Լևոն Ադյան
ԱՅՆ ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՄՌԱՆԸ (Վիպակներ, պատմվածքներ)
–Եվ շատ լավ է, որ չես կարողանում,-ծիծաղում եմ ես։– Սարմափելի կլիներ, եթե կարողանայինք ապրել առանց իրարու։
–Ուրեմն դու և՞ս չես կարողանում առանց ինձ։
–Ախ, դու հիմարիկս, դե, իհարկե, չեմ կարողանում… Բայց ասա… Մարատի հետ նույնպե՞ս լավ էր քեզ համար… ասենք, ահա, ինչպես ինձ հետ։
Ռուզանը մարմնով կիպ սեղմվում է ինձ։
–Ախր, ինչո՞ւ փչացնել կիրակնօրյա այսպիսի հրաշալի առավոտը։ Պետք չէ այդ մասին, Մհերիկ, խնդրում եմ քեզ։ Դու հո գիտես, որ ես նրան վաղուց ջնջել եմ իմ հիշողությունից։
–Իսկ սրտի՞ց,-ժպտում եմ ես։
–Իմ սրտում նա երբեք չի էլ եղել։ Դու այն զբաղեցրել ես լրիվ՝ ուրիշների համար ծվարելու մի անկյուն անգամ չթողնելով այնտեղ… Դե համբուրիր ինձ նորից, ես պետք է գնամ։
Ես Ռուզանին ամբողջ ուժով սեղմում եմ իմ գրկում և, խենթանալով նրա տաք մարմնի հպումից, դարձյալ ու նորից համբուրում եմ նրա կիսաբաց շուրթերը, աչքերը, պարանոցը…
–Հի՜-ի-ի Ռուզան։– Տատն է կանչում։
–Տեսնո՞ւմ ես…-ականջը ձայնի՝ ասում է Ռուզանը հոգոցով և ուղղում է սանրվածքը։-Դե, ես գնամ, Մհերիկ։
Ես կուժը դնում եմ ծորակի դակ, այն արագ լցվում է:
–Գնա,– մի անգամ ևս սեղմելով նրան կրծքիս, ասում եմ ես:
Մնալով մենակ, ես նստում եմ ծառերի ստվերում՝ քաղցրանուշ ու դուրեկան հոգնություն զգալով ամբողջ մարմնում։ Աստված իմ, մի՞թե հնարավոր է չսիրել այն օրը, որի առավոտն այսքան սքանչելի է։ Մի՞թե հնարավոր է չխոստովանել, որ, այո, երջանիկ օր է այսօր…
Ավարտական վերջին քննությունն է այսօր: Իսկ վաղը…
–Վաղվանից մենք ոչ թե դպրոցակկաններ ենք, այլ հասունության ատեստատներով լիիրավ քաղաքացիներ,-ասում է Զավենը:-Ինչ ուզում ես՝արա, ոչ դասատու,ոչ դաս ու դասագիրք,ոչ զանգ ու ոչ էլ ծնողական ժողով…
Մայիսն ասես առաջին անգամ է լսում այդ մասին, արագ խաչակնքում է՝ իբր, փառք աստծո, ազատվեցինք վերջապես… Բոլորը ծիծաղում են, իսկ Գրետան տխրությամբ ասում է.
–Էհ, հիմարներ, քծիծաղում եք հիմա, իսկ կգա ժամանակ, լաց կլինեք իրար հիշելիս…
Դու ճիշտ էիր, Գրետա, հազար անգամ ճիշտ էիր, սիրելիս, բայց այն հեռավոր տարիներին դու որտեղի՞ց գիտեիր այդ դաժան ճշմարտությունը։ Ավա՜ղ, եկել է այն ժամանակը, որի մասին ասում էիր՝ կանգնած արևի բորբ շողերով լուսավորված մեր դասարանում։ Սիրտս բեկբեկուն խփում, կարոտից թրթռում, թպրտում է ձեզ բոլորիդ հիշելիս։ Քո ծիծաղի ջինջ ղողանջները մինչև հիմա էլ իմ ականջներում են, Սաթիկ։ Քեզ նույնպես հիշում եմ, Ագնեսա, և քեզ, սիրելի Գավո, և քեզ,Մայիս։ Ո՞ւր նետեց ձեզ կյանքը և որտե՞ղ եք հիմա։ Դու որտե՞ղ ես Համլետ, և դու Ժորա, և դուք Աբել, Մաքսիմ, Էդիկ… Իսկ քեզ, Լյուդիկ, այդպես էլ չմոռացա երբեք։ Մի՞թե հնարավոր է երբևէ մոռանալ Շուրիկին, Ջուլիետային, Ռոզային, Եվգենիային, Ալբերտին, մյուսներին… Ինչքան մարդիկ հանդիպեցի հետագայում, բայց ձեզ նմանը չկային, սիրելիներս… Ի՜նչ արագ թռավ-անցավ կյանքը և ի՜նչ շուտ ձյուն տեղաց մեր սև մազերին։
…Այն ժամանակ Գրետայի խոսքերից հետո անհոգ ծիծաղեցինք բոլորս, իսկ Մաքսիմը, փոքրիկ Մաքսիմը՝ հարևան Ղազանչի գյուղից, ուրախ-ուրախ ասաց.
–Չէ մի… ո՞վ պիտի լաց լինի։ Ոչ ոք ինձ պետք չէ՝ բացի Ագնեսայից, իհարկե։ Ատեստատս ստացա թե չէ՝ իսկույն ամուսնանում ենք։ Ճի՞շտ չեմ ասում, Ագնեսա։
Ի պատասխան, Ագնեսան փռթկացնում է՝ միաժամանակ շիկնելով մինչև ականջները։
–Շատ պետք ես ինձ…
Միջանցքում նորից պայթում է ծիծաղը։ Ընկեր Մարոն բացում է քննասենյակի դուռը և ասում ։
–Էլ ո՞վ չի հանձնել։
Քննություն չհանձնածները յոթ հոգի են, և նրանց մեջ ես ու Ռուզանը։ Ես հաստատուն քայլերով մտնում եմ ներս, սեղանի վրայից հարցաթերթիկ եմ քաշում և նստում առաջին նստարանին։ Ռուզանը նույնպես ներս է մտնում, մոտենում է սեղանին, սակայն մի պահ տատանվում է՝ ասես վախենալով հարցաթերթիկ վերցնել։
–Ռուզաննա, տոմս վեցրու,-ընկեր Շեկյանը լայն ժպտում է Ռուզանին՝ իբր մի վախենա, կօգնեմ, սակայն Ռուզանը ժպիտով չի պատասխանում նրան, նա թռուցիկ մի հայացք է ձգում ինձ վրա և, անտարբեր վերցնելով հարցաթերթիկներից մեկը, նստում է հարևան նստարանին։ Ես արագ աչքի եմ անցկացնում հարցերը։ Հեշտ հարցեր են, կարող եմ հենց միանգամից պատասխանել, առանց նախապատրաստվելու։
Ընկեր Մարոն ասիստենտ է, նա ժպտադեմ մոտենում է ինձ և հարցնում շշուկով.
