Լևոն Ադյան
ԱՅՆ ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՄՌԱՆԸ (Վիպակներ, պատմվածքներ)
–Իհարկե, դեմ չեմ։ Դա ի՞նչ խոսք է։
–Ուրեմն շատ լավ։ Բայց մի տասը րոպե կարո՞ղ ես սպասել ինձ։ Ահա այս վագոնում ապրում է իմ ընկերուհիներից մեկը, նրա հետ մի թեթև գործ ունեմ, պետք է մտնեմ մոտը, սպասում է։ Տասը րոպեից հետո այստեղ կլինեմ, լա՞վ։
–Լավ, գնա։
Ամառային իրիկվա խլացուցիչ լռության մեջ ես մնում եմ մենակ։ Ինչ-որ տեղ, թփուտների մեջ, մեկ-մեկ ճռճռում են կնճիթավոր ճպուռները, և նրանց ձայներն ավելի են ընդգծում լռությունը։
Ես մտովի կրկին ու կրկին վերադառնում եմ Վահեի մոտ։ իմ մանկության ընկերոջ անհաջող դասավորված ճակատագիրը հանգիստ չի տալիս ինձ։ Ախր, ինչու՞։ Ինչի՞ համար։ Վահեն, ճշմարիտ է, բնավ էլ մեղմ տղա չէր և բնավորությունն էլ զիջող ու համակերպվող բնավորություն չէր, բայց հազիվ թե դա նրան հասցներ մեղադրական աթոռին, որովհետև, ինչքան գիտեմ, նա անարատ տղա էր՝ սրտով ու մտքով։ Էհ, այն ժամանակ մենք բոլորս էինք անաղարտ։
…Պարզորոշ տեսնում եմ Վահեին՝ թեպետ նիհարավուն, բայց ամրակուռ՝ ինչպես որձաքարը, խոժոռ հոնքերի տակից նայում են կապտալճավուն կռվասեր աչքերը։ Նա կանգնած է ինձանից մի քանի քայլ այն կողմ։
–Գնա՞նք մեզ մոտ,– ասում է Վահեն համառորեն ու միաժամանակ խնդրողական տոնով։
Եվ ինձ համար դժվար է մերժել, թեկուզ գնալ չեմ ուզում, նա հեռու թաղամասում է ապրում։
–Մեր տանը կքնես։ Քեզնից ի՞նչ է գնում։
–Լավ , գնանք,-ասում եմ ես։-Միայն վազեմ տուն և մերոնց ասեմ, որպեսզի ման չգան ինձ։
Վահեի հետ պառկել էինք մահճակալներին, բաց լուսամուտի առջև։ Լամպը չէինք վառել։ Հեռվում, կապտասևավուն երկնքում ավելի շուտ կռահվում, քան երևում էին լեռների բեկոտված ուրվագծերը, իսկ դրանց ստորոտում, ոնց որ կանչ՝ մենավոր մի կրակ էր առկայծում։ Մենք կիսաձայն, որպեսզի չարթնացնենք տնեցիներին, քչփչում էինք զանազան բաներից՝ դպրոցից, ուսուցիչներից, բայց ես զգում էի, որ նա դրա համար չէր այնպես համառամտորեն կանչում ինձ իր մոտ։ Վերջապես ասես մի տեսակ հանդգնելով, արտասանում է.
–Լսիր, ի՞նչ ես մտածում անել տասն ավարտելուց հետո։
–Չգիտեմ, եթե հաջողվի, կընդունվեմ բանասիրական։ Իսկ դու՞,– հարցրի ես իմ հերթին, ինքնաբերաբար զգալով, որ նա ուզում է լսել այդ հարցը, բայց միաժամանակ առանց գլխի ընկնելու այն մասին, որ իր համար դժվար կլինի պատասխանել դրան։
Վահեն երկար չէր պատասխանում։
–Դու քնա՞ծ ես, ինչ է,-չհամբերեցի ես։
–Ոչ, մտածում եմ։
–Ինչի՞ մասին։
–Հասկանու՞մ ես, ես ուրիշ ելք չեմ գտնում, բացի մեկից… միայն մի ծիծաղիր, թեպետ, դա, իհարկե, ծիծաղելի է։
–Ի՞նչն է ծիծաղելի։
–Այն, ինչ վճռել եմ… Հասկանու՞մ ես, ուր էլ որ նա գնա, ես կգնամ նրա ետևից։ Թեկուզ մինչև աշխարհի ծերը, թեկուզ ոտքով…
–Սպասիր, ես ոչինչ չեմ հասկանում։ Ու՞մ մասին է խոսքը։
–Վեներայի… Հիմա դու արդեն ամեն ինչ գիտես… Սիրում եմ ես նրան, հասկանու՞մ ես, սիրում եմ ու մինչև վերջին շունչս պիտի սիրեմ… Ինքս էլ չեմ հասկանում, թե ինչ է կատարվում ինձ հետ, այդպիսի բան երբեք չի եղել։
–Իսկ նա՞,– ճիգ թափելով ասացի ես, զգալով, թե ներսս ինչպես է սառչում։– Նա ի՞նչ է ասում։
–Լռում է։ Երեք նամակ եմ գրել, ինքս իմ ձեռքով հանձնել իրեն։ Ոչ մեկին չի պատասխանել։ Իսկ այսօր, վերջին դասամիջոցին, կանգնեցրի նրան…ասացի…Ոչինչ չի ասում, կանգնել է մեջքը միջանցքի դռանը հենած, նայում է ինձ ու ծիծաղում։ Իսկ նայվածքը, աստված իմ, կյանքում կկարողանա՞մ մոռանալ այդ նայվածքը՝ չեմ կարողանա։ Դա հնարավոր չէ նկարագրել։ Ասես աչքերով թափանցում է հոգուդ մեջ…Եթե գոնե մի խոսք ասեր, ինչ խոսք ուզում է լինի՝ միայն թե մի բան ասեր, գուցե այսպես ծանր չլիներ… Դու ինչու՞ ես ծիծաղում։
–Ես չեմ ծիծաղում, ինչից եզրակացրիր։
–Չէ, դու ծիծաղում ես, ձայնիցդ եմ տեսնում, որ ծիծաղում ես։ Գուցե որևէ բա՞ն գիտես։ Գուցե նա ուրիշի է սիրում, և դու չե՞ս ուզում ինձ ասել։
–Չգիտեմ, Վահե, ես ոչինչ չգիտեմ,– ասացի ես, գոհ այն բանից, որ սենայկում մութ է, և Վահեն չի կարող տեսնել իմ դեմքը, որ, հավանաբար, ողողված է անամոթ ուրախությամբ։
–Վաղը բացեիբաց կխոսեմ հետը… Դու ինչպես ես կարծում, մի անգա՞մ էլ խոսեմ հետը։։
Ես չպատասխանեցի, ես ձևացրի, թե քնած եմ, սակայն իրականում քնած չէի, նայում էի հեռավոր ու մենավոր կրակին, որ առկայծում էր մթության միջից…
Վահեն ընդունակ տղա էր, նրա համար ոչինչ չարժեր մի քանի րոպեում սովորել դասերը, թե ուզենար, կարող էր դասարանի ամենալավ սովորող աշակերտը լինել։ Խանգարում էր նրան, սակայն այն, որ նա տեղը հանգիստ նստել չէր կարողանում, հաճախակի տապալում էր դասերը, արժանանալով համադասարանցիների խանդավառությանն ու ուսուցիչների ատելությանը։ Վահեին պատժում էին, նա մի քանի օր իրեն կարգին էր պահում, բայց հետո կրկին շարունակում էր նախկին ձևով։ Դժվար է ասել, թե ինչպես կդասավորվեր ամեն ինչ, եթե չլիներ մի դեպք, որը մի տեսակ ճակատագրական եղավ Վահեի համար։
Մի անգամ նրա հերթական չարաճճիությունների մասին ինչ-որ մեկը գրեց դպրոցական պատի թերթում։ Առավոտյան, գնալով դպրոց, նա տեսավ, թե ինչպես մի խումբ աշակերտներ, միջանցքում խմբված, կարդում են հենց նոր կախած պատի թերթը։ Բոթբոթելով հավաքվածներին, նա մոտեցավ պատին և ուշադիր կարդաց թղթակցությունը՝ սկզբից մինչև վերջ, հետո հանգիստ հանեց թերթը և, կտոր-կտոր անելով այն, նստեց հատակին։ Այդ օրը ես դպրոց չէի գնացել, և չգիտեի, թե ինչ էր գրված այդ թղթակցության մեջ և ամենից գլխավորը, հատկապես ինչը դրդեց նրան՝ դիմելու այդ հանդուգն արարքին։
Դիրեկտորի հրամանով նրան հեռացրին դպրոցից։ Այդ օրվանից Վահեին ոչ ոք չտեսավ, նա գնացել էր քրոջ մոտ՝ Սումգայիթ։
…Վեներան մթության միջից ելնում, թեթևասահ ընդառաջ է գալիս։
–Շատ սպասել տվեցի, չէ՞, քեզ,– արտասանում է նա, ժպտուն ու շեղակի նայելով ինձ։
–Ոչ,-պատասխանում եմ,-մտածում էի և չիմացա ինչպես անցավ ժամանակը։
Այն նույն արահետով վերադառնում ենք ետ, դեպի բանավանի կենտրոն։
–Եվ ինչի՞ մասին էիր մտածում։ Դու, կարծես, հիմա էլ ինչ-որ բանի մասին մտածում ես, ճի՞շտ է։-Եվ մի երկվայրկյան անց, չսպասելով իմ պատասխանին, ավելացնում է։-Ուզու՞մ ես ասեմ, թե ինչի մասին էիր մտածում։
–Ինչի՞ մասին։
–Մեր անցած կյանքի՝ դպրոցական տարիների մասին։
–Համարյա գուշակեցիր։ Ես մտածում էի Վահեի մասին։-Միաժամանակ մենք քայլում էինք լուռ, ունկնդրելով ծղրիդների զրնգուն ձայներին։ Հանկարծ Վեներան կամացուկ, հազիվ լսելի ասում է.
–Դու հիշու՞մ ես նրան ինչպես հեռացրին դպրոցից։
–Հիշում եմ։
–Նրան իմ պատճառով հեռացրին։
–Ինչպե՞ս թե…-Ես դեմքս կտրուկ դարձնում եմ նրա կողմը։– Ինչպե՞ս թե քո պատճառով հեռացրին։ Նրան պատի թերթի համար հեռացրին։
–Այո,-դառը քմծիծաղում է Վեներան։– Բայց նա այդ պատի թերթն իմ պատճառով պատռեց։
–Ինչու՞։
Վեներան մեղավորի պես կախում է գլուխը։
–Ես այն ժամանակ կանգնած էի աշակերտների հետ, երբ նա մտավ միջանցք և, մոտենալով պատի թերթին, սկսեց կարդալ թղթակցությունը։ Նա հանգիստ կարդում էր, և, երևի, այդպես էլ թողներ ու գնար, եթե… եթե ես այդ պահին չծիծաղեի… Բայց ես ծիծաղեցի, և դա նրա սրտին, հավանաբար, ավելի կպավ, քան բութ թղթակցությունը… Ախր, նա սիրահարված էր ինձ… Դու չգիտեի՞ր այդ մասին։
–Ոչ,– սառը պատասխանում եմ ես։ Մի րոպեաչափ անխոս քայլում ենք։ Ոչ ես, և ոչ էլ Վեներան, չենք համարձակվում խախտել լռությունը։ Եվ ինձ համար ևս անսպասելի, հարցնում եմ.-Ասա ինձ, Վեներա, ինչու՞ էիր դու միշտ ծիծաղում մեզ վրա։ Միթե՞ մենք այդքան ծիծաղելի էինք։
Իմ հաշտարար տոնը՝ թեև առերևույթ հաշտարար, ինչպես երևում է, որոշակի կայտառություն է հաղորդում Վեներային, և նա անվստահ ասում է.
