեց, որ ինքնաբերաբար պատռում է Կարենի նամակը£ Եվ այլևս անկարող է զսպելու իրեն, Անահիտը հենց այնպես, շրջազգեստով, ընկավ մահճակալին և, գլուխն առնելով ափերի մեջ, դառը լաց եղավ£ Երկար, սրտանց լաց եղավ Անահիտը՝ զգալով, որ արցունքները հետզհետե հանգստացնում են իրեն, կամ, համենայն դեպս, ինչ-որ թեթևություն են բերում£ Նա վիրավորանքից ու վշտից չէր միայն, որ լալիս էր, նա հրաժեշտ էր տալիս ընդմիշտ հեռացող այն լուսապայծառ ջինջ մաքրությանը, որ Կարենը մտցրել էր իր կյանքի մեջ£ Այսպես արցունքն աչքերին էլ նա քնով անցավ® Իսկ հաջորդ օրը, հանդիպելով Մուշեղին, նա նրան ոչինչ չասաց նամակի մասին. ոչ միայն նրա համար, որ չէր ուզում վշտացնել նրան, այլև այն բանի համար, որ Մուշեղն այդ օրը նրան թվաց օտար, նա ոչ մի առնչություն չուներ ոչ իր հետ, ոչ Կարենի հետ, ոչ նամակի հետ£ Մուշեղը, իհարկե, հենց սկզբից զգաց նրա խորթացածությունը, սակայն հարցուփորձ չարեց, ասես կռահողաբար զգալով, որ այսօր ինքն օտար է նրա համար£ Նրանք լուռ քայլեցին մինչև մեծ գլաքար, որոշ ժամանակ նստեցին այնտեղ£ Եվ այդ ամբողջ ժամանակաընթացքում Անահիտը հոգեպես տանջվմում էր, չիմանալով ինչ անել, երե հանկարծ Մուշեղն ուզենա համբուրել իրեն£ Եվ անսպասելիորեն շնորհապարտ էր նրան, հավաստիանալով, որ նա փորձ անգամ չի անում իրեն գրկելու£ Այդ երեկո նրանք երկար չնստեցին իրար հետ, բաժանվեցին շուտ ու մի քիչ էլ վախեցած՝ անակնկալ կերպով իրենց տանջող (համենայն դեպս Մուշեղի համար) օտարացման անբացատրելի սառնությամբ£
Դրսում կրկին ինչ-որ հռնդյուն լսվեց£ Անահիտը դուրս եկավ պատշգամբ և այնտեղից նայեց ներքև, գյուղի կենտրոնից դեպի իրենց թաղամասը բարձրացող ճանապարհին£ Ոչ ոք չկար£ Իսկ հռնդյունը շարունակվում էր£ Այդ հռնդյունը Անահիտի հայացքը տարավ երկինք£ Երևի քիչ առաջվա օդանավն է, ետ է գնում, չգիտես ինչու, մտածեց նա, երկար ժամանակ նայելով ադամանդեղեն երկնքով, աստղերի միջով առկայծումներով ընթացող սուրացող օդանավի ետևից£ Օդանավը գնաց կորավ Մռավա սարի վրա£ Հետաքրքիր էր այդպես մենակ կանգնել բաց պատշգամբում, մերկացող այգուն դեմառդեմ, իմանալով, որ շուրջդ ոչ մի կենդանի շունչ չկա, դու ես ու աշնանային տարօրինակ, արտասովոր երեկոն£ Անահիտը մտավ տուն և հիշեց մի ուրիշ աշուն£ Այդ աշնանն իր և Մուշեղի կյանքում նշանակալից իրադարձություններ եղան. Անահիտն ընդունվեց Ստեփանակերտի բժշկական ուսումնարան, իսկ Մուշեղին զորակոչեցին բանակ£ Մտածում էին. մինչև Մուշեղը կվերջացնի ծառայությունը՝ Անահիտը կավարտի ուսումնարանը, գյուղ կգան և այն ժամանակ էլ կամուսնանան£
–Եվ դու ինձ կսպասե՞ս երկու տարի,– հարցրեց Մուշեղը£
–Դու ինչ է, չե՞ս հավատում ինձ£
–Ինչու չէ®,– խուսափողաբար պատասխանեց Մուշեղը£
–Ես սպասելու եմ քեզ, միայն հաճախակի գրիր ինձ£
Եվ Անահիտը սպասեց, թեև հասկանում էր. թերարժեք սեր է իրենց սերը, Մուշեղն իրեն սիրում է, իսկ ինքը պարզապես կապված է նրան, կապված է ընկերական ջերմ զգացմունքով ու հարգանքով£ Եվ, անյուամենայնիվ, սպասեց, որովհետև նրա համար, էստ էության, արդեն միևնույնն էր. Կարենից հետո մե՞կ չէ, թե ում ես սպասում£ Եվ նա սպասեց, ու միաժամանակ սովորեց. ամիսը մեկ-երկու անգամ գյուղ էր գալիս, քանի որ ուսումնարանը հեռու չէր, գտնվում էր մարզկենտրոնում՝ գյուղից վաթսուն կիլոմետրի վրա£
Կարենն իր խոսքի տերը եղավ. գյուղ նա չվերադարձավ, և ոչ ոք կարգին չգիտեր, թե որտեղ է նա, թեև հայտնի էր, որ Ղազախստանից մեկնել էր վաղուց, դեռևս հուլիսի վերջերին («Այսինքն՝ վերջին նամակն ուղարկելուց անմիջապես հետո»,– մտքում հաշվեց Անահիտը)£ Բայց ո՞ւր էր մեկնել, երկար ժամանակ ոչ ոք չգիտեր£ Մի անգամ Անահիտն իր մեջ համարձակություն գտավ՝ գնալու նրանց տուն£ Կարենի մայրը տան առջև՝ բանջարանոցում, կանաչ լոբի էր քաղում£ Անահիտը ցանկապատի վրայով բարևեց նրան, որպես պատասխան ՝Կարենի մայրը քթի տակ ինչ-որ բան մռլտաց, բայց շարունակեց աշխատանքը£ Անահիտը, իհարկե, լավ ընդունելություն չէր սպասում (իր առաջին այցը նա չէր մոռացել), բայց շփոթվեց, և այն աստիճան կորցրեց իրեն, որ մի պահ մնաց շվար կանգնած՝ չիմանալով, թե ինչ անել£ Սթափվելով՝ նա, այնուամենայնիվ, ասաց, որ պարզապես ուզում է տեղեկանալ՝ որտե՞ղ է լինում Կարենը և նամակ-բան գրո՞ւմ է արդյոք, թե ոչ£ Այդքանը, ըստ երևույթին, հերիք էր, որպեսզի Կարենի մայրը դուրս գար ինքն իրենից£ Նա գազազած ելավ լոբու արխից՝ լոբու տերևները սոսնձված շորերին, և ձեռքերը թափահարելով ու ճղճղան ձայնով թնդացնելով օդը, հարձակվեց անակնկալից շշմած Անահիտի վրա և միանգամից սկսեց նզովք թափել նրա գլխին£ Նա այնպիսի խոսքեր էր ասում, որ Անահիտն իր ամբողջ կյանքում երբեք չէր լսել£ Անահիտը շրջվեց և համարյա վազելով դուրս եկավ նրանց բակից և լսեց, թե ինչպես Կարենի մայրն իր ետևից նետեց. «Սիրեկանդ գնացել է, հա՞, էլի պոչ ես խաղացնում»£
Անահիտը փողոց դուրս եկավ ամոթից ու վիրավորանքից կաս-կարմիր կտրած£ Իր բախտից, շուրջը ոչ ոք չկար£ Բայց Անահիտը գիտեր, որ մինչև երեկո ամբողջ գյուղն արդեն իմանալու է, թե Կարենի մայր Լուսիկն ինչպես է շշպռել Անահիտին£
Միայն հոկտեմբերի սկզբներին գյուղում լուր տարածվեց, որ Կարենն ընդունվել է Տիմիրյազևի անվան գյուղատնտեսական ակադեմիա£ Լսելով այդ մասին, Անահիտը դառը կսկիծով մտածեց այն մասին, որ իրենց գժտությունը Կարենի օգտին եղավ. ո՞վ գիտե, գուցե միասին լինեին, նա չկարողանար ընդունվել®
Ավարտելով ուսումնարանը, Անահիտը խնդրեց իրեն ուղարկել հայրենի գյուղ՝ տեղական հիվանդանոցում աշխատելու£ Իսկ երկու ամիս անց բանակից վերադարձավ Մուշեղը՝ արևից թխացած ու առնականացած£ Ծառայել էր նա մոտոհրաձգային զորամասում, ուր և յուրացրել էր մեխանիկի մասնագիտությունը£ Դրա համար էլ, վերադառնալով գյուղ, նա աշխատանքի անցավ կոլտնտեսության ավտոգարաժում£ Շուտով նրան գարաժի վարիչ նշանակեցին (վարիչն արդեն ծեր մարդ էր և գործը դժվարությամբ էր գլուխ բերում)£ Մուշեղն աշխատանքներն այնպես կազմակերպեց, որ գարնանամուտին բոլոր մեքենաներն արդեն լրիվ պատրաստ էին գարնանացանին ու բերքահավաքին£ Կոլտնտեսության ղեկավարությունը հանգիստ շունչ քաշեց. վերջապես բանակային դպրոց անցած գործիմաց մեխանիկ էր գտնվել£
Աշնան կեսերին, երբ գյուղում վերջացան դաշտային աշխատանքները, Անահիտն ու Մուշեղն ամուսնացան£ Անահիտի համառ թախանձանքով (դա շատ վշտացրեց Մուշեղին ու նրա ծնողներին) շատ թեթև հարսանիք արեցին, որին հրավիրեցին մոտ քսան-քսանհինգ մարդու՝ մերձավոր ազգականներից ու ընկերներից£ Հետո կոլտնտեսությունը նոր հողամաս ու դրամական վարկ տվեց՝ տուն կառուցելու համար, և նրանք տուն կառուցեցին՝ միահարկ, երկու սենյակից բաղկացած£ Տունը բլրի վրա էր՝ երեսով դեպի արևը, և այնտեղից, ինչպես ափիդ մեջ, երևում էր ամբողջ Հնձախութը՝ բլրալանջերին ու ձորակներում փռված փոքրիկ թաղամասերով£ Պարզ եղանակներին ու լուսնկա գիշերներին տարին չորս բոլոր Անահիտի աչքի առջև մենության մեջ թախծում էր Մռավա սարը, երևում էին շրջակա բոլոր լեռներն ու սարերը, մեծ ու փոքր հանդերը՝ կպած անտառներին կամ հենց այդ անտառների մեջ® Անահիտը կանգնում, երկար դիտում էր այդ բոլորը, և դրանք ոչ մի զգացմունք չեն արթնացնում նրա մեջ® Բլրի վրա կանգնած այդ տանն սկսեցին ապրել Անահիտն ու Մուշեղը£
Ծանրաբեռ նոր հոգսերով՝ կապված մանկությունից ի վեր կայունացած հոգեկան կերտվածքի կտրուկ փոփոխման հետ, Անահիտը սկզբնական շրջանում չէր նկատում սեփական օտարացումը Մուշեղից, Մուշեղն ինքն էլ կարծես թե դժգոհության ոչ մի նշան չէր ցուցաբերում, հավանաբար նրա համար, որ առերևույթ ոչ մի բանում չէր դրսևորում այդ օտարացումը£ Անահիտը սիրալիր էր ամուսնու հետ, հոգատար ու գորովալից էր, Մուշեղը ևս նույնպիսի զգացմունքներով էր պատասխանում նրան£ Առավոտվանից Անահիտը գնում էր հիվանդանոց, իսկ Մուշեղը՝ վերանորոգման արհեստանոց£ Վերադառնում էր նա սովորաբար Անահիտից ուշ, և տանը միշտ պատրաստ էր լինում համեղ ու տաք կերակուրը£ Միասին ճաշում էին, իսկ հետո կամ հյուր էին գնում որևէ բարեկամի տուն, կամ գնում էին կինո, երբեմն էլ մնում էին տանը£ Տանը նրանց համար տխուր չէր անցնում. Մուշեղն ուրախ ու հոժարակամությամբ օգնում էր Անահիտին տնտեսական գործերում, իսկ եթե անելու բան չէր լինում, յուրաքանչյուրը մի գիրք էր վերցնում գրապահարանից և խորասուզվում էին ընթերցանության մեջ, կամ եթե հեռուստատեսությամբ կարգին կինոնկար էր ցուցադրվում, նստում էին հեռուստացույցի դիմաց, նայում£ Նման պահերին, լավ իմանալով, թե կինոյի ինչպիսի սիրահար է Անահիտը, Մուշեղն ավելի շատ Անահիտին էր նայում, քան էկրանին՝ ձգտելով կնոջ դեմքի շարժումների ու աչքերի արտահայտությունից գուշակել, թե ինչ է ցուցադրվում էկրանի վրա, և համարյա միշտ էլ գուշակում էր անսխալ£ Անահիտի մեջ օտարացման զգացումն առաջանում էր այն ժամանակ, երբ նրանք մտնում էին անկողին£ Մուշեղի փաղաքշանքը թեև տհաճ չէր նրան, բայց և չէր հուզում, չէր ալեկոծում նրա արյունը, և որպեսզի թաքցներ դա, Անահիտը ստիպված էր լինում ձևացնել և, պատասխանելով նրա փաղաքշանքներին, նա սարսափով մտածում էր այն մասին, որ ինքն ամբողջ կյանքում պիտի ձևացնի և ամբողջ կյանքում վախենա, որ Մուշեղը մի օր կզգա իր կեղծիքը® Մի երկու անգամ Անահիտն իրեն բռնեց այն բանում, որ քիչ էր մնում Մուշեղի փոխարեն արտասաներ Կարենի անունը և սառավ այն մտքից, որ երբևէ դա կարող է պատահել և թե ինչ կարող է տեղի ունենալ դրանից հետո£ Նա տենդայնորեն իրենից հեռու վանեց իրեն վախեցնող այդ անունը և գիշերային իր մեղքը՝ ամուսնու առջև, նա ձգտում էր քավել ցերեկները՝ նրա հանդեպ ցուցաբերած նուրբ հոգատարությամբ, փայփայանքով, հանգիստ բնավորությամբ£ Եվ դա, ընդհանուր առմամբ, նրան հաջողվում էր, որովհետև Մուշեղն անկեղծաբար ուրախանում էր նրա խաղաղ, քնքույշ խոնարհության թեկուզև ամենաչնչին դրսևորմամբ՝ չկասկածելով դրա իսկական պատճառի մասին և վերագրելով այն իր, ինչպես ինքն էր ասում, «սարսափելիորեն բախտը բերելուն»£ Եվ, այնուամենայնիվ, ցերեկը փոխվում էր գիշերվա, և ամեն ինչ սկսվում էր նորից, և Անահիտը մտածում էր այն մասին, թե երկա՞ր կդիմանա, արդյոք, այս երկպառակ կյանքին£ Եվ հիմա, որպեսզի ինչ որ ձևով իր մեջ պատասխան զգացմունքներ արթնացներ Մուշեղի հանդեպ, նա մխիթարում էր իրեն, որ շուտով երեխա կունենան, նա երազում էր շուտ ունենալ այդ երեխան, հուսալով ու հավատալով, որ եթե երեխան ծնվի, իր ու Մուշեղի հարաբերությունները կամրապնդվեն այն աստիճան, որ այդ ատելի օտարացումը կլուծվի, կչքանա ինքնին և ամեն բան կընկնի իր տեղը, և կյանքը վերջապես կրկին ձեռք կբերի իր ջինջ պարզությունը, առանց որի չկա երջանկություն£
Երեխան, ավաղ, չափազանց ուշ ծնվեց, նրանց համատեղ կյանքի երրորդ տարում միայն, երբ Մուշեղն սկսել էր արդեն որոշ բաներ կռահել® Անահիտը հաճախակի էր իր վրա բռնում ամուսնու մտախոհ հայացքը, որովհետև այդպիսի հայացքից հետո, առանց ձևականության կհետևի հարցը, որն, ամեն պարագայի կարող է հանկարծակիի բերել Անահիտին£ Անահիտը նման դեպքերում ինչ-որ պատրվակ էր գտնում՝ տնից դուրս գալիս, միայն թե հեռու լինի Մուշեղից, միայն թե հնարավորություն չընձեռնի նրան տալու իրեն վախեցնող հարցը,– վերցնում էր կուժը և գնում աղբյուրը՝ ջրի, կամ մի անհետաձգելի բան «հիշելով», գնում էր հիվանդանոց£
Եվ, այնուամենայնիվ, Մուշեղը տվեց անխուսափելի հարցը.
–Անահիտ, միայն ճիշտն ասա, ես անտանելի՞ եմ քեզ համար£
Ուշ երեկոյան էր դա, նրանք պառկել էին անկողնում քնելու, Անահիտի մարմինը լարվեց ինչպես զսպանակ, բայց հաջորդ վայրկյանին նա արագորեն հպվեց ամուսնուն£
–Այդ ի՞նչ ես ասում, Մուշեղ,– նվաղկոտ ձայնով ասաց նա£
Հաջորդ հարցն ավելի սարսափելի էր.
–Չէ՞ որ Կարենից հետո քեզ համար միևնույն էր, թե ում հետ կամուսնանայիր£ Իմ փոխարեն մեկ ուրիշը պատահեր՝ նրա հետ կամուսնանայիր®
–Պետք չէ այդ մասին,– ասաց Անահիտը կամացուկ, ծայր աստիճան լարված ձայնով£– Ես ուզում եմ քնել£ Ավելի լավ է քնենք£
Գիշերվա կեսին Մուշեղն արթնացավ քնից. Անահիտը չկար կողքին£ Մուշեղն արագ ելավ տեղից, մտավ մյուս սենյակը£ Անահիտը գիշերվա շապիկով նստել էր մթան մեջ և լալիս էր անձայն®
Մուշեղը որոշ ժամանակ կանգնեց դռների մեջ, հետո վերադարձավ, պառկեց ու մինչև լույս աչք չփակեց£ Լուսադեմին, առանց նախաճաշելու, գնաց գարաժ, իսկ երեկոյան եկավ խմած և ինչ-որ դատարկ բանի համար անողոքաբար ծեծեց Անահիտին£ Եվ զարմանալին այն էր, որ ինչպես միշտ, Անահիտն այդ օրն էլ ներեց նրան, նույնիսկ չթողեց, որ ներողություն խնդրեր£ Նա Մուշեղին չէր մեղադրում£ Մեղադրում էր ինքն իրեն£