–Ինչպե՞ս ես։
–Ոչինչ։
–Տես հա, խնդրում եմ… Ձեռքիցս չես պրծնի, եթե մեդալ չստանաս։
Ընկեր Մարոն հեռանում է, ես հարցական նայում եմ Ռուզանի կողմը։ Նա ասես (իսկ գուցե այդպես էլ կա) իր վրա զգում է իմ հայացքը, շեղակի նայում է ինձ։
–Ո՞նց են գործերը։
Լռին գլխով են անում՝ իբր ամեն ինչ կարգին է։ Կեցցես, Ռուզան։ Ես այնպես եմ ուզում որևէ հաճելի բան ասել նրան։
–Ռուզան…
–Ի՞նչ է։
–Ես սիրում եմ քեզ։
Ռուզանը վախեցած կծում է շրթունքը. նրա աչքերում և սարսափ կա, և չթաքցրած ուրախություն։
–Ցնորվե՞լ ես, ինչ է,– կամացուկ, ժպտաշուրթ ասում է նա։
–Այո։ Չգիտեի՞ր։
Ռուզանը գլխով է անում՝ գիտեր ուրեմն։ Եվ ես ինձ այնպես թեթև ու երջանիկ եմ զգում, ասես արդեն ստացել եմ վերջին ''հինգը''։
–Առաքելյան Մհեր։
Ես ծուլորեն ելնում, գնում եմ գրատախտակի մոտ։ Սկսում եմ պատասխանել իմ հարցերին։ Ոչ ոք չի ընդհատում։ Պատմում եմ ու միաժամանակ աչքի տակով երբեմնակի նայում Ռուզանին։ Նա ժպտում է, գոհ է, մինչև իսկ աչքերը շողում են։ Երբ վերջացնում եմ, դպրոցի դիրեկտոր ընկեր Արամայիսը՝ սովորաբար գովասանքում բավականին ժլատ, ասում է.
–Ապրես, ամոթով չթողեցիր մեզ։
–Իսկապես որ, կեցցես,-ասում է մարզժողկրթբաժնի ներկայացուցիչը՝ թանձրամարմին ու բարձրահասակ մի մարդ։
Ընկեր Մարոն, լուսամուտի մոտ կանգնած, երջանիկ տեսքով նայում է մեկ դպրոցի դիրեկտորին, մեկ մարզժողկրթբաժնից եկած մարդուն, մեկ ընկեր Շեկյանին։ Ընկեր Շեկյանը ևս գոհ է։
Ես և Ռուզանը որոշել ենք աս տարի մնալ կոլտնտեսությունում, արտադրական փորձ ձեռք բերել, իսկ հաջորդ տարին ընդունվել ինստիտուտ։ Ոչ միայն մենք, շատերն են այդպես որոշել։ Սակայն ամեն ինչ այլ կերպ դասավորվեց…
Մի անգամ, դա աշնան սկիզբն էր, ես տուն եկա հանդից և տեսա, որ մայրս լալիս է։ Սկզբում ես նույնիսկ վախեցա՝ կարծելով, թե Հեղինեին ինչ-որ բան է պատահել։
–Մամա, ի՞նչ է պատահել…
Հարևան սենյակից դուրս է գալիս քեռի Հարությունը և լուռ մոտենում է լուսամուտին, սկսում է ծխել։
Ոչինչ չեմ հասկանում և դրանից տագնապն իմ հոգում կրկնապատկվում է։
–Բացատրեք, վերջապես, ի՞նչ է պատահել այստեղ։
Մայրիկը շրջվում, կարի մեքենայի արկղից մի թուղթ է հանում և արտասվելով ու գլուխն օրորելով մեկնում է ինձ։ ''…Շրջանային զինկոմիսարիատը… իսկական զինվորական ծառայության ընդհանուր կանոնադրության համաձայն կարգադրում է…'' Ամեն ինչ պարզ է։ Առաջին պահ ես նույնիսկ ուրախանում եմ, որ ամեն ինչ այսպես բարեհաջող ավարտ ունեցավ, և որ ոչ մի դժբախտություն չի պատահել։
–Թուհ, ես էլ ասեմ ինչ է պատահել։
Ոչ ոք չի արձագանքում ինձ։ Քեռի Հարությունը դեռևս ինքնամփոփ կերպով ծխում է լուսամուտի մոտ կանգնած։ Ինչ-որ տեղից գլխահակ ներս է մտնում Հեղինեն։ Մայրիկը շարունակում է հեծկլտալ՝ ժամանակ առ ժամանակ աչքերը սրբելով գլխաշորի ծայրով։ Անհարմար վիճակ է։ Ուզում եմ ասել, որ այդ բոլորը դատարկ բաներ են, և որ արտակարգ ոչինչ չկա այստեղ, երբ մարդ հասնում է զորակոչային տարիքի, ուրեմն պետք է գնա բանակ, և նման բաներ, սակայն…լռում եմ, զգում եմ՝ եթե փորձեմ խոսել, ձայնս ինձ չի ենթարկվի։Տատս նույնպես արտասուք է թափում՝շուրթերն իրար սեղմած ու գլուխն օրորելով:
Բայց հարկավոր է ինչ-որ բան անել։ Ես մոտենում, նստում եմ մայրիկի կողքին։
–Մամա,-ձայնիս մեջ շինծու ամրակամություն դնելով ասում եմ ես։– Ախր ի՞նչ կա դրա մեջ։ Բանակ է, կգնամ էլ, կգամ էլ, երեք տարին ինչ է որ… Այնպես կանցնի, դու էլ չես իմանա… Հետո էլ՝ մենա՞կ ես եմ բանակ գնում ինչ է…
–Է՜հ, քոռանա տատտ…Ախր, հինգ հոգու ուղարկել եմ, ոչ ոք չի վերադարձել,– ասում է նա ցածր և դարձյալ օրորում է գլուխը։– Գոնե մեկնումեկը վերադառնար։ Հինգը՝ դա նրա չորս եղբայրներն են ու հայրս։ Նրանք բոլորն էլ զոհվել են Հայրենական մեծ պատերազմում։ Մինչև հիմա էլ տատս սրբությամբ պահպանում է նրանց եռանկյունի նամակները, գրված ռազմաճակատից։
–Նրանք էլ էին ասում շուտով կգան, բայց չեկան… Դուրս է գալիս, որ խաբեցին ու չեկան…
Նման դեպքերում մխիթարանքի բառերն անուժ են՝ որևէ ներգործություն թողնելու համար։ Բառերն ինչ կարող են անել, երբ խոսքը վերաբերում է հինգ ջահել-ջիվան տղաների, որոնք գնացին կռվելու հայրենի սրբազան հողը ներխուժած անարգ թշնամու դեմ ու այլևս տուն չվերադարձան…
–Ի՞նչ կարիք կա լացուկոծի,-ասում է քեռի Հարությունը քիչ կոպտավուն տոնով։-Կարծես տասը տարով է գնում։
Մայրիկը հույսով նայում է եղբորը, նա ուզում է հավատալ այն բանին, ինչ ասում է քեռի Հարությունը, բայց, ավաղ, դժվար է հավատալը. այս աշխարհում նա ցավեր շատ է տեսել։