–Դա երկար պատմություն է… Բայց ինձ այն ժամանակ իսկապես թվում էր, թե ես հիմք ունեի ծիծաղելու… Դա այնքան էլ հեշտ չէ բացատրել, մի ուրիշ անգամ կհանդիպենք, գուցեև կբացատրեմ… Ինչքա՞ն է մնացել մինչև սեանսը։
–Ես, ճիշտն ասած կինո գնալ չեմ ուզում։
–Ինչու՞։
–Չգիտեմ, գնալու ինչ-որ ցանկություն չունեմ։ Վերջին անգամ դու ե՞րբ ես տեսել Վահեին։
–Մի կես ժամ առաջ, ճաշարանի մոտ։ Նրանք մեքենայի էին սպասում։
–Ճաշարանի մո՞տ։ Երկու միլիցիոնե՞ր էլ կային այնտեղ։
–Այո։
–Ուրեմն, ես նրանց կողքով անցել ու չե՞մ նկատել…Կարող է նրանք հիմա՞ էլ այնտեղ են։
–Չեմ կարծում։
–Շուտ արա գնանք։
Ճաշարանի մոտ դեռ կանգնած էր տղաների խումբը։ Այն երկու միլիցիոները նույնպես այնտեղ էին՝ խմբից որոշ հեռավորության վրա կանգնած՝ զրուցում էին։
–Նայիր, նրանք դեռ կանգնած են։ Երևի մեքենան չի եկել,-շշուկով ասում է Վեներան։-Վահեն էլ այնտեղ է, ձախից, լուսամուտի մոտ կանգնած է։
Փողոցային լապտերի աղոտ լույսի տակ ես զոռով եմ ճանաչում Վահեին։ Մեջքով պատին սեղմված, նա լուռ նայում է դեպի հեռավոր սարերը։ Մի կարճատև պահ նայելով զրույցով տարված միլիցիոներների կողմը, ես կամացուկ ձայնում եմ։
–Վահե…
Վահեն բարձրանում է գլուխը և, անմիջապես նկատելով ինձ, անջատվում է պատից ու մի երկու քայլ անում դեպի ինձ։
–Չես ճանաչու՞մ, Վահե, ես եմ, ճանաչեցի՞ր։
Նրա դեմքը մի ակնթարթում լուսավորում է բարեհոգի լայն ժպիտով։
–Ինչպես թե՝ ճանաչեցի, դա ին՞չ խոսք է, իհարկե։ Իսկ ես…
–Ինչպե՞ս ես, Վահե։
Նա չի հասցնում պատասխանել։ Միլիցիոներներից մեկը կտրուկ շրջվում է մեր կողմը։
–Հետ դարձ։ Զաքարյան, հետ դարձ ասում եմ։ Հետ՝ պատի մոտ։
Վահեն շփոթված տարածում է ձեռքերը՝ իբր, տեսնու՞մ ես, չեն թողնում, և վերադառնում է տեղը։ Միլիցիոները մոտենում է ինձ։
–Քաղաքացի , չի կարելի, գնացեք այստեղից։
–Ախր…Հասկանում եք, երկար տարիներ չենք տեսել իրար։
–Դա ինձ չի վերաբերում… Խնդրեմ, մի խանգարեք։
–Մենք միասին ենք սովորել, այդ օրվանից չենք տեսել իրար:
–Ոչինչ , շուտով կտեսնեք, մի տարի է մնացել,– ասում է երկրորդ միլիցիոները, մոտենալով մեզ։-Շուտով կտեսնեք, ազատության մեջ կզրուցեք ինչքան սրտներդ ուզում է։ Իսկ հիմա չի կարելի, հասկանու՞մ եք, արգելված է, գնացեք։
Եվ հանկարծ նկատում եմ, որ Վահեն շրջվել, ձեռքերով դեմքը ծածկած, սեղմվել է պատին։
–Վահե,-բացականչում եմ ես հուսահատությամբ։-Կգաս ինձ մոտ։ Հենց որ ազատվես՝ մերոնցից վերցրու հասցես և արի ինձ մոտ, լսու՞մ ես, ես սպասելու եմ քեզ։
Ես շրջվում, որոշ ժամանակ լուռ քայլում եմ ու նոր միայն հիշում Վեներայի մասին, սակայն նա չկա, ոչ մի տեղ չի երևում։ ''Իսկ ի՞նչ կապ ունի այստեղ Վեներան,-մտածում եմ ես, դանդաղ բարձրանալով հյուրերի տուն տանող ոլոր-մոլոր արահետով։-Մենք ամենքս ենք մեղավոր, բոլորս էլ ինչ-որ բանում մեղավոր ենք մյուս մարկանց առջև, և բոլորս էլ մեր կյանքի ընթացքում ինչ-որ բան պարտք ենք մնացել նրանց։ Ֆրեյդի մոտ դա, կարծեմ, ''մեղավորության կոմպլեքս'' է կոչվում։ Իսկ Վահեի հարցում մեզնից յուրաքանչյուրն իր բաժին մեղքն ունի։ Մեզ դուր էին գալիս նրա տղայական արարքները, մենք ուրախանում էինք, երբ խանգարվում էր պարապմունքը, բա ոնց, հանկարծ հարցնեն դասը, ու ես ''երկու'' ստանամ։ Իսկ ժողովում ոչ ոք մեզնից քաջություն չունեցավ, որպեսզի վեր կենա ու մի երկու խոսք ասի հօգուտ նրա։ Լռեցինք, որովհետև այդպես և հարմար էր, և անվտանգ…''
Արահետի աջ ու ձախ կողմերին, մթության մեջ, շարունակ երգում են ծղրիդները, քիչ հեռվում, անտառի խորքում, աղիողորմ կանչում է բուն, ներքևում, բանավանում, մարմրում են լույսերը… Ես քայլում եմ մի տեսակ հոգնած ու անտրամադիր, երբեմն կանգնում, նորալուսնի աղոտ լույսի տակ շողշողացող ջրերի վրայով նայում եմ ետ, դեպի գետի այն կողմը, ուր ամեն ինչ սուզվել է խորհրդավոր խավարի մեջ։ Վահեի հետ ունեցած հանդիպումը հանգիստ չի տալիս ինձ։ Եվ պատճառն, իհարկե, դա է, որ ես ինձ այսպես միանգամից հոգնած ու անտրամադիր եմ զգում։ Նիկոլայ Պանկրատովի սենյակի լույսը վառվում է։ Գնա՞լ նրա մոտ. միևնույն է, քնել չեմ կարողանա։ Չէ, գնալ չարժե, ավելի լավ է մենակ լինել։ Դռան տակ դրված բանալին հանում, բացում եմ դուռը։ Լույսը վառում եմ և, լուսամուտի զույգ փեղկերը կրնկի վրա բացելով, ուզում եմ նստել փոքրիկ սեղանի մոտ, երբ այդ պահին լսում եմ Պանկրատովի ձայնը.