Երեխայի ծնունդը ոչինչ չփոխեց, ընդհակառակը՝ գնալով նրանց միջև ընկած վիհը խորացավ՝ պարտականություն դնելով նրանց վրա՝ դիմանալ ու չփորձել կտրել խճճված հանգույցը£ Եվ նրանք դիմանում էին£ Ի միջի այլոց, գործը թեթևանում էր նրանով, որ Մուշեղը ոչ միայն սիրում էր կնոջը, այլև գիտեր, որ նա ոչ մի տեղ չի գնա իրենից, երեխան ամուր կապում էր նրա ձեռն ու ոտքը£ Իսկ ո՞ւր պիտի գնա®
Դրսում շարունակում էր հոսել աշնանային արտասովոր, լուսնկա երեկոն£ Անահիտը, պատուհանի առջև նստած, վերհիշում էր անցած-գնացած օրերը£ «Թող քեզ ծիծաղելի չթվա, Կարեն,– մտովի Կարենի հետ զրուցում էր Անահիտը,– թող ծիծաղելի չթվա, որ լինում են այնպիսի օրեր, երբ ուզում եմ գլուխս թաքցնել քո տաք գրկի մեջ, որպեսզի դու քնքուշ ձեռքերով շոյես ինձ, և ես մոռանամ, մոռանամ ամեն ինչ, ինչպես այն ժամանակ, հեռավոր թվացող այն տարիներին® Ասա ինձ, ո՞րն է այն ճամփան, որ կարող է մեզ տանել դեպի այդ օրերը՝ անցած-գնացած®»£ Հարյուրավոր ճանապարհների խաչմերուկներից մեկում, մտածում էր նա, կյանքը հանդիպեցրեց իրեն ու Կարենին, որպեսզի երջանիկ լինեն, ամեն մարդ ծնվել է երջանիկ լինելու համար, այլապես ինչո՞ւ աշխարհ գալ, աստված մարդուն հենց դրա համար է ստեղծել, իսկ ինքը, երևի, շատ էր հպարտ, չուզեց հասկանալ, որ ինքը երջանիկ կլինի միայն Կարենի հետ, չուզեց, դրա համար էլ, ինչպես բոլոր մեծ երջանկությունները, կարճ տևեց նաև իր երջանկությունը£
Անահիտը հիշեց Կարենի մի խոսքը. «Երբ քեզ չեն սիրում այլևս, քեզ հետ է մնում քո վիշտը£ Երբ դու ինքդ արդեն չես սիրում, քեզ ոչինչ չի մնում այլևս»£
Անահիտը դառը քմծիծաղեց իր մտքերի վրա£ Նա քմծիծաղում էր, այնինչ արցունքները հոսում էին աչքերից£ Նա արտասվում էր իր խորտակված սիրո համար, օտար աչքի համար աննկատ իր առաջին կնճիռների համար, այն բանի համար, որ օրերն անցնում են միանման, անիմաստ ու դատարկ£
Այդ օրերը, շաբաթները, ամիսները, տարիներն աննկատելիորեն անցնում են, և ստացվում է ճիշտ մոր ասածի նման. ամեն ինչ կա՝ ջահելություն, առողջություն, քեզ սիրող, հոգատար ամուսին ու մեծացող որդի ունես, որը շուտով առաջին դասարան է գնալու, տուն ունես, և փառք աստծո, ամեն ինչ կա տանը, ապրելու ամենալավ ժամանակն է, ապրիր ու ուրախացիր, բայց չի լինում, չի ստացվում, ուրախանալու ոչինչ չկա և չգիտես՝ ինչո՞վ կվերջանա դա, և կվերջանա՞, արդյոք, երբևէ®
Ոտնաձայներ լսելով՝ Անահիտը լարեց ուշադրությունը£ Տան ետևում ճռռաց դարբասի դռնակը, հետո բակում լսվեցին Մուշեղի ծանր ու հատու քայլերը. նա դեռ չէր թողել զինվորական շարայինի իր խրոխտ քայլվածքը£ Մուշեղը, ներս մտնելով տուն, գլխի թեթև շարժումով բարևեց կնոջը, մոտեցավ ընթրիքի սեղանին£
–Իսկ ո՞ւր է Արայիկը£ Քնա՞ծ է, ինչ է®
–Ոչ, մայրիկի մոտ է,– պատասխանեց Անահիտը£– Ինչո՞ւ այդպես ուշ ես գալիս£
–Մարտակերտ՝ պահեստամասերի էինք գնացել£
–Հաջողվե՞ց ստանալ,– հարցրեց Անահիտը£ Նրա համար, իհարկե, միևնույն էր՝ ստացե՞լ են այդ պահեստամասերը, թե ոչ, բայց պետք էր, չէ՞, մի բանի մասին խոսել, որպեսզի հենց առաջին րոպեներից նյարդեր քայքայող լռություն չտիրի, որին նրան՝ ոչ Անահիտը, և ոչ էլ Մուշեղը, ոչ մի կերպ ընտելանալ չէին կարողանում (դրա համար էլ Մուշեղը խոսք բացեց Արայիկի մասին, նա գիտեր, որ այսօր նա տատի մոտ պիտի մնար)£
–Ոչ,– պատասխանեց Մուշեղը, հացը բրդելով մածնի մեջ£– Մի թուղթ կար պակաս£ Ստիպված վաղն էլ պիտի գնանք£
–Ի՞նչ թուղթ£
–Լիազորագիր պիտի վերցնեինք, մոռացել էինք£ Ոչինչ, վաղը կստանանք,– Մուշեղը քիչ լռեց, հետո ավելացրեց£– Ի միջի այլոց, այնտեղ, շրջկենտրոնի խանութում լավ ճտքակոշիկներ կային՝ մեջը փափուկ, ձմռան համար լավ բաներ են£ Էսօր չհաջողվեց վերցնել, մոտս փող չկար, վաղը կվերցնեմ£
–Ճտքակոշիկներ ես ունեմ, համարյա նոր են®
–Նախ, այնքան էլ նոր չեն® Մի խոսքով, վաղը կբերեմ, դու գիտես՝ դուր եկան՝ կվերցնես, չես ուզենա՝ կծախես որևէ մեկին£– Անահիտի մարմնով քնքշանքի ու խղճահարության մի տաք ալիք անցավ£ Նա նայեց ամուսնուն՝ ընդհանուր առմամբ ուժեղ ու բարի այդ մարդուն, որից, ինչպես իրենից, բախտը երես էր թեքել՝ զրկելով նրան մի փոքր երջանկությունից£ Նա ետևի կողմից մոտեցավ Մուշեղին և, փարվելով նրան, նրա գլուխը սեղմեց իր կրծքին£