–Պետք չէ զուր տեղն անհանգստանալ,-շարունակում է քեռի Հարությունը։-Փառք աստծո, կռիվ-բան չկա, խաղաղ ժամանակներ են…
Բայց ոչ, այնքան էլ հեշտ չէ տատիս ու մայրիկին համոզելը: Վիշտը մարդուն սովորեցնում է թերահավատությամբ նայել ամեն ինչի, որովհետև ամեն բան էլ, այդ թվում և խաղաղությունը, կարող է ժամանակավոր լինել։ Մայրիկը ծանր հառաչում է՝ ձեզ համար հեշտ է ասելը…
–Գրադարանին գիրք ունեմ հանձնելու, տանեմ հանձնեմ,– ասում եմ ես։
Գիրքը պատրվակ է, ուզում եմ դուրս գալ տնից։ Հեղինեն որոշ կասկածանքով նայում է ինձ։ Նա հավանաբար հասկանում է իմ վիճակը։ Առհասարակ հասկացող աղջիկ է նա, կես խոսքից մարդուն կարող է հասկանալ։ Դրա համար էլ ես շատ եմ սիրում նրան։
–Տար, տար հանձնիր,-ընկճված ձայնով ասում է մայրիկը։
Գրքերը վերցնում, դուրս եմ գալիս տնից։ Բակում Հեղինեն հասնում է իմ ետևից։
–Գրադարանն այսօր փակ է,-ասում է նա աչքերը գետնին։– Տուր գրքերը։
Ես երախտագիտությամբ նայում եմ նրան…Սեպտեմբերին մեր կողմերում տաք եղանակներ են լինում միշտ։ Պատահում է, միայն դեկտեմբերի վերջերին է սկսում եղյամ դնել դաշտերի եզրերին։ Բայց այսօր, չգիտեմ ինչու, ցուրտ է։ Նույնիսկ, թվում է, կարող է ձյուն գալ այս գիշեր։
Բակից ելնում, քայլում եմ ակումբի կողմը։ Գուցե երևա Ռուզանը… Բայց նա չկա՝ ոչ աղբյուրի ճանապարհին, ոչ էլ իրենց բակում, ոչ մի տեղ չի երևում։ Իրիկնային աղջամուղջը գնալով խտանում է։ Ձորերը լցվում են անթափանց մթությամբ և միայն բարձր լեռներն են պարզ երևում՝մերված իրիկնային երկնքի կապտավուն հեռանկարին։ Վճռում եմ ուղիղ գնալ Ռուզանի մոտ՝ տուն։ Առաջ այդպիսի քայլի չէի դիմի երբեք, բայց հիմա գնում եմ։ Սիրտս արագ, անհանգիստ խփում է։ Դեռևս հեռվից ես նկատում եմ Ռուզանին՝ մի խտիտ փայտ գրկին բարձրանում է տուն։ Տեսնելով ինձ, նա փայտն արագ դնում է պատշգամբում, վառարանի մոտ և սանդուխքներն ի վար վազելով իջնում, գալիս է դեպի ինձ։
–Մհերիկ, ի՞նչ է պատահել այսպես ուշ։
–Ինչն է ուշ…Նո՞ր չիջավ երեկոն,-բռնազբոսիկ ծիծաղում եմ ես։ Բայց Ռուզանին չես խաբի։ Նա նայում է ինձ կասկածամտությամբ ու կարծես թե մի քիչ սարսափով։
–Ինչ-որ բա՞ն է պատահել։
–Աստված իմ, նույնիսկ հյուր գնալն էլ վտանգավոր է դառել։
–Հյո՞ւր,-զարմանքից Ռուզանի աչքերը լայնանում են։
–Հյուրն աստծունն է,-պատշգամբից լսվում է Անուշ տատի ձայնը։– Արի, մեր տանը հյուրերն այնքան էլ շատ չեն լինում, որպեսզի հարցնենք, թե ինչու ես եկել։ Բարձրացիր, որդիս, մի ամաչիր…
–Տեսնու՞մ ես,– ասում եմ ես Ռուզանին,-իմաստուն խոսքեր են, սովորիր։
Իմ կատակա-խրատային տոնը, ինչպես երևում է, հանգստացուցիչ ազդեցություն է ունենում Ռուզանի վրա։ Նա ժպտում է։
Բարձրանում ենք պատշգամբ։ Անուշ մայրիկն երկու ձեռքով անսպասելի գլուխս բռնում, համբուրում է ճակատս։ Ես քիչ շփոթվում եմ նման սիրալիր ընդունելությունից, բայց Ռուզանը գոհ է, նա ծիծաղում է։ Պարզ է, նա ամեն ինչ պատմել է արդեն պառավին, այլապես ինչու պիտի նա այդպիսի մտերմությամբ ընդունի ինձ։ Երևի Մարատի մասին նույնպես պատմել է…-Ռուզան ջան, իջիր ներքևի տուն, խնձոր բեր,-ասում է Անուշ մյրիկը։-Թեյնիկն էլ դիր կրակին, թող տաքանա։
Ռուզանն իջնում է ներքևի հարկ։ Տեսնելով պառավի հարցական հայացքը, ես ասում եմ.
–Բանակ եմ գնում, Անուշ մայրիկ։
–Բանա՞կ։
–Ըհը… Միայն թե այդ մասին դեռ առայժմ նրան ոչինչ մի ասեք, ես ինքս կասեմ։
Պառավը ձեռքը ծանր իջեցնում է ծնկանը, հառաչում։
–Վույ, քոռանամ ես։ Բա էդ ո՞նց կլինի։
Ես թոթվում եմ ուսերս՝ իբր, ինչ կա, որ, հայրենիքի պաշտպանությունը մեր երկրի յուրաքանչյուր քաղաքացու սրբազան պարտականությունն է։
–Իմ երկու տղեն էլ մնացին կռվում,-հառաչում, գլուխն օրորում է Անուշ մայրիկը։-Մեծ տղաս նոր էր ուսումը պրծել, դասատու էր գյուղում, փոքրը սովորում էր…Հանգցրին օջախս, որդիս, աստված հավիտյանս հավիտենից հանգցնի նրանց օջախները…
Ռուզանը վերադառնում է կարմրաթուշ խնձորներով լի մի մեծ աման ձեռքին։
–Թեյնիկը դրեցի՞ր,-հարցնում է մայրիկը, փութկոտ սրբելով արցունքները։
–Հա, մեծ մամա,-պատասխանում է Ռուզանը՝ զարմանքով նայելով տատին։ Նա նկատում է, իհարկե, որ պառավը հենց նոր արտասվել է։ Սակայն ոչինչ չի հարցնում։
Պատշգամբում նստած մենք երկար զրուցում ենք տարբեր բաներից, հոնի մուրաբայով թեյ ենք խմում, իսկ հետո, երբ ելնում և ուզում եմ հրաժեշտ տալ, Անուշ մայրիկը կրկին համբուրում է ինձ և արտասվաթոր աչքերով նայելով ինձ, ասում է.