–Էդ դուք ե՞ք, հարևան։
–Ես եմ-անբավականությամբ արձագանքում եմ ես։ Էլեկտրական վառ լույսից մութը սեղմվում, կուչ է գալիս լուսամուտից մի քանի մետր այն կողմ, ծառերի տակ։
–Հը, ո՞նց էր, լա՞վ նկար էր, -ձեռ չի քաշում Պանկրատովը։
–Չգիտեմ, կինո չեմ գնացել։
–Բա ո՞ւր էիք։ Հենց էնպես ման էիք գալիս, հա՞։ Իսկ Ամալյան ասում էր, թե կինո եք գնացել։
–Փոխեցի միտքս։
–Երեկոները շատ է ձանձրալի…Էս մոծակներն էլ մի կողմից են նեղում… Ուզում էի գիրք կարդալ, բան դուրս չեկավ, մոծակները մի գլուխ վրա են տալիս։ Ստիպված հանգցրի լույսը։
–Քիչ առաջ վառվում էր։
–Նոր վառեցի։ Լուցկին ինչ-որ տեղ էի դրել, չէի գտնում։ Հիմա կհանգցնեմ։
–Իզուր։ Մոծակնեը մթան մեջ կատաղած են լինում
–Ի՜նչ եք ասում… Իսկ ես չգիտեի,– զարմանում է Պանկրատովը։-Լսեք, գուցե վերջ ի վերջո համաձայնեիք գալ ինձ մոտ։ Ասում եմ, չէ՞, ազատ մահճակալ կա, երկուսով տխուր չէր լինի, շախմատ կխաղայինք։
–Շնորհակալ եմ, Նիկոլայ Գերասիմովիչ։ Իմ գործուղումն արդեն վերջացել է։
–Ինչ է, գնու՞մ եք։
–Այո, վաղը գնում եմ։
–Դե որ էդպես է, բարի ճանապարհ,-մի տեսակ նեղացած քրթմնջում է Պանկրատովը։
Երկինքը լրիվ՝ ծայրից ծայր, պարզվել, ներկվել է մուգ կապույտ գույնով, ամպի ոչ մի ծվեն։ Պայծառ աստղերից ու լուսնի շողերից արծաթազօծվել են լեռների կատարներն ու սարալանջերը. ասես եղյամ է նստել։
Աչքերիս քուն չի գալիս։ Բացելով ծոցատետրս, սկսում եմ մաքուր արտագրել հապճեպ գրած թվերը, առաջավորների անուններն ու շինարարների պատմածները կառույցի մասին։ Նախնական այդպիսի աշխատանքները, սովորաբար, օգնում են ինձ՝ մտովի ստեղծելու ապագա ակնարկաշարի ամբողջական պատկերը։ Սակայն ստեղծագործական բավարարության ոչ մի զգացում։ Վահեի հետ կապված հիշողությունները մթագնում են այն, ավելի ճիշտ՝ դա գալիս է իմ հին ու սիրելի ընկերոջ ողբերգականորեն դասավորված ճակատագրում սեփական մեղքի գիտակցությունից. ախր, ինչու՞, ինչու՞ այն ժամանակ մենք չհասկացանք, ոչ, ոչ, չկամեցանք հասկանալ, որ մարդ ստեղծված է հասարակության մեջ ապրելու համար, բաժանել նրան այդ հասարակությունից, նշանակում է հնարավորություն ստեղծել, որ նրա մտքերը պղտորվեն, բնավորությունը դաժանանա, որ բազում անհեթեթ կրքեր սաղմնավորվեն նրա մատաղ հոգում, այդ հոգուն անհարիր գաղափարներ ծլարձակեն նրա ուղեղում, ինչպես վայրի փուշն անապատում։ Իսկն ասած, ես ինձ հենց նրա համար ստիպեցի զբաղվել գրառումներով, որպեսզի խլացնեմ իմ մեջ այդ զգացումը։ Չէ, ըստ երևույթին, այնքան էլ հեշտ չէ ինքդ քեզ խաբելը։ Հավաքում եմ թղթերը, դնում թղթապանակում։ Այ թե Վահեն հիմա տեսներ ինձ։ Ես, հավանաբար, պատմություն կերտողի իր կարևորությունը լիովին գիտակցող մտահոգ մարդու տեսք ունեմ։ Ոչ ավել, ոչ պակաս։ Ոնց որ բախում են դուռը։ Ականջ եմ դնում։ Այո, կամացուկ բախում են։ Ո՞վ կլինի այսպես ուշ։ Պանկրատովն է , երևի։ Եթե նա եղավ՝ մի երկու քաղցր խոսք եմ ասելու։ Ելնում, դուռը բացում եմ։ Փայտե սանդուղքի ստորին աստիճանին կանգնած է Վեներան՝ ողողված դռան արանքով ընկած լույսով, շուրթերին՝ սառած, անբնական ժպիտ։
–Ես եմ…բան էի ուզում ասել քեզ։
–Ի՞նչ։
–Գուցե թու՞յլ կտաս ներս մտնել։
–Իհարկե, համեցեք։
Վեներան մտնում է ներս, ես նրան աթոռ եմ առաջարկում։ Ինձ ծանոթ ժեշտով նա ձեռքը տանում է դեմքի վրայով, ասես գլխացավից՝ մատներով ուժեղ շփում է ճակատը՝ միաժամանակ կնճռոտելով դեմքը։
–Ես քեզ ճիշտ չասեցի իմ ամուսնու մասին,-միանգամից սկսում է նա՝ աչքերը փախցնելով ինձնից։– Նա գործուղման չի մեկնել։
–Իսկ որտե՞ղ է։
–Բանտում է։ Այստեղից շատ հեռու՝ Կոմի երկրամասում։ Ասենք, դա դու, երևի գիտես։ Արդեն ասած կլինեն։ Դրա համար էլ եկա՝ վախենալով, որ կարող է ուրիշ կերպ մեկնաբանես իմ ինքնաբերական սուտը։
–Ես ոչինչ չգիտեի, Վեներա։
Անկեղծորեն ասած, ես մի կաթիլ խղճահարություն անգամ չեմ զգում նրա հանդեպ, թեպետ, հավանորեն, դա կլիներ մարդկային։ Բայց ինչ չկա՝ չկա։ Մոտ քաշելով մյուս աթոռը, ես նստում եմ Վեներայի դիմաց, հետաքրքրությամբ սպասելով, թե նա էլ ինչ կասի։ Իհարկե, Սպարտակը միանգամայն անտեղի է նստած, առանց որևէ բանի, դա ընդունված կարգ է, նա մաքուր է և մարդկանց առաջ, և օրենքի, իսկ, ահա, չար, նախանձ մարդիկ կազմակերպել, բանտ են նստացրել նրան։
Վեներան անակնկալ կերպով աչքերը հառում է ինձ և, ասես կարդալով իմ մտքերը, ժպտում է անուրախ ժպիտով։
–Դու, իհարկե, սպասում ես, որ ես հիմա կսկսեմ արդարացնել նրան, չէ՞։ Իբր անմեղ է, նրան զրպարտել են…Ոչ, նրան ոչ ոք չի զրպարտել։ Բռնվել է կաշառք վերցնելիս ու լրիվ խոստովանել իր մեղքը։ Համաձայն քրեական օրենսգրքի՝ հասնում է երեքից-տասը տարի, դատարանը տվեց ութ տարի՝ գույքի բռնագրավումով։ Սկզբում ինձ նույնպես թվում էր, թե կազմակերպված բան է, և կազմակերպել է կառույցի գլխավոր ինժեներ Մարատ Աղաբեկովիչը։ Այդ նա էր տեղամասային միլիցիոների ու մի երկու ակտիվիստի հետ, նախօրոք համարակալելով փողերը, Սպարտակին բռնել հանցանքի վայրում։ Գնացի մոտը՝ խնդրելու, ոպեսզի օգնի։ Եվ գիտե՞ս ինչ ասաց նա։ ''Մեղավոր չլինելու համար, ասաց, հարկավոր է անմեղ լինել։ Դժբախտության մեջ ընկնում են հանկարծակի, բայց հանցագործության գնում են աստիճանաբար։ Եվ ով հնարավորություն ուներ ժամանակին կանխելու հանցանքը, բայց դա չի արել, նշանակում է նա նպաստել է հանցագործությանը։ Գնացեք և լավ մտածեք, մեղավորի համար առաջին պատիժն այն է, որ նա չի կարողանում արդարանալ սեփական դատարանի առջև''։
–Եվ վաղո՞ւց է նա նստած։
–Մի քանի ամիս է արդեն։
Եվ դարձյալ, չգիտեմ ինչու, իմ մեջ խղճահարության նշույլ անգամ չկա Վեներայի նկատմամբ։ Ու այն բանից, որ խղճալ չեմ կարողանում, ես ինձ անհարմար եմ զգում։ Կարելի է, իհարկե, կեղծ տխրություն տալով դեմքիս, ձևացնել, թե ինձ համար անչափ ցավալի է այդ ամենը, սակայն դա էլ չեմ ուզում անել։ Տեղից ելնում, թղթապանակը սեղանի մի ծայրից քաշում եմ մյուս ծայրը։
–Վեներա, իսկ չէ՞ որ դու չես սիրում նրան։
Այս բառերն ինքնաբերաբար են դուրս թռչում, մի վայրկյան առաջ մտքովս անգամ չէր անցնում այդպիսի բան ասել նրան։ Վեներան այնպիսի զարմանքով է նայում ինձ, ասես անհեթեթ դատարկաբանություն դուրս տվի։ Իսկ գուցե այդպես էլ կա՞։
–Իսկ ինչի՞ համար սիրել։ Նրա համա՞ր, որ խորտակել է իմ կյանքը։
Լավ է ասված։ Իսկ մի քանի ամիս առաջ նա, անկասկած, ամուսնուն բոլորովին այլ բան է ասել… Անբարյացկամության աղոտ զգացումը մի պահ համակում է ինձ, և ես ասում եմ սառը.