–Եթե դու գնես այդ ճտքակոշիկները,– արտաբերեց նա փաղաքուշ ձայնով,– ես դրանք կծախեմ մի ուրիշի, որովհետև ինձ պետք չեն, ես ամեն ինչ ունեմ£ Այնպես որ, եկ այդ մասին չխոսենք£ Մենք այնքան էլ շատ փող չունենք, որպեսզի ուզածին պես ցրիվ տանք£
–Ոնց թե ցրիվ տանք® Քեզ համար է, չէ՞,– վրդովվեց Մուշեղը£– Դու գոնե մտածո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում£
Անահիտը չհասցրեց պատասխանել. տան ետևում մի մեքենա կանգ առավ£ Մեքենայի լույսերն ընկան ծառերրի վրա, իսկ քիչ անց դրսում լսվեցին ինչ-որ մեկի ոտնաձայները£
–Սա ո՞վ կլինի այս ուշ երեկոյան,– դժգոհ փնթփնթաց Մուշեղը. նա այսօր շատ էր հոգնել, ուզում էր շուտ քնել£
–Դու նստիր, ես դուռը կբացեմ,– ասաց Անահիտը£
Նա արագ անցավ փոքրիկ նախասենյակով, բաց արեց դեպի բակ նայող դուռը և անսպասելիորեն ընկրկեց՝ գունատվելով ու ձեռքը տանելով բերանին, որպեսզի խլացնի բնազդական ճիչը£
–Բարև, Անահիտ,– արտասանեց Կարենը՝ շփոթված ժպտալով£– Հյուր չե՞ք ընդունում£
«Աստված իմ, այդ դո՞ւ ես»,– մտովի շշնջաց Անահիտը, դեռևս չհավատալով իր աչքերին£
–Համեցեք®,– խեղդված, հանկարծակի խռպոտած ձայնով ասաց նա£
Կարենը մտավ ներս£ Անահիտը մնաց նախասենյակում և, մեջքով հենվելով պատին, մի պահ փակեց աչքերը՝ չիմանալով ինչպես զսպել սրտախփոցը, որից կտրվում էր շունչը£ Բացելով աչքերը, Անահիտն ասես մշուշի միջից տեսավ, թե ինչպես Մուշեղը, դեմքին քարացած բութ ժպիտ, ընդառաջ ելավ անակնկալ հյուրին (իսկ թե այդ պահին Կարենն ինչպիսի տեսք ուներ՝ Անահիտը չգիտեր, որովհետև նա կանգնած էր թիկունքով դեպի իրեն), թե ինչպես Կարենն առաջինն անվստահ մեկնեց ձեռքը, ասես չիմանալով՝ դպրոցական տարիների իր ընկերը կսեղմի՞ իրեն մեկնված ձեռքը, թե ոչ, դարձյալ մշուշի միջից Անահիտը տեսավ, թե ինչպես Մուշեղը, սկզբում մի տեսակ տատանվելով՝ սեղմի՞ իրեն պարզած այդ ձեռքը, թե՞ ոչ, հետո, այնուամենայնիվ, սեղմեց այն ամուր, տղամարդավարի£
Այդպիսի սկիզբը որոշ թեթևություն բերեց Անահիտի սրտին£ Նա ինքնաբերաբար ուղղեց սանրվածքը և վճռականորեն մտավ սենյակ, ուր լարված լռություն էր տիրում£ Կարենն ու Մուշեղը մի պահ շփոթված նայում էին տարբեր կողմեր՝ աշխատելով չհանդիպել հայացքներով£ Անահիտը բացեց սպասքապահարանը և, զրնգացնելով սպասքը, սկսեց հանել թեյի բաժակները£
–Ի՞նչ բանի ես, Անահիտ,– հարցրեց Մուշեղը£
–Ես® ես հիմա թեյ կդնեմ®
–Նման դեպքերում ոչ թե թեյ են խմում, այլ ավելի լավ բան£
–Ոչինչ պետք չէ, Մուշեղ, ղեկի վրա եմ, երկար ճանապարհ պիտի գնամ£ Մի րոպեով մտա տեսնեմ ինչպես եք£ Մերոնց մոտ էի, քանի տարի չեմ եղել®
–Պարզ է,– քմծիծաղեց Մուշեղը£– Իսկ որտե՞ղ էիր այսքան տարի£
–Երկար պատմություն է, Մուշեղ£
–Դու էլ կարճ պատմիր, եթե շտապում ես®Անահիտ, թեյի հոգս արա£
–Հիմա,– սկսեց շտապել Անահիտը՝ կրկին զրնգացնելով սպասքն ու գաղտնաբար նայելով Կարենին. նա ոնց որ ավելի բարձրահասակ էր դարձել, թխացել էր արևից, սակայն անընկալելի ինչ-որ ըկճվածություն կար նրա մեջ® Եվ այդ վաղ ճերմակը նրա մազերի մեջ, և այդ կնճիռները, որ կտրվածքներ էին առաջացրել նրա լայն ու բաց ճակատին® Անահիտի սիրտը դանդաղ սկսեց մղկտալ£ Բաժակապնակները հանելուց հետո նա մի տեսակ այլևս չգիտեր, թե ինչ պիտի անի. Կարենի ձայնն ասես հմայել էր նրան£
–®Տիմիրյազևն ավարտելուց հետո խնդրեցի ինձ նորից ուղարկել Ղազախստան£
–Իսկ ինչո՞ւ չեկար մեր մարզը£ Չէ՞ որ այստեղ նույնպես գյուղատնտեսներ են պետք®,– հետաքրքրվեց Մուշեղը£ Անահիտը, շաքարամանը ձեռքին, մնաց սառած. Մուշեղի խոսքերում, նրան թվաց, թաքնված մարտահրավեր կար£ Ըստ երևույթին, Մուշեղը ևս ուշացումով հասկացավ այդ, դրա համար էլ չթողեց, որ Կարենը պատասխաներ£
–Ի դեպ, դա կարևոր չէ, խոպանում նրանց կարիքն ավելի լավ են զգում, այնտեղ ուրիշ են մասշտաբները,– ասաց նա, աչքի տակով որսալով Անահիտի երախտագետ հայացքը£– Իսկ հետո՞£
–Երկու տարի հացահատիկային մի խոշոր սովխոզում գլխավոր գյուղատնտես էի, մտածում էի՝ կմնամ ընդմիշտ®– Նա մի պահ խոսքն ընդհատեց, բայց հետո ավելացրեց հենց այնպես, առանց ճիգ գործադրելու£– Չկարողացա® ինձ չէին հերիքում մեր լեռները, այստեղի օդը, և առհասարակ մի տեսակ էի զգում ինձ®