–Բարով գնաս, բալաս, մի մոռացիր մեզ,– և, դառնալով Ռուզանին, ավելացնում է, – ճամփու դիր, եկ։
Փողոցում մութ է, լռություն։ Սպիտակավուն մառախուղը սահում է գետնի վրայով։ Այստեղ-այնտեղ, ինչպես վարագույրների ետևից, աղոտ փայլում են տների լուսամուտները։ Ես մտածում եմ, թե ինչպես ասեմ Ռուզանին բանակի մասին, որպեսզի նրա համար անակնկալ չլինի։ Բայց Ռուզանը կանխում է ինձ.
–Տատս ինչո՞ւ էր արտասվում։ Ինչ-որ բա՞ն է պատահել։ Ես արդեն գիտեմ՝ մեր տղաներից շատերը ծանուցագիր են ստացել զինկոմիսարիատից։ Քե՞զ էլ են կանչել։
–Այո,-ասում եմ ես, քիչ թեթևություն զգալով այն բանից, որ նա որոշ բան գիտի արդեն։-Բանակ եմ գնում։
Ռուզանը հանկարծ կանգ է առնում։
–Դո՞ւ։ Բանա՞կ,-ասում է նա այնպիսի տոնով, ասես հաստատ գիտի՝ բանակ կարող է գնալ ամեն ոք, միայն ոչ ես։– Դու մտածո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում։
–Բանակ հո մենակ ե՞ս չեմ գնում, Ռուզան,-ես թոթվում եմ ուսերս։-Բոլորն են գնում։
–Իսկ ե՞ս։ Առանց քեզ ես ինչպե՞ս պիտի անեմ։ Դու մտածե՞լ ես իմ մասին։
Երեխայական-պարզամիտ այս խոսքերից սիրտս սեղմվում է։ Ես գրկում եմ Ռուզանի ուսերը և զգում եմ, թե ինչպես են նրանք դողում իմ գրկի մեջ։
–Դու կարծում ես ինձ համար հե՞շտ կլինի առանց քեզ։ Չէ՞ որ ես հիմա միայն քեզնով եմ ապրում, Ռուզան…
–Ի՞նչ կարելի է անել,-հարցնում է Ռուզանը միանգամայն շշմած։ Հավանաբար, մինչև այդ պահը նա դեռևս հույս ուներ, թե ես ծանուցագիր չեմ ստացել։ Ես փարատեցի այդ հույսը,և դարձյալ Ռուզանի համար ամեն ինչ անակնկալ էր, որը և շփոթեցրեց նրան այդքան։ Ես խղճում եմ Ռուզանին։ Ես ինձ ևս խղճում եմ… Բայց չգիտեմ, չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչ կարելի է անել, և միայն Ռուզանին ավելի ու ավելի եմ սեղմում իմ կրծքին, շոյում եմ մազերը, ուսերը, մխիթարական ինչ-որ բաներ եմ մրմնջում…
Այսպես իրար գրկած, քարացած, շվար՝ մոտալուտ բաժանման համար, մենք կանգնել ենք դատարկ ու մութ փողոցում, ու չենք ուզում բաժանվել։
Մառախուղն հետզհետե հալվում է, բայց երկինքը մութ է դեռ՝ պատված գորշավուն ամպերով։ Հեռվում, լեռների վրա խուլ որոտում է երկինքը, մերթ ընդ մերթ պայթում են կայծակները՝ մտրակաձև կտրտելով խավարը։ Այնտեղ, լեռներում, հորդ անձրև է տեղում երևի։
–Քեզ համար ցուրտ կլինի… Թեթև ես հագնված, իսկ դրսում խոնավություն է… Դու չե՞ս մրսում։
Այս բառերը ես դժվարությամբ եմ արտաբերում, որովհետև գիտեմ՝ ցուրտն ու խոնավությունը կապ չունեն այստեղ։
–Մի գնա, Մհերիկ,-շշնջում է Ռուզանը մի տեսակ ջերմեռանդորեն։– Մի գնա, լսո՞ւմ ես։
–Դու գժվե՞լ ես, ինչ է,-բռնազբոսիկ ծիծաղով ասում եմ ես։
–Ոչ, չեմ գժվել։ Դու ոսկե մեդալով ես ավարտել դպրոցը, դու իրավունք ունես… Տեր աստված, ախր, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ մենք իսկույն չգնացինք ինստիտուտ։ Ինչո՞ւ մնացինք այստեղ… Եվ այդ բոլորը իմ պատճառով, քեզ թվում էր, թե լավ չեմ պարապել… Ասում էիր այս տարի լավ կպարապենք ու նոր կգնանք ընդունվելու… Ոչ, հարկավոր էր գնալ, գուցե և ընդունվեինք, կսովորեինք միասին, նույն խմբում, և չէինք մտածի բաժանման մասին…
–Ուշ է արդեն,-ասում եմ ես, թեպետ հասկանում եմ՝ ինչ-որ բանում իրավացի է նա։– Ավելի լավ է մտածենք այն մասին, թե ինչ անենք, որպեսզի արագ անցնի այդ երեք տարին։
–Ախր, ես կմեռնեմ առանց քեզ,-համարյա ճչում է Ռուզանը։– Մտածելն անգամ ահավոր է՝ ամբողջ երեք տարի։ Ես չեմ դիմանա…
–Իսկ ի՞նչ կանես,-ակամա ժպտում եմ ես։
–Չգիտեմ, Մհերիկ, սիրելիս, հարազատս։ Վշտից կմեռնեմ։ Ախր, երեք տարին… Հաշվիր, տես քանի օր է անում։
–Դու ինձ շուտ-շուտ նամակ գրիր, և տարիները արագ կանցնեն, չես էլ նկատի, թե ոնց անցան։ Գրելո՞ւ ես ինձ։
Նա դեմքը սեղմում է իմ կրծքին։
–Մհերիկ, դու երբ պիտի վերջ տաս քո հիմարավուն հարցերին։ Էլ ո՞ւմ պիտի գրեմ, եթե ոչ քեզ։
Անձրևը, երևում է, մոտենում է գյուղին։ Մթան մեջ լսվում է նրա հետզհետե մոտեցող վշշոցը։
–Այսպես կկանգնեի ու կսպասեի քեզ երեք տարի,– արտասանում է Ռուզանը, և նրա աչքերն իսկույն լցվում է վճիտ արցունքով։
–Հազիվ թե դա հաջողվի քեզ,-ժպտում եմ ես։ Լսո՞ւմ ես ձայնը՝ տես ինչ անձրև է մոտենում գյուղին։
–Հետո ինչ։
Ցանկապատներից այն կողմ, խավարի մեջ, մի լուսամուտ է բացվում։ Անուշ մայրիկն է երևի։ Նա է։ Չանցած մի րոպե լսում եմ նրա ցածր ձայնը.