–Այնքան էլ չի երևում, որ խորտակված է կյանքդ։
–Ի՞նչ ես այդ Մարատ Աղաբեկովիչի պես խրատ կարդում գլխիս։ Ի՞նչ է, այդպիսի բանը գրվա՞ծ է լինում մարդու ճակատին։
Այդպես էլ ինձ պետք է։ Իհարկե, այդպիսի բաները չեն գրվում ճակատին։ Ժամանակն է, որ վերջ տամ գրական պատրաստի շաբլոններով մտածելուն. լիքը դեմքը կուշտ, անհոգ կյանքի նշան է, այ, ուրիշ բան է, եթե վաղաժամ կնճիռներ լինեին…
–Ներիր։
–Թող աստված ների,-ժպտում է Վեներան։
–Ինչո՞վ կարող եմ օգնել քեզ։
Վեներան հոգնած նայում է ինձ ներքևից վերև։
–Ոչ, ոչ, շնորհակալություն, ես դրա համար չեմ եկել, օգնության կարիք չեմ զգում…
Վեներան ելնում, մոտենում է բաց լուսամուտին և երկար նայում է դուրս։
–Եթե կարելի է, հանգցրու լույսը,-ի վերջո խնդրում է նա, առանց շրջվելու իմ կողմը։
–Ինչու՞։
–Ուզում եմ մթության մեջ դիտել ձորահովիտը, իսկ լույսը խանգարում է։ Զարմանալի է, ինչքան ժամանակ է ապրում եմ այստեղ, բայց երբեք գիշերը չեմ նայել։
Ես մարում եմ լույսը և նույնպես կանգնում լուսամուտի առջև, Վեներայի մոտ։ Առաջին պահ ոչինչ չի երևում, այնուհետև, ինչպես երևակվող ժապավենը ջրում , մթության մեջ սկսում են նշմարվել լեռների աղոտ ուրվագծերը, հեռու լեռնալանջին, Հաթերք գյուղի մոտերքում, մեկ կորչում, մեկ կրկին առկայծում է ինչ-որ մենավոր կրակ…
Իմ դեմքին բոլորովին մոտիկ՝ ես հանկարծ Վեներայի այտն ի վար գլորվող արցունքի մի կաթիլ եմ նկատում։ Այս մթության մեջ, հավանաբար, անհնարին լիներ նկատել այդ կաթիլը, եթե չլիներ խավարի մեջ առկայծող այն մենավոր կրակը։ Այդ կրակն ադամանդի պես ցոլում, արտացոլվում էր արցունքի մեջ։
Ես փախցնում եմ աչքերս՝ ձևացնելով, թե ոչինչ չեմ նկատում։ Սակայն ինչ-որ տեղ իմ հոգու խորքում ես աղոտ, դեռևս մի կարգին չգիտակցված շփոթվածություն եմ զգում։
Վեներան մատների ծայրով սրբում է արցունքը, այնուհետև ասում է միանգամայն հանգիստ ձայնով.
–Ասա, խնդրեմ, քեզ չի՞ վիճակվել դառը կսկիծ ապրել… Դա, ինչպես բացատրել քեզ…կսկիծ այն մտքից, որ դու ինչ-որ ժամանակ անտարբերությամբ ես անցել այնպիսի մի բանի կողքով, որը գուցեև երջանկության լույսով ողողեր քո ամբողջ կյանքը։ Կսկիծ այն մտքից, որ դու, ավաղ, դա հասկացել ես չափազանց ուշ, և այլևս ուղղել անհնարին է։
Դժվար է գուշակել, թե նա դեպի որ կողմն է թեքում խոսքը, դրա համար էլ պատասխանում եմ անորոշ.
–Չիք չարիք առանց բարյաց…Երևի մեզնից յուրաքանչյուրի հետ էլ պատահում է… բայց դե ժամանակը ամեն ինչ սքողում է…
–Ոչ, նման հարցում ժամանակը մեր օգտին չի գործում։ Մի քիչ լավ մտածիր, և դու կտեսնես, որ դա այդպես է…-Նա դառը քմծիծաղում է,-…կարող ես իմ խոսքին հավատալ։ Ասենք, սա արդեն սենտիմենտալություն է…
Երկար զրուցում ենք, վերհիշում անցյալը։ Եվ միանգամից անսպասելի Վեներան ասում է .