–Դու, ի՞նչ է, չե՞ս ամուսնացել մինչև հիմա,– հարցրեց Մուշեղը£
–Ամուսնացել եմ, նույնիսկ երկու երխա ունեմ՝ մի տղա ու մի աղջիկ£ Պարզապես այնտեղ ես ինձ զգում էի ոնց որ օտարության մեջ£
–Ընտանիքո՞վ ես եկել£
–Այո,– գլխով արեց Կարենը, վառելով սիգարետը£
Սենյակում կարճատև, բայց լարված դադար տիրեց£ Ինչպես ամպրոպի հեռավոր, սրընթացորեն մոտեցող որոտ, օդում՝ էլեկտրացնելով մթնոլորտը, ոչ ոքի կողմից տրված մի հարց էր սավառնում£ Այդ չարտահայտված հարցին պատասխանեց ինքը՝ Կարենը£
–Մենք ապրելու ենք ոչ այստեղ,– հանգիստ ասաց նա, չնայելով ոչ մեկի կողմը և կարճ քմծիծաղ տվեց, ինքն էլ զգալով, թե ինչպես իր խոսքերն իսկույն լիցքաթափ արեցին մթնոլորտը, սենյակում լարվածությունը փարատվեց£– Ինձ փորձնական տնտեսության գյուղատնտես են նշանակել ցիտրուսային գոտում£
–Բայց այնտեղ նույպես չեն լինի քո լեռները®– ասաց Մուշեղը£
–Ոչինչ, մի կերպ կդիմանանք®– արձագանքեց Կարենը՝ նայելով ուղիղ Մուշեղի աչքերին£ Սա իր հայացքը չփախցրեց£– Սա ի՞նչ է, շարունակ իմ մասին ենք խոսում£ Դո՞ւք ինչպես եք£
Մուշեղը չպատասխանեց£ Նա անսպասելիորեն վեր կացավ նստած տեղից£
–Ես, այնուամենայնիվ, գնամ նկուղ՝ գինի բերելու£
–Ասացի, որ չեմ խմում£
–Մի բաժակ կխմես, թեթև գինի է, ոչինչ չի լինի£
Նա դուրս եկավ£ Սենյակում կրկին լռություն տիրեց£ Կարենը նստել էր սեղանի մոտ՝ մեջքով զգալով Անահիտի ներկայությունը£
–Հը, ինչպե՞ս եք ապրում, Անահիտ,– կամացուկ հարցրեց Կարենը£
Անահիտը մատուցարանը՝ թեյի բաժակներով, չրխկոցով դրեց սեղանին£
–Ես հիմա չգիտեմ ինչ անել£ Թե՞յ եք խմելու, թե՞ գինի£
–Ոչ մի բան պետք չէ, Անահիտ£ Ես մի բաժակ գինի կխմեմ ու կգնամ£ Մեքենան ուրիշի է, երկրաբան մի ընկեր ունեմ՝ Ալբերտ Շահնազարյան, նրանն է, առավոտյան շուտ տեղ է գնալու£– Նա վերջապես բարձրացրեց աչքերը, նայեց Անահիտին£– Դուք համարյա չեք փոխվել՝ ոչ դու, ոչ էլ Մուշեղը£
Կարենը չժպտաց նրան աչքերով, ինչպես ժպտում էր այն ժամանակ£ Նա չժպտաց, և դա ցավ պատճառեց Անահիտին£ Ասես դա որևէ բան կարող էր փոխել£ Աստված իմ, ինչպիսի հիմար մտքեր են գալիս գլուխը, փոխանակ հարցնելու, տեսնելու՝ հիշո՞ւմ է իրեն, այնտեղ, մատուռի ձորում, մամռոտ քարերի մեջ անտեր, անտիրական մնացած իրենց աղբյուրը, դեպի լույս ու արև ելնող սպիտակավուն հաճարկենին, որի վրա մինչև հիմա էլ վերքի պես սպիացած մնում են դեռ իրենց անունները՝ ավետելով, որ տևական ոչինչ չկա այս մեծ աշխարհում, ամեն ինչ անցողիկ է, ժամանակավոր®
Սակայն Անահիտը ոչինչ չհարցրեց, նա թոթվեց ուսերը, ասաց.
–Դա երևի նրանից է, որ վատ չենք ապրում£
Կարենը հազիվ նկատելի շարժեց հոնքերը£
–Ես ուրախ եմ ձեր հաջողությամբ£
–Դու ինչպե՞ս ես£
–Նույնպես վատ չեմ®– Նա խեղդեց հառաչանքը, ավելացրեց®– Կին, երեխաներ, նախասիրած աշխատանք®
–®հեռուստացույց, սառնարան, լվացքի մեքենա®
–Ոչ, այդ բաները չունենք դեռ, պարզապես առնելու ժամանակ չի եղել£ Իսկ ի՞նչ կապ ունեն դրանք®
–Դա իմ մայրն էր մի ժամանակ ասում, որ հիմա ապրելու ամենալավ ժամանակն է, որ ամեն ինչ կա, թոշակն անգամ տուն են բերում® մնում է ապրել ու ուրախանալ®
–Հըմ-դա® ամեն ինչ կա® անհասկանալի է միայն, ինչո՞ւ ոչ բոլորն են ուրախանում®,– մտազբաղ արտաբերեց Կարենը ՝ ձեռափով ուղղելով սփռոցի ծայրը£
Ներս մտավ Մուշեղը՝ մի կուլա գինի ձեռքին® Առանց որևէ մեկին նայելու, նա փոքրիկ կուլան դրեց սեղանին£ Անահիտն ուզում էր հանել գինու ըմպանակները, բայց Մուշեղն ասաց, որ ըմպանակներ պետք չեն, այսպիսի գինու համար թեյի բաժակներն ավելի լավ են£ Երեք բաժակ լցնելով մինչև եզրերը, նա վերցրեց իր բաժակը և ասաց.
–Դեհ, թող մեր հանդիպման կենացը լինի®
–Ոչ, ավելի ճիշտ կլինի՝ բաժանման,– ասաց Կարենը£– Վաղը երեկոյան ես արդեն պետք է իմ տնտեսությունում լինեմ£ Ավելի լավ է հաջողություն մաղթեք ինձ£
–Դե, ինչ, հաջողություն քեզ ու մի քիչ էլ երջանկություն£
Կարենն ի պատասխան գլխով արեց ու նայեց Անահիտին£
–Իսկ դո՞ւ, Անահիտ, դու ինձ ոչինչ չե՞ս մաղթում£
Անահիտն ուղիղ նայեց նրա աչքերի մեջ, ասաց կամացուկ, բայց հատու ձայնով.