–Ռուզան, տուն եկ, անձրև է սկսվում։
Անձրևի խոշոր կաթիլներն ընկնում են այս ու այնտեղ։
–Դեհ, գնա,-ասում եմ ես։– Կթրջվես հանկարծ։
–Դու էլ գնա,-ասում է Ռուզանը և այստեղ, նրա մեջ ըստ երևույթին, շատ զարմանալի մի միտք է ծագում. ես դա նրա հայացքից եմ զգում։-Ինչ կլինի, եթե կանգնես անձրևի տակ ու մրսես-հիվանդանաս,-ասում է նա,-ոչ ծանր, իհարկե… գուցե այնժամ չտանեին քեզ որոշ ժամանակ։ Դե, ինչ ես ծիծաղում, Մհերիկ։
–Ի՞նչ պիտի լինի, միևնույն է, ես չեմ հիվանդանա։ Ես քարի պես պինդ եմ… Դե լավ, գնա, թե չէ տատիկդ կկարծի թե քեզ փախցրել եմ։
–Դու էլ փախցրու…-վերջապես ժպտում է Ռուզանը։
–Ես սև այծենակաճ չունեմ, որպեսզի թաքցնեմ քեզ նրա մեջ։ Լավ, գնա, վաղը կհանդիպենք։
Ռուզանը դանդաղ շրջվում և գնում է իրենց տան կողմը։ Ես նրա ետևից նայում եմ այնքան ժամանակ, մինչև նա բարձրանում է սանդուխքներով։
Երբ մեր փոքրիկ գյուղից մի մարդ անգամ հեռանում է, դա իսկույն զգացվում է։ Թվում է դատարկվում է նրա տեղը և մարդիկ զգում են այդ դատարկությունը՝ ինչպես թատրոնում, ուր ներկայացման ժամանակ հանկարծ մեկը ելնում, թողնում է դահլիճը։ Իսկ հիմա միանգամից տասներկու հոգի հեռանում են գյուղից։ Հիմնականում մեր դասարանցիներն են։ Տղաներից մեզ հետ չեն մեկնում լոկ Մարատը, Ռուբենը, Մաքսիմը և Զավենը։ Նրանք մեզնից մի տարով փոքր են և եկող տարի են միայն գնալու զինվորական ծառայության։
Մենք խայտաբղետ կազմով քայլում ենք փոշոտ ճանապարհով։ Բաբկենի ապրանքատար հին ավտոն սպասում է մեզ գյուղատակին. դրանով ենք գնալու մինչև շրջկենտրոն։ Ռուզանը լուռ գալիս է իմ կողքից և մատների ծայրով գողունի սրբում է արցունքները։ Լիլիթն էլ է եկել ճանապարհելու…Նա գլուխը կախ քայլում է որոշ հեռավորության վրա, բայց ես տեսնում եմ, թե ինչպես է ժամանակ առ ժամանակ թռուցիկ հայացքներ գցում իմ կողմը։ Ես ու Լիլիթը ոնց որ արդեն վաղուց հաշտվել ենք, սակայն օտարության սառնությունը մեր մեջ, այնուամենայնիվ դեռ մնում է։
–Լիլիթ, դու ինչո՞ւ շարունաակ լռում ես,-դառնալով նրա կողմը, հարցնում եմ ես։
–Ի՞նչ ասեմ,-հազիվ լսելի արտասանում է նա շիկնելով։ Ռուբենը թեթև քաշում է թևս։ Տեսնում եմ՝ նա ինչ-որ բան է ուզում ասել ինձ։ Գյուղից մինչև այստեղ հարմար պահ էր փնտրում, որ ասեր։ ''Ի՞նչ է'',-հայացքով հարցնում եմ ես։
–Մհերիկ, ներիր այն բանի համար,-ցածրաձայն ասում է Ռուբենը՝ գրկելով թևս ու ուսով սեղմվելով ինձ։
–Ի՞նչ բան,-չեմ հասկանում ես։
–Այն էլի… որ Մարատի հետ եկանք ձորը…
Ես նոր միայն գլխի եմ ընկնում, թե ինչի մասին է խոսքը։
–Ես դա վաղուց մոռացել եմ արդեն
–Ապրես,– ասում է Ռուբենը:
–Յուրաքանչյուր օրը՝ մի նամակ,– արմունկս ցնցում է Ռուզանը։-Լսո՞ւմ ես ինձ։ Որպեսզի ամեն օր նամակ լինի։
–Անպայման,-ժպտում եմ ես։– Այսինքն ամիսը երեսուն նամակ։
Ռուզանը չի վիրավորվում, բայց ձևացնում է, թե վիրավորված է։ Եվ այն էլ խիստ։ Զայրացկոտ նայում է ինձ, բայց հետո չի դիմանում, սկսում է ժպտալ արցունքների միջից։
Ինչ-որ մեկը մեր հետևից կամացուկ ասում է.