–Ինձ ասա, կարելի՞ է գիշերել քեզ մոտ։
–Ինձ մո՞տ…
–Այո։ Գնալիս որևէ մեկը կարող է տեսնել, չեմ ուզում, և, բացի այդ, տանը նորից վիճել եմ սկեսրոջ հետ։ Անհրապույր, սառն է այնտեղ ինձ համար… Հաճախակի եմ գիշերները ընկերուհուս մոտ մնում։ Գիտե՞ս, որ երբեմն գիշերները արթնանում եմ, և հուսահատությունից սիրտս ճմլվում, ուզում է պայթել, բայց անցնում է գիշերը, նոր օր է գալիս, և կարծես ամեն ինչ մոռանում եմ… Դեհ, չե՞մ խանգարի քեզ։
–Ինչ ես ասում Վեներա։ Ինչու՞ պիտի խանգարես։ Ահա մահճակալը, պառկիր և քնիր։
–Իսկ դու՞։
–Ինձ համար մի անհանգստացիր։ Հարևանիս մոտ տեղ կա, կգնամ նրա մոտ։ Վառե՞մ լույսը։
–Ոչ, պետք չէ…
Ես դուրս եմ գալիս սենյակից՝ իմ ետևից զգուշորեն ծածկելով դուռը։
Լուսինը ծառերից պոկվել, առանց ահ ու սարսափի կախվել է ձորերի վրա, և նրա տմույն շողերի ներքո ձորահովիտում մեղմ փայլփլում են գետի ջրերը։ Ներքևից, բանավանի կողմից, խոսակցության ձայներ են գալիս։ Այնտեղ, հավանորեն, կինոնկարն արդեն ավարտվել է։
Ես դանդաղ շրջում էի հյուրերի տան բակում, դեռևս չհամարձակվելով բախել Նիկոլայ Գերասիմովիչի դուռը։
Հեռվում, սարերից ու գիշերային կապուտակ երկնքից այն կողմ, իմ հարազատ գյուղն է, այնտեղ, լուսնի ոսկեցոլ շողերի տակ հիմա երևի շողշողում է գյուղամիջով, փոքրիկ ձորակով հոսող գետակը, որը երբեմն մտնում է ծառերի տակ, և նրա աստղազարդ ջրերը դառնում են մուգ կապտագույն… Հիմա ծառերն այնտեղ գիշերային լուսնկայի կաթնալույսից ստվեր են գցել տների վրա և իմ ալևոր հայրն ու պառաված մայրը խաղաղ քնած են գյուղական մեր հին ու ցածրիկ տան պատշգամբում, իսկ գոմասրահում մեր Նաղաշ կովը ծույլ-ծույլ որոճում է՝ վերհիշելով սարերի անուշակ ծաղիկներն ու ալպյան մարգագետինների թավիշ կանաչը…Այնտեղ, այդ բարձրիկ սարերից այն կողմ, իմ ու Վահեի մանկության գյուղն է՝ մանկության հուշերի պես մաքուր ու գեղեցիկ, կուսական անտառներով շրջապատված, և մեր ոտքերին կարոտ կածանները կորսվել են խոտերի մեջ…
Ոտնաձայներ լսելով, ես շրջվեցի ետ։ Մարատն էր՝ կառույցի գլխավոր ինժեները։ Երևի ժողովից է գալիս։
–Ողջույն,-ասում է նա, և նրա խրոխտ ձայնը զրնգում է լռության մեջ։ – Տխու՞ր է մենակ։
Ես պատասխանեցի նրա ողջույնին, իսկ հետո հարցրի.
–Իսկ դուք ինչ է, չե՞ք տխրում այստեղ։
–Ոչ,– նա ժպտաց։– Ես ժամանակ չեմ ունենում տխրելու։ Գնանք ինձ մոտ, – հրավիրեց նա։ – Հոնի լավ օղի ունեմ։ Քաղաքում այդպիսի բան չես ճարի, գնանք։
Մինչ այդ ես արդեն մի երկու անգամ առիթ էի ունեցել նրա հետ սեղան նստելու, դրա համար էլ անհարմար զգացի հրաժարվել։
–Իսկ դուք գիտե՞ք, որ ուղիղ հարյուր տարի առաջ Րաֆֆին եղել է այստեղ։ Նրա երկերի տասերորդ հատորում, կարծեմ, ''Խամսայի մելիքություններում'', կա այդ մասին։ Արժե կարդալ։
–Գիտեմ,-ասացի ես։ – Կարդացել եմ։
Մարատը բացեց դուռը, և մենք ներս մտանք։
Սենյակում երկու մահճակալ կար, մի սեղան, զգեստապահարան, սառնարան, գունավոր փոքրիկ հեռուստացույց ու մի երկու գրադարակ գիրք։ Ես նստեցի սեղանի մոտ և, տեխնիկական մի գիրք վերցնելով, սկսեցի թերթել։ Մարատը սեղանի պատրաստություն էր տեսնում։ Քիչ հետո ամեն ինչ պատրաստ էր, և նա, բաժակները լցնելով, ասաց.
–Ձեր կենացը։ Ինչպես ասում են՝ ամեն օր խմելով միմյանց առողջության կենացը, մենք աննկատելի քայքայում ենք մեր սեփական առողջությունը։
–Խորհուրդներ տալը հեշտ է,– ժպտացի ես, դրանք ընդունելն է դժվար. զուր տեղը չեն ասում, որ խրատներ ենք տալիս դույլերով, իսկ դրանք ընդունում ենք կաթիլներով։
–Որքան ցավալի է, որ մենք ապրում ենք ոչ բավականաչափ երկար, որպեսզի կարողանանք օգտվել մեր թույլ տված սխալների դասերից։
Մենք մի ումպով խմեցինք դեղնավուն օղին։ Այն անչափ թունդ էր, ես քիչ մնաց շնչահեղձ լինեի։
–Անուշ եղա՞վ,-ծիծաղեց Մարատը, տեսնելով, որ չեմ կարողանում շնչել։ Նա կրկին լցրեց բաժակները։ – Հերս ասում էր, որ դատարկ բաժակը չի կարելի պահել սեղանին։ Ի միջի այլոց, նա հացը միայն կանգնած էր կտրում։
–Ինչու՞։
–Որովհետև գիտեր հացի արժեքը։
Հաճելի էր Մարատի հետ զրուցել։ Թե մեր տրամադրությունն էր լավ՝ չգիտեմ։ Միմյանց ընդհատելով, մենք մի թեմայից ակամա անցնում էինք մյուսին։ Երկար զրուցում էինք, ու ես շարունակ մտածում էի նրան հարցնել Սիմայի մասին։ Սակայն կամ մոռանում էի, կամ էլ անհարմար էի զգում։ Եվ միանգամայն անսպասելի Մարատն ասաց.