–Իմ ամուսինը քեզ հաջողություն ու երջանկություն մաղթեց նաև իմ անունից£
Նա բարձրացրեց իր բաժակը, խփեց Մուշեղի բաժակին£ Խմեցին կանգնած£ Կարենը նայեց ժամացույցին£
–Դեհ, ես գնամ,– ասաց նա` մի պահ նայելով հատակին®
Մուշեղը մինչև մեքենան գնաց՝ նրան ճանապարհելու£ Դա մի հին «գազիկ» էր՝ գույնը կորցրած տենտով£ Կարենը բաց արեց դռնակը, բայց չնստեց£ Նա հանեց ծխախոտատուփը, մի սիգարետ վերցրեց, տուփը մեկնեց Մուշեղին£
–Հը, է՞լ ինչ կուզենայիր ասել£
Մուշեղը բարձրացրեց ուսերը£
–Ոչինչ£ Համարյա ամեն ինչ ասացինք£ Ի միջի այլոց®– նա տատանվեց£
–Ասա£
–Բարևներ հաղորդիր Աստղիկին£
–Աստղիկն ո՞վ է,– լարվեց Կարենը£
–Սպասիր®,– Մուշեղը կկոցեց աչքերը®– Մենք այն կարծիքին էինք, որ դու ամուսնացել ես ձեր ազգականի աղջկա հետ®
-Պետք չէ այդ մասին,– խստորեն ասաց Կարենը£– Միթե՞ դու կարծում ես, թե ես այսօր կմտնեի ձեզ մոտ, եթե ամուսնացած լինեի նրա հետ:– Նա նստեց ղեկի մոտ, կրկին դարձավ Մուշեղին և ասաց ժպտալով£– Հիշում եմ, դպրոցում պարծենում էիր տափակ ճշմարտություններով£ Ուզո՞ւմ ես դրանից մի հատ ասեմ£
–Ասա տեսնենք,– արտաբերեց Մուշեղը՝ վառելով սիգարետը£
–Ինչքան ուզում ես, կարելի է շարունակ կրկնել, որ մեր բախտը մեզնից է կախված, բայց հերիք է, որ թեկուզ մի անգամ թեթևամտորեն վերաբերվենք այդ բախտին, որպեսզի նա քեն հանի մեզնից մեր ամբողջ կյանքի ընթացքում£ Ահա այդպիսի բաներ®
–Դու գտնում ես, որ բախտը դաժա՞ն է եղել քո հանդեպ,– հարցրեց Մուշեղը և իսկույն հասկացավ, որ հարցը հնչեց ոչ տեղին£
Կարենը շրխկոցով փակեց «գազիկի» դուռը, գործի գցեց մեքենան, հետո ժպտալով շրջվեց դեպի Մուշեղը և հարցին պատասխանեց հարցով.
–Իսկ դո՞ւ£– Նա չսպասեց պատասխանին£– Մնաս բարով, Մուշեղ£
Մեքենան, առանց լույսերը վառելու, դանդաղ գնաց կիսամութ դատարկ փողոցով, միայն ետևի կարմիր լապտերիկներն էին վառվում£ Բայց շուտով դրանք ևս չքացան մթության մեջ£
Գիշերվա կեսին Մուշեղն արթնացավ, նայեց կնոջը£ Անահիտը պառկած էր դեմքը դեպի առաստաղը, վարագույրների արանքից ներս թափանցող լուսնից շողշողում էին նրա լայն բացված աչքերը, կամակոր շուրթերը թեթևակի հպված էին իրար, իսկ այտերին շողում էին չչորացած, արծաթագույն արցունքները£
–Դու քնա՞ծ չես,– հարցրեց Մուշեղը£
Աշնանային պարզկա, ցուրտ երկնքով կռունկների երամ էր անցնում՝ կուր-լու, կուր-լու, կուր-լու, թախծոտ կանչում էին կռունկները, նրանց թախծական կանչերը հեռանում էին® Ահա թե ինչու էր ամբողջ երեկոն թվում այնպես ոչ սովորական, արտասովոր, այո, իր սիրտն զգում էր, երևի, որ նա պիտի գար այսօր®
–Դու քնա՞ծ չես,– կրկին հարցրեց Մուշեղը£
–Ոչ£
Մուշեղը մեղմորեն շոյեց կնոջ մերկ ուսերը£
–Իսկ դու փորձիր քնել£ Ախր չես փորձել®
–Ոչ£– Նա շրջվեց ամուսնու կողմը, վերցրեց նրա ձեռքը, այտով հպվեց մեքենայի յուղի հոտ արձակող խոշոր, կոշտ ձեռափին, և փակեց աչքերը£– Ես հիմա քնով կանցնեմ, միայն դու ձեռքդ մի վերցրու®
–Չեմ վերցնի, դու քնիր, – ասաց Մուշեղը£ Բայց իր մեջ ակամայից մտածեց. ո՞ւմ ձեռքին ես հպվել այդպես՝ ի՞մ, թե՞® Եվ մտովի ընդհատեց ինքն իրեն՝ ուրիշ անուն չտալու համար£
=====================
ԴԱՐՁ Ի ՇՐՋԱՆՍ ՅՈՒՐ
Տունը գյուղի ծայրին էր՝ երեսով դեպի արև, թիկունքով՝ հենված անտառին£ Մյուս տներից տարանջատ՝ կանգնած էր բլրակի վրա միայնակ ու ասես նաև լքված£ Անտառն օրվա բոլոր ժամերին բուրում էր անուշակ բույրերով, լույսը դեռ չբացված՝ թռչուններն այնտեղ սկսում էին վաղորդյան ջինջ արևով օծված իրենց համերգը£ Իսկ գիշերները, երբ շուրջն ամեն ինչ սահում, ընկղմվում էր փափուկ ու անեզր մթության մեջ, Բախչուտի ձորի կողմերում սկսում էր հնչել գիշերահավի կարոտակեզ կանչը£
Հուշերի հեռավոր մշուշում այսպես էր տպավորվել հարազատ եզերքը և հիմա, նստած պատշգամբի մի ծայրում, Ավետիսն ակնդետ նայում էր շուրջն ու ասես ոչինչ չէր փոխվել. տան ետևում, անտառում, դարձյալ իրար ընդհատելով, երգում էին կեռնեխները՝ նրան կրկին վերադարձնելով այն հին օրերը, որ, ավաղ, անցան երազի պես ու էլ երբեք չեն դառնալու£