–Եկող տարի ես էլ եմ գնում բանակ։ Նայիր՝ որպեսզի օրական մի նամակ ստանամ քեզանից։ Հասկացա՞ր։
Ես ձայնի վրա շրջվում եմ ետ։ Զավենն է։ Նա և Հեղինեն քայլում են կողք-կողքի։ Մտնում եմ Զավենի թևը, որոշ ժամանակ քայքլում ենք լուռ, հետո նրան մի կողմ եմ քաշում։
–Զավեն,– ասում եմ ես,– քեզ հետ մոտ ընկերներ ենք եղել… և դու գիտես, որ… մի խոսքով, մեր հայրը զոհվել է կռվում… Հեղինեին, տես, չնեղացնես… Լավ հիշիր խոսքս, մի բան պատահի, կգամ, երկուսիդ վերջն էլ կտամ…
–Մհերիկ, դու գիտես ինձ…ես կյանքս անգամ չեմ խնայի նրա համար…-Զավենը շփոթված նայում է չորս կողմը։
–Լավ, պայմանավորվեցինք,-սառը նետում եմ ես։
Հասնում ենք գյուղատակի բարձր, մինչև երկինք հասնող չինարիներին։ Այդ չինարենիները գիշեր ու ցերեկ օրորվում, խշշում են մեծ ճանապարհի վրա։ Քամի չկա այսօր, ջինջ արև է, բայց միևնույնն է, մեղմիկ օրորվում, խշշում են նրանք, ասես հրաժեշտի խոսքեր են շշնջում մեզ։
Կոմբայնավար Գարեգինը, առանց որի ոչ մի ուրախություն չի լինում գյուղում, ուսապարկից հանում է զուռնան, սկսում նվագել։ Անուրախ, թախծոտ նվագ է դա, կատարածու Սիմոնը մոլեգնորեն խփում է դհոլը՝ ամեն հարվածից ցնցելով գլուխը ինչպես կաթվածահար։
Լեռներն ու ձորերը արձագանքում են երաժշտությանը։ Մենք հրաժեշտ ենք տալիս մեր հարազատներին և հերթով բարձրանում ապրանքատարի թափքը։ Կանայք արտասվում են, իսկ տղամարդիկ, ապրանքատարի մոտ հավաքված լուռ ծխում են լրագրից սարքած հաստ գլանակները և երբեմնակի խորհուրդներ են տալիս, թե ինչպես պահենք մեզ այնտեղ, բանակում։ Դա ինքնին հասկանալի է, նրանցից շատերն անցել են պատերազմի դաժան ճանապարհներով, հասնելով մինչև Բեռլին։
Համարյա ամբողջ գյուղն է եկել ճանապարհելու, նրանք, երևի հիշում են իրենց որդիներին, եղբայրներին, հայրերին, որոնք վաղուց, շատ տարիներ առաջ, ահա այսպես մեկնել են բանակ ու այլևս չեն վերադարձել։ Պատերազմ էր այն ժամանակ, այստեղ, այս չինարենիների տակ կանգնած, գյուղը ճանապարհեց նրանց արցունքն աչքին և այդպես արցունքն աչքին մինչև հիմա էլ պահում է նրանցից շատերի ճամփան, որ, ով գիտի, ո՞րտեղ ընկան, ո՞ր երկնքի տակ… Էհ, ինչքան բան են տեսել այս չինարենիները և ինչ կպատմեին, նրանք եթե կարողանային պատմել…
Բաբկենը գործի է գցում մոտորը, ապրանքատարը տեղից շարժվում է։ Սկզբում գնում է դանդաղ, ասես չուզենալով։ Տղաները հանում են գլխարկները, թափահարում են։ Ռուզանը մի քանի քայլ առաջ է գալիս, ասես ցանկանալով հասնել մեքենային, հետո կանգնում է բոլորից քիչ հեռու և, հանելով կարմիր գլխաշորը, թափահարում է երկար։
Ապրանքատարը արագություն է վերցնում, շրջկենտրոն տանող ճանապարհի վրա փոշու ամպ է բարձրանում։ Այդ փոշին, ինչպես ծուխ, բարձրանում է վեր և նրա ետևում ոչինչ չի երևում այլևս։ Երբ անցնում էինք վերջին ոլորանը, գյուղը նորից երևաց. այնտեղ, չինարենիների տակ դեռ կանգնած են մերոնք։ Ես հեռվից նկատում եմ Ռուզանին. Նա դարձյալ կանգնած է ընդհանուր խմբից անջատ և գլխավերևում շարունակ թափահարում է գլխաշորը։
Սա ուրիշ աշխարհ է՝ մեզ համար բոլորովին անսովոր։ Բայց մարդ, բարեբախտաբար, ընտելանում է ամեն ինչի։ Այլապես ցնդել կարելի է։ Աշնանային մեր տաքուկ եղանակներին ու բազմերանգ գույներին փոխարինել է ձյունաճերմակ տափաստանը, որ ոչ սկիզբ ունի, ոչ վերջ։ Եվ այդ համատարած ձյան թագավորության մեջ մեր ցածրիկ զորանոցներն են միայն ծխում։
Հեռու է մնացել մեր գյուղը, հազարավոր կիլոմետր տարածություն է բաժանում մեզ։
–Երբ գյուղում արևը մայր է մտնում, այստեղ նոր միայն բացվում է օրը,-ասում է Մայիսը։ Մեր դասարանի տղաներից Մայիսն է մնացել ինձ հետ, մյուսները ուրիշ վայրերում են ծառայում։
Տեղ հասնելուն պես նամակ եմ գրում Ռուզանին։ Գրում եմ, որ ծանր է ինձ համար առանց իրեն։ Հետադարձ հասցես նույնպես ուղարկում եմ, այնուհետև ամբողջ մի ամիս սպասում եմ, սակայն՝ ոչ մի պատասխան։ Ես գրում եմ երկրորդ նամակը, հետո երրորդը, չորրորդը։ Դարձյալ ոչ մի պատասխան։ Հերթական, թվով արդեն չգիտեմ որերորդ նամակում, որպեսզի քիչ վախեցնեմ նրան, գրում եմ. ''Եթե դու անհապաղ չպատասխանես ինձ, ես այնպիսի բան կանեմ այստեղ, որ ինձ հաուպվախտ կնստեցնեն կամ նույնիսկ կտան ռազմական տրիբունալ և այլևս չես տեսնի ինձ''։ Եվ դարձյալ Ռուզանից ոչ մի պատասխան։ Չէի ուզում այդ մասին գրել Հեղինեին կամ Զավենին։ Մտածում էի՝ ավելորդ խոսակցություններ կսկսվեն, ավելի լավ է, թող ոչինչ չիմանան, թող նրանց թվա, թե մենք կանոնավոր գրում ենք իրար։
Մայիսը հանգստացնում է ինձ.