–Դուք գիտե՞ք, որ սերը նման է կարմրուկի, որքան մարդ ուշ է վարակվում, այնքան ավելի վտանգավոր է նրա համար։
Ես հետաքրքրությամբ նայեցի Մարատին, կանխազգալով, որ ուր որ է կսկսի իր սիրո պատմությունը։
–Եվ մի՞թե դրա դեմ ոչ մի դեղ չկա,– ժպտալով ասացի ես, նայելով նրան։
–Ինչո՞ւ չկա ,-արձագանքեց Մարատը։-Կա, իհարկե։ Ավելի ճիշտ՝ կան, ուղղեց նա։-Զանազան դեղեր կան, բայց ոչ մեկն էլ հուսալի չէ։
–Անձամբ ես այն կարծիքին եմ, որ սերը տարիք չի ճանաչում, -ասացի ես,– հարկավոր է սիրել, քանի սիրտն ընդունակ է սիրելու։
–Որովհետև սերը վեհացնու՞մ է մեր հոգիները,-քմծիծաղեց Մարատը։
–Թեկուզև այդպես։
–Ես ինչ-որ տեղ կարդացել եմ, որ սերը նման է վայրի ծառի, այն աճում է ինքն իրեն, առանց որևէ մեկի կամքին ու ցանկությանը, միանգամայն անսպասելի ու բնազդորեն։-Մարատը մի փոքր լռեց, նայեց ինձ ու շարունակեց։– Այո, աճում է անսպասելի ու խոր արմատներ գցում մեր ամբողջ էության մեջ և, գիտե՞ք, հաճախ շարունակում է բողբոջել ու ծաղկել անգամ մեր սրտի ավերակների վրա…
Իսկ ինչպիսի՞ն էր իր՝ Մարատի սերը, և ինչպե՞ս պատահեց, որ նա՝ արդեն երեսունհինգն անց հասուն տղամարդ, առաջին անգամ տեսնելով Նրան՝ պատանյակի պես գերվեց, միանգամից կորցրեց իրեն՝ դեպի լույս թևող գիշերաթիթեռի նման շարունակ մղվելով դեպի նա…
Առաջին անգամ նա Սիմային տեսավ ամբարտակից ոչ հեռու, գետափին, այնտեղ, ուր գետը, լեռներից գահավիժելով, դեմ է առնում ամբարտակին, և անհնազանդ մռնչալով, ծունկ է տալիս աջ ու գնում դեպի առաջին թունել։
Աղջիկը նստած էր մամռածածկ մի քարի և ակնդետ նայում էր գետնին. ասես ինչ-որ բան է կորցրել, և հիմա, առանց տեղից շարժվելու, աչքերով երկար որոնում էր ու չէր կարողանում գտնել։
Մարատը թունելագործների մոտ էր գնում։ Արահետը, շրջանցելով հաստաբուն ծառերն ու ժայռաբեկորները, գետափով ոլոր-մոլոր ելնում էր լեռնալանջով։ Գետի աղմուկը խլացնում էր ամեն մի ձայն, և աղջիկը չզգաց, որ մեկն արահետն ի վեր մոտենում է իրեն։ Նրա մոտով անցնելիս, Մարատը նայեց աղջկա հայացքի ուղղությամբ և մնաց զարմացած. աղջկա առջև, տաք քարերի մեջ, նախշուն օձ էր մեկնվել՝ կապտականաչավուն գույնի, մեջքին ու կողքերին՝ մութ բծեր։ Գեղասքանչ, նազուկ գլխիկը մի փոքր բարձրացրած, օրորելով՝ օձը նայում էր աղջկան։ Աղջիկը, հավանորեն, լսել էր, որ օձերը, ահա այսպես օրորելով գլխիկները, անակնկալ , մի ցատկումով նետվում են իրենց զոհի վրա։ Դրա համար էլ, ամբողջովին կծկված, ասես վախենում էր որևէ շարժում անել, սպասելով ճակատագրական ցատկին։ Սակայն ցատկը տեղի չունեցավ, որովհետև ինչ-որ տղամարդ, ասես հրաշքով բուսնելով գետնի տակից, քիչ հեռվում մի փայտ գտավ և այդ փայտի ծայրով օձը շպրտեց մի կողմ։
–Վախեցա՞ք,-հարցրեց նա։
Աղջիկը ճանաչեց կառույցի գլխավոր ինժեներ Մարատ Աղաբեկովիչին և, սաստիկ այլայլվելով, փութով ելավ քարից, ձգեց, ուղղեց շրջազգեստը՝ ծածկելով արևառ ծնկները։
–Ինձ թվում էր ուր որ է կնետվի ինձ վրա։
–Պատահում է, որ նետվում էլ են,-ժպտաց Մարատը։
–Ես հաճախակի եմ ընդմիջումներին կամ էլ գործից հետո գալիս այստեղ,-շշնջաց աղջիկը մեղավոր տեսքով։-Հաճելի է նստել ծառերի տակ և լսել գետի անդադրում շառաչը։
Մարատը չէր կարողանում հայացքը կտրել նրանից։ Կատարյալ գեղեցկուհի կոչել նրան թերևս չէր կարելի՝ սովորական, քիչ այտոսկրոտ հաճելի դեմք՝ սև խոշոր աչքերով ու լուսապայծառ այդ դեմքի համար անսովոր թուխ հոնքերով, մինչև ուսերն հասնող գալարուն մազերով, որ թվում էին ներկված՝ այնքան թարմ էր ու մաքուր նրանց գույնը։ Հավանական է, այդ դեմքին ամենից շատ գրավչություն տվողը հենց աղջկա մազերն էին։ Իսկ գուցե կրքոտ շուրթերի, կամ նրա նուրբ, համարյա մանկական երեսի ձվաձևության մե՞ջ էր գրավչությունն ու հմայքը, կամ էլ այն բանում, որ նա հազիվ լիներ տասնյոթ տարեկան… ''Գրողը տանի, ես ուղղակի բացարձակ բավականությամբ եմ զննում նրան'',-մտովի ինքն իրեն կշտամբեց Մարատը՝ նկատելով, թե իր հայացքի ներքո ինչպես է աղջիկն անզսպելի շիկնում։ Հարկավոր էր կամ հեռանալ, կամ մի բան անել, որպեսզի այդպես բացեիբաց չդիտեր աղջկան։ Սակայն հեռանալ չէր ուզում։
–Դե, լավ, ես պետք է գնամ,-իր համար անսպասելի ասաց Մարատը։-Հարկավոր է թունելագործների մոտ լինել։ Ցտեսություն։
Նա շուռ եկավ և ուղիղ գծով՝ չորացած խոտերի մեջ հազիվ նշմարվող կածանով քայլեց լեռան լանջն ի վեր։ Մանրիկ քարերը, դուրս պրծնելով նրա ոտքերի տակից, աղմուկով գլորվում էին ցած։ Որպեսզի չսայթի՝ կածանի վրա խոնարհված թփերից բռնելով, նա դանդաղ բարձրանում էր՝ համարյա հավատացած, որ աղջիկը նայում է իր ետևից։ (''Ես նույնիսկ չգիտեմ նրա անունը'')։ Ինչ-որ աներևույթ ուժ ստիպում էր Մարատին անհապաղ շուռ գալ, նայել ետ, սակայն նա չէր համարձակվում։ Միայն ճանապարհի կեսը անցնելուց հետո ետ շրջվեց. աղջիկը չկար։