Պատշգամբից այն կողմ, ուղղակի տնամերձ հողամասի ցանկապատից, սկսվում էին կոլտնտեսային դաշտերը, դաշտերում, գոլ քամուց տարուբերվող արտերի վրա շողշողում, հուրհրատում էր տաք մշուշը£ Ոչ այն է հնձած արտերի մեջ, ոչ այն է արտերից դուրս՝ կակաչներից ներկված սարահարթերում, անվերջ, անդադար կանչում էին արտույտները, և նրանց թախծանուշ երգը ղողանջում էր արտամիջյան նեղլիկ ճամփաների վրա£
Մտովի ինչքան է եղել այստեղ, ծղոտե տանիքներով, երկարուկ մարագներով, տնամերձ փոքրիկ այգիներով այս գյուղում£ Երկար ճանապարհից հոգնած՝ նստել էր նա հիմա պատշգամբի մի ծայրում, կարոտով դիտում էր շուրջը, և նրա սիրտն անկանոն թպրտոցով խփում էր կրծքի տակ, կարծես ձգտելով դուրս թռչել այնտեղից£ Ավետիսն անթարթափ նայում էր գյուղին, որ ասես ամռան տապից հալածված՝ կուչ էր եկել բլրի ստորոտում, նրա աչքերն անհամբերությամբ սահում էին ծանոթ անտառների, բլրակների վրա ու հանդ ու ձորերում իր ոտնահետքերին կարոտ կածաններ էր տեսնում, այդ կածանների վրա՝ մասրենու թփեր, որոնց տակ ապրիլի կեսերին բացվում են կարմիր թերթերով վարդն ու մուգ կապույտ մանուշակը£ Այո, ցավ պատճառելու չափ նույնն էր շուրջը, ոչինչ չէր փոխվել ասես£ Ավետիսը նստեց երկար, չէր ուզում ելնել տեղից£ Ոչ նրա համար, որ հոգնել էր. ճանապարհը հեռուներից էր նրան բերել, նա եկել էր ապրանքատար գնացքով՝ մինչև Եվլախ, Եվլախից այս կողմ նա շատն անցավ ոտքով, որոշ տեղ եկավ ձիակառքով, այնուհետ նորից ոտքով՝ մի ամբողջ օր ու գիշեր£ Բայց հոգնածությունից չէր, ոչ: Այնտեղ` հեռու Սիբիրում, ուկրաինական տափաստաններում ու այնուհետև Միջին Ասիայում, երբ ձիերի վրա սլանում էին բասմաչների վրա, ինչքան է երազել ահա այսպես նստել սեփական տան պատշգամբում, նստել ու երկար, ժամերով դիտել իր սրտին մոտ ու թանկ Հնձախութը, կարոտ հայացքով փարվել նրա բարձր սարերին, ծաղիկների ու կանաչի մեջ կորսված դաշտերին, զրուցել որդու հետ, ասել նրան, թե ինչը դրդեց իրեն ընկնելու օտար ափեր£
Եվ ահա եկել է, քսանհինգ տարի անց վերջապես տուն է հասել նա հեռավոր ճանապարներից ու նորից պիտի մեկնի£ Պիտի գնա ու հայտնի չէ՝ կվերադառնա՞ մեկ էլ, բախտ կունենա՞, արդյոք, մի անգամ ևս այսպես նայել հայրենական հանդ ու ձորերին£ Կյանքն անվերջանալի ճանապարհ է, մարդը՝ ճամփորդ, որտե՞ղ կհատվի նրա ճանապարհը՝ միայն Տերը գիտի£ Ճանապարհները կրկին կանչում են նրան£ Եվ ինչո՞ւ այսպես ստացվեց, ինչո՞ւ այդ ճանապարհները խորթ մոր նման եղան իր հանդեպ£
Նա այստեղ բույն էր հյուսել, ուրեմն պիտի ապրեր այստեղ, որովհետև ուր էլ որ եղավ, միևնույն է, սիրտը չկտրվեց այս տեղերից£ Պիտի ապրեր այստեղ, ավարտեր տան երկրորդ հարկը, բախտավոր կյանք վարեր, բայց կյանքն ուրիշ ճանապարհներով տարավ նրան, ապրեց նա ուրիշ երկնքի տակ՝ կարոտ որդու ձայնին, որն առանց իրեն, ահա, մեծացել, տան տղամարդ է արդեն, նույնիսկ ընտանիք է կազմել£ Ավետիսի սիրտն ասես կանգ առավ, երբ հարսը՝ որդու կինը, առաջ հրեց փոքրիկ տղային և կամացուկ ասաց. «Մոտեցիր, Ավիկ, մոտեցիր պապիկին»£ «Ավի՞կ»,– զարմացավ ինքը£ «Այո£ Ավետիս է անունը,– ժպտուն աչքերով ասաց հարսը,– բայց Ավիկ ենք ասում£ Փոքր է դեռ՝ դրա համար»£ Ավետիսը ելավ տեղից. հուզմունքից այտամկանները ձգվեցին, ռունգերը լայնացան£ «Ուրեմն չեն մոռացել ինձ»,– մտովի ասաց ինքն իրեն ու մի խոր հառաչանք դուրս թռավ նրա կրծքից£ Զարմանալի է, այնտեղ, ուր բառերով ոչինչ հնարավոր չէ արտահայտել, մարդ հառաչում է, և այդ հառաչանքը թեթևություն է բերում ասես հոգուն£ Ավետիսն ակամա նայեց որդուն, նկատեց որդու խոժոռ հայացքը՝ ուղղված կնոջը, և ժպիտն իսկույն հանգավ՝ ինչպես լուցկու վառած հատիկը քամու դեմ£ Նա ծխախոտ վառեց և, շրջելով դեմքը, կրկին սկսեց դիտել մոտիկ ու հեռու դաշտերը, դիմացի բարձր սարերը, որոնց գագաթները քսվում էին կապտաժեռ երկնքին£ Դաշտերում վերստին կանչում էին արտույտները, անտառից եկավ կկվի ձայնը, և այդ ձայնը նույնպես տխրածոր էր, ինչ-որ տեղ մեկը սրում էր գերանդին՝ վիշ-վուշ-շ, վիշ-վուշ-շ, մարդը չէր երևում, քամու հետ ձայնը մեկ մոտենում, մեկ կրկին հեռանում էր£ Գյուղից դուրս ելնող ոլոր-մոլոր հին ճանապարհը տարավ Ավետիսի հայացքը£ Այդ ճանապարհը բարձրանում է դիմացի սարալանջն ի վեր, թեքվում, մտնում է անտառ, հետո անտառից ելնում, գնում է բլուրների ստորոտով, մտնում է ձորակները, տեղ-տեղ երևում հեռվից նայողին ու կորչում աչքից£ Այդ ճանապարհով գնաց վերջին անգամ®