–Կպատասխանի, ոչինչ էլ չի լինի։
Սակայն առաջվա պես նամակ չկա Ռուզանից։ Մի՞թե իմ մեկնելուն էր սպասում։ Մի՞թե այդպես շուտ մոռացավ ինձ։ Իսկ ո՞ւր մնացին նրա խոստումները, նրա խոսքերը՝ իր անաղարտ սիրո մասին։
Հավանաբար, ես տխուր դեմք ունեմ, դրա համար էլ տղաները մխիթարում են ինձ իրենց խորհուրդներով։
–Հիմարություն է այդ աղջիկներին հավատալը,-ասում է Տոլյա Տրետյակովը՝ սիբիրցի անչափ սրտագին մի տղա,-նրանց համար մեկ է՝ այսօր քեզ հետ են, վաղը չկաս, մեծ բան չէ, մեկ ուրիշին կգտնեն…
–Շնորհակալություն, մխիթարեցիր,-բռնի ժպտում եմ ես։
Տղաները ծիծաղում են, բայց դրանից ես թեթևություն չեմ զգում։ Ինձ համար չափից դուրս անտանելի է այդ անորոշությունը։ Եվ ահա մի անգամ գիշերը, երբ բոլորը պառկել էին քնելու, ես մի նամակ ևս գրեցի Ռուզանին։
Ում մտքով կանցներ այն ժամանակ, որ դա իմ վերջին նամակն է Ռուզանին։
Կոպիտ ու դաժան ստացվեց նամակը։ Մի խոսքով, գրեցի ինչ-որ խելքիս փչեց, նույնիսկ հիմա, երբ շատ տարիներ են անցել, ամաչում եմ այդ մասին հիշելիս։ Բայց այն ժամանակ շատ էի զայրացած և, բացի այդ, թաքուն հույս ունեի, որ գոնե այս նամակը նա անպատասխան չի թողնի։ Միայն հետո հասկացա, որ հենց այդ նամակին է, որ նա երբեք չպիտի պատասխանի։
Այդպես էլ եղավ…
Իսկ օրերն անցնում են միատեսակ՝ տխուր ու տաղտկալի։ Տղաները շարունակ նույնն են կրկնում. ''Ուշադրություն մի դարձրու, Մգեր, նա արժանի չէ դրան։ Մի՞թե քեզ համար պարզ չէ, թե ով է նա՝ առօրյա մի անպետքություն, որ սովոր է տղաների հետ սիլի-բիլի անելու։ Մոռացիր և վերջ''։
Համաձայն եմ, բայց ինչպե՞ս մոռանամ, երբ ամեն վայրկյան նա կանգնած է աչքիս առաջ, երբ մինչև հիմա էլ շուրթերիս վրա զգում եմ նրա շուրթերի համը, ամեն րոպե լսում նրա ձայնը, նրա ծիծաղը, նրա շրջազգեստի շրշյունը։ Տեսնում եմ նրան՝ արցունքն աչքին կանգնած չինարենիների տակ, մարդկանց խմբից անջատ, և ապրանքատարի ետևից թափահարում է գլխաշորը… Կամ ահա քայլում է նա լուսաբացի ջինջ արևի միջով և կժի ողորկ մակերևույթին կուրացուցիչ փայլատակում են արևի շողերը։ Դե, փորձիր մոռանալ այն, ինչ փշի պես ամուր խրվել է հոգուդ մեջ։ Ցերեկները դեռ ոչինչ, բայց գիշերները, երբ բոլորը քնում են, և դու մնում ես մեն-մենակ ինքդ քեզ հետ… Դա սարսափելի է։
–Էլի Ռուզանի մասին ես մտածում,-շշնջում է Մայիսը՝ տրորելով քնկոտ աչքերը։ Մեր մահճակալներն իրար մոտ են։
–Իսկ էլ ո՞ւմ մասին պիտի մտածեմ, հարցին հարցով պատասխանում եմ ես։
–Դրանից որև բա՞ն է փոխվում։
–Փոխվում է, թե չէ, բայց չմտածել չեմ կարող։ Դու քնիր, քեզ ի՞նչ է եղել։
–Թողնո՞ւմ ես, որ քնեմ՝ շարունակ տնքում, հառաչում ես։
Իսկ օրերը վազում են իրար ետևից, օրերը դառնում են շաբաթներ, շաբաթները ամիսներ ու տարիներ… Քեռի Հարությունը ճիշտ էր, երբ ասում էր. ''Երեք տարին էնպես կթռչի, որ ինքդ էլ չես իմանա, թե երբ անցավ''։ Իրոք, երեք տարին երեք ամսվա պես անցավ։
Եվ ահա նորից եկել, կանգնել եմ ծանոթ չինարենիների տակ։ Ամառ է։ Արև։ Ծառերը օրորվում, խշշում են առաջվա պես։ Այստեղ հրաժեշտ տվեցի մերոնց, Ռուզանին… Իսկ ահա քիչ այն կողմ կանգնած էր Բաբկենի հին ապրանքատարը։ Այս երեք տարիների ընթացքում չինարենիները ամենևին չեն փոխվել։ Բայց երևի շատ բան են տեսել։ Ափսոս, որ պատմել չգիտեն… Լավ, թողնենք այդ էժանագին քնքշությունները, երեք տարով մեծացել ենք արդեն։ Բայց մի՞թե միայն երեք տարով։
Համարյա ամբողջ գյուղը՝ մեծ թե փոքր, հավաքվել են մեր բակը։
–Աստված լսել է աղաչանքս,-ասում է տատս,-հինգը գնացին անհետ կորան… Բայց ահա վեցերորդը՝ թոռս, տուն է եկել, որպեսզի օջախիս ծուխը չմարի։ Փառքդ շատ լինի, աստված…Վախենում էինք, թե Աղվանստան կտանեն…
–Էն թաքցրած արաղից-բանց բեր,-ծիծաղում է քեռի Հարությունը։-Որ ասում էի էսօր-էգուց գալու է, չէիր հավատում։
Սրտաբաց, անկեղծ է մեր գյուղի ժողովուրդը։ Գալիս, աչքալուսանք են տալիս մորս ու տատիս, որ ողջ-առողջ տուն եմ վերադարձել բանակից, գրկում, համբուրում են ինձ։ Հեղինեն նրանց արանքներով խենթի պես այս ու այն կողմ է վազում՝ սեղանին դնելով մեկ թթի օղի, մեկ մոշի բուրավետ սև գինի, մեկ կերակուրների մեծ ափսեն։ Այս երեք տարվա մեջ Հեղինեն այնպես է փոխվել, գեղեցկացել է, որ առաջին հայացքից դժվար է ճանաչելը։ Զավենը օգնում է նրան. նա էլ է փոխվել, պարթև երիտասարդ է արդեն, հայացքը դարձել է հաստատուն։ Եվ ոնց էլ սազում են իրար։
–Հեղինեն ու Զավենը բժշկական ինստիտուտ են ընդունվել, ապագա բժիշկներ են,– հպարտությամբ հաղորդում է մայրիկը։ Նա, իհարկե գիտի, որ ինձ հայտնի է այդ մասին, բայց ուզում է մի անգամ ևս հիշեցնել։ Հեղինեն կարմրատակում է։