Ձորահովիտը վիթխարի մրջնանոց էր հիշեցնում։ Այնտեղ, ուր առաջ գետի հունն էր, գործնականորեն այս ու այն կողմ էին շարժվում մեքենաները, ինքնաթափերը, քարշակները, էքսկավատորները, խուլ որոտում էին տոփանող ագրեգատները, մոտորների ոռնոցն ու դղրդյունը բռնել էին ամենուրեք, բանեցրած վառելանյութից գորշակապույտ մշուշ էր կանգնել ձորի վրա, զգացվում էր գերջեռուցած մետաղի հոտը։ Բարձրից Թարթառը կապույտ երկնքից ընկած մի շերտ էր հիշեցնում, որ սկիզբ առնելով լեռներից, ձյունաթաթախ ամպերի ու տաք մշուշների միջից, գալիս անցնում էր նեղ կապաններով, մթնամութ ծմակներով, աղմկում, հեծեծում էր կիրճերի մեջ, հետո դուրս էր ելնում ծմակներից և, դանդաղ սահանքով մոտենալով ամբարտակին, ծռվում, գաղտնածածուկ սողոսկում էր թունել։ Լեռնալանջի վրայից գետը թվում էր խաղալիքային, ասես ոչ իսկական, և մի տեսակ նույնիսկ անհավատալի էր թվում, որ ապագայում նրա ջրերով կլցվի այս վիթխարի, մի հայացքով անընդգրկելի ձորահովիտը։ ''Այո, այս ձորերը կլցվեն ջրով,-մտածեց Մարատը, շարունակելով հիացմուքով դիտել իր առջև բացված համայնապատկերը։– Ամբարտակի շինարարությունը նույնպես կավարտվի, իսկ ես այսպես էլ կմնամ ամուրի''։ Մտքի այսպիսի ակնհայտ, առանց տրամաբանական որևէ կապի անսպասելի բեկումը իրեն՝ Մարատին ևս շփոթացրեց։
Վերջին անգամ, երբ տուն էր գնացել, մայրը կշտամբեց նրան. ''Անկնիկ ու անզավակ մարդը, որդիս, կանաչ անտառում մեն-մենակ կանգնած չորացած ծառի է նման,-տխուր ասաց նա։– Մինչև քառասուն տարեկանը մարդու տունը անպայման պիտի լցվի երեխաների կանչ ու ծիծաղով, այլապես էդպիսի մարդու տունը տուն չի, էնտեղ անվերջանալի տխրություն կտիրի։ Բոլ ու հերիք է, խելքդ գլուխդ հավաքիր, ընտանիք կազմիր''։ Մարատը փորձ անգամ չարեց հակաճառել մորը։ Առհասարակ, վերջերս մայրը հաճախակի էր անդրադառնում այդ թեմային։ Մարատը միշտ էլ լուռ լսում էր, չկարողանալով որևէ կոնկրետ պատասխան տալ նրան։ Նա հիշեց նաև շինարարության պետի խոսքը այդ առթիվ։ Դա վերջերս էր, շրջանային խորհրդակցությունից էին գալիս, մեքենան ինքը՝ Մարատն էր վարում։ Նրանց խոսակցությունը պտտվում էր խորհրդակցությունում արծարծված հարցի շուրջը, հետո երկար ժամանակ լուռ էին, խավարի մեջ մեքենայի լուսարձակները բլրից-բլուր էին թռչում, և հանկարծ պետը՝ ծերուկ Յախշյանը, որ նստած էր ետնամասում, անսպասելի ասաց. ''Լսիր, դու ե՞րբ ես մտադիր մտածել ամուսնության մասին''։ Մարատը քմծիծաղեց մթան մեջ։
–Ես պատկանում եմ այն մարդկանց թվին,-ասաց նա,– ովքեր չեն ապրում այսօրվա կյանքով, այլ պատրաստվում են ապրել վաղը։
–Այդպիսի մարդիկ ապրում են չապրելով, նրանք միայն պատրաստվում են ապրել,– պատասխանեց պետը։– Մինչ նրանք խնայում են կյանքը՝ այն, ավա՜ղ, անցնում է։
–Ասում են ամուսնությունը շատ դառնություններ է բերում,-փորձեց խուսափել Մարատը։
–Բայց մի՞թե ամուրի մնալը որևէ ուրախություն է բերում,– իսկույն վրա բերեց պետը և ավելացրեց.– Գիտե՞ս, կան մարդիկ, ովքեր ձգտում են ամուսնանալ հարուստ ու գեղեցիկ աղջիկների հետ։ Ես այն կարծիքին եմ, որ հարուստ ու գեղեցիկ աղջկա հետ ամուսնանալու համար ինքդ պետք է լինես հարուստ ու գեղեցիկ։
Մեքենան իջավ ձորը և Թարթառի աջ ափով շարունակեց ճանապարհը։
–Եթե մարդ մինչև քառասուն տարեկանը չի սիրահարվում,– նորից խոսեց պետը,– ապա ավելի լավ է չսիրահարվի նաև դրանից հետո։
–Ինչու՞։
–Ասված խոսք է. հին տճկորները չեն դիմանում թարմ գինուն։
Մարատը ժպտաց, փորձեց ընդդիմանալ.
–Ամուսնանալ՝ նշանակում է կիսով չափ կրճատել քո իրավունքները և կրկնակի անգամ մեծացնել պարտականություններդ։
–Չէ, տղաս, ներիր, բայց քեզ հետ համաձայնել չեմ կարող,-ասաց պետը ետ ընկնելով։-Կյանքում չկա ավելի մեծ երջանկություն, քան ընտանեկան երջանկությունն է։ Դու, ինձ մի նայիր, իմ բանն ուրիշ էր։ Եվ ժամանակը նույնպես ուրիշ էր…
Մարատը լռեց, զգալով , որ ակամա դառնություն պատճառեց պետին. նա հայելու մեջ նայեց ետ. չէր սխալվել, պետը մտատանջ տեսք ուներ։ ''Անցյալը ապրում է մեզ հետ,-մտածեց նա,– ավելի ճիշտ՝ այն ապրում է մեր մեջ հավիտյանս հավիտենից''։
Մարատը ծանոթ էր պետի կյանքի պատմությանը, պետն ինքն էր պատմել մի անգամ, և այդ օրվանից Մարատը նրան վերաբերվում էր այնպես, ինչպես հասկացող որդին կվերաբերվեր կյանքի բոլոր դառնությունների միջով անցած հորը։ Այստեղ, այս լեռներում էր անցել պետի ջահելությունը, նա այստեղ մասնակցել էր նոր կարգերի հաստատմանը, այնուհետև կռվել հանուն այդ նոր կարգերի ամրապնդման։ Եվ զարմանալի է, որ նա կրկին այս ձորերն էր վերադարձել շուրջ քառասուն տարի հետո՝ արդեն ծերացած ու մենակ։