Ամենավերջում մեր բակ է մտնում քեռի Առաքելը։ Նրա միակ որդին զոհվել է Ռայխստագի գրավման ժամանակ, հաղթանակից ընդամենը մի օր առաջ, բայց ծերուկն հավատում է նրա վերադարձին։ Հավատում ու սպասում է, թեպետ գյուղի կենտրոնում, Հայրենական մեծ պատերազմում նահատակված հնձախուրթցիների պատվին կանգնեցրած հուշակոթողին կա և նրա որդու անունը։
Ամեն անգամ, հենց որ մեկնումեկը վերադառնում է զինվորական ծառայությունից, նա գալիս, համարյա միևնույն բանն է հարցնում միշտ. ''Որդուս չե՞ս տեսել, բալաս, բարձրահասակ, սիրուն աչքերով տղա է, անունը՝ Արամ''։
Բոլորն ակնածանքով մի կողմ են քաշվում՝ թողնելով, որ քեռի Առաքելը մոտենա ինձ։ Ինքս ելնում, ընդառաջ եմ գնում նրան։ Լրիվ ծերացել է քեռի Առաքելը, աչքերը խամրած են, քայլերը դողդոջ։ Նա, հենվելով հոնի ձեռնափայտին, ուղիղ նայում է իմ աչքերին։ Ծանր է նրա հայացքը, ես ակամաբար փախցնում եմ աչքերս։
–Գուցե այնտեղ հանդիպած լինես որդուս, բալաս՝ սիրուն աչքերով, անունը Արամ…– առանց ավարտելու խոսքը, նա ձեռքը անհույս թափ է տալիս, թողնում, հեռանում…
Ես լռում եմ, որովհետև… ես ի՞նչ պատասխան կարող եմ տալ նրան։
Արևը վաղուց է ծագել։ Ես ելնում, բացում եմ լուսամուտները։ Առավոտվա թարմ հովը՝ դեղձանիկների երգի, շների բեկբեկուն հաչոցների, հավերի չընդհատվող կչկչոցի ու հեռու լեռնալանջերին խոտ հարող տղամարդկանց կանչերի հետ թևածում է ներս։
Արևի շողերը սարի վրա են դեռ, դեռ չեն հասցրել իջնել մինչև ձորերը։
Մարդու սիրտ ակամա ուռչում, ճախրում է երջանկությունից։ Որտեղ կա այսպիսի բարձր, լուրթ ու գեղեցիկ երկինք։
Իսկ գուցե այն գեղեցիկ է, որովհետև մանկուց ենք ընտելացել նրան, մանկուց են մեր աչքերը տեսել այն ու սիրել։ Մեր մանկության կապտաջինջ երկինքն է դա, դրա համար էլ անսահման թանկ է մեր հոգուն… Իսկ աշխարհի որ մի ծայրում կա առհասարակ այսպիսի գեղեցկություն՝ երևի ոչ մի տեղ։ Հետզհետե ձորերը նույնպես ողողվում են արևի պայծառ շողերով։ Պատշգամբից երևում է ձորի ծանոթ ուռենին, որի տակ այն ժամանակ քիչ մնաց կռվեինք ես ու Մարատը։
Ես հագնվում, թեթև նախաճաշում եմ և քայլում դեպի Բախչուտի ձորը։ Ամեն մի քար, ամեն մի ծառ ու թուփ ինձ հիշեցնում է Ռուզանի մասին։ Մտքերի մեջ խորասույզ՝ ես երկար քայլում եմ, հասնում Բախչուտի աղբյուրին, որից այն կողմ՝ չորս կողմից ծառերով շրջափակված մարգագետնում, շատ անգամ ենք ժամադրվել ես ու Ռուզանը։ Ահա այստեղ, օտար աչքից թաքուն, ես համբուրել եմ Ռուզանի հրակարմիր շուրթերը… Իսկ ահա աղբյուրը, այն աղբյուրը, որի մոտ, կարճատև գժտությունից հետո, կրկին հաշտվեցինք ես ու Ռուզանը։ Այդ օրը նա ինձ պատմեց Մարատի մասին…Պետք չէ, պետք չէ այդ մասին։ Դա անցած-մոռացված պատմություն է արդեն։
–Մհերիկ։
Բարձրացնում եմ աչքերս։ Մի քանի քայլ այն կողմ գեղահասակ մի աղջիկ է կանգնել՝ դատարկ կուժն ուսին։ Նոր է գնում ջրի։
–Լիլի՞թ… Քիչ մնաց չճանաչեի քեզ, Լիլիթ։
Լիլիթը կաս-կարմիր է կտրում շփոթմունքից։ Նա կուժը դնում է գետնին և մնում կանգնած։
–Բարև, Լիլիթ։-Ես մոտենում, ամուր սեղմում եմ նրա ձեռքը։
–Բարով ես եկել, Մհերիկ։ Դու էլ ես փոխվել։ Մեծացել ես…
Մենք երկուսս էլ մի տեսակ ինչ-որ շփոթություն ենք զգում և չգիտենք, թե ինչ ասենք միմյանց։ ''Գուցե դու հենց իմ բախտն էիր, իսկ ես վերցրի ու քեզ վանեցի ինձանից'',– չգիտեմ ինչու այդ միտքն հանկարծ առկայծում է իմ գլխում։ Ես ակամա ցած եմ գցում աչքերս՝ չհամարձակվելով նայել Լիլիթին։
–Հը, ինչպե՞ս են գործերդ,-վերջապես հարցնում եմ ես։
–Ոչինչ… Թղթերս ինստիտուտ էի հանձնել, բայց վերջին քննությունում կտրվեցի… Դե հո պարտադիր չէ, որ բոլորը ընդունվեն, գյուղում էլ են մարդիկ պետք… Քո գործե՞րն ինչպես են։ Ոչ ոքի չե՞ս տեսել մերոնցից։
–Համարյա ոչ ոքի։
–Գրետան ու Ռոզան ամուսնացել են, Ագնեսան նույնպես, շատերը փոխադրվել են քաղաք։ Իսկ Մարատը, երևի գիտես, ռազմական ուսումնարան է ավարտել, ընդմիշտ բանակում է մնալու։
Ես վախենում եմ, որ Լիլիթը կարող է հանկարծ խոսել Ռուզանի մասին։ Դրա համար էլ ձգտում եմ փոխել խոսակցությունը։
–Չե՞ս ուզում քաղաք փոխադրվել,-ասում եմ ես։
–Ինձ թվում է քաղաքում ոչ ոք իմ կարիքը չի զգում։
–Իսկ այստե՞ղ։
–Այստեղ, պարզ է, աշխատող ձեռք է պետք։ Որովհետև բոլորը մի գլուխ քաղաք են փախչում։ Հեշտ կյանքը ձգում է մարդկանց։
–Իսկ քե՞զ։
–Ինձ բոլորովին չի ձգում։ Ինձ համար այստեղ էլ վատ չէ։
Ջուրը մեր ոտքերի մոտ, մամռոտ քարերի մեջ խոխոջալով վազում է դեպի ձորը։
–Հիշո՞ւմ ես, Մհերիկ,– ժպտում է Լիլիթը։
–Ի՞նչը,– հարցնում եմ ես։– Հիշելու այնքան բան կա։
–Թե ինչպես էի լալիս։
–Հիշում եմ…
–Հիմար էի այն ժամանակ։
–Դա այնքան վաղուց էր, Լիլիթ… Այն օրվանից ինչքան ջրեր են հոսել… Երեխաներ էինք երևի այն ժամանակ, միամիտ ու ինքնավստահ երեխաներ։ Հիմա մեծացել ենք արդեն։
