Լևոն Ադյան
ՀԵՌԱՑՈՂ ԵԶԵՐՔ. (Վեպ-ռեքվիեմ)
– Այ մարդ, – սաստեց մայրս, – մի կարգին բանից խոսիր, մի կարգին կենաց ասա:
– Դե լավ, խմենք ընկեր Ստալինի կենացը:
Ես գրկեցի հորս ուսերը, համբուրեցի այտը: Ինձ համար բերկրալի էր լսել նրան, թեպետ այդ պատմություններին ծանոթ էի, շատ անգամ էր պատմել:
– Ստալինի հայադավ տիրումերը, – բաժակը վերցնելով ասաց նա, – ծնողի կենացը առաջինը պիտի խմել, այլ ոչ թե՝ քանի չենք մոռացել, խմենք իմ ծնողների կենացը, իմ հերս ոնց որ սուրբ Քրիստոս, մերս՝ Մարիամ Աստվածածին, նրանց կենացը, կնիկ ջան, Աստված հոգին լուսավորի քո ծնողաց, մեր երկու աղջիկների կենացը, նրանք էլ ծնողներ են արդեն, փառք աստծու, մեր բերանից կտրել՝ երկուսին էլ բարձրագույն կրթություն ենք տվել: Ծառն իր պտուղներով է քաղցր ու բարի, մարդն՝ իր երեխոցով, լավ երեխան գարունքվա ծաղիկն է, աշունքվա՝ պտուղը, որ և՛ աչք է ուրախացնում, և՛ սիրտ հովացնում: Նրանց ու նրանց հետ նաև մեր կենացը, որովհետև մենք էլ ենք մտնում ծնողների կենացի մեջ: Լեո ջան, խմիր, մատտաղ, Հուրունցի ասած՝ դու էլ ամուսնացիր, որ իմանաս՝ ծնողն ինչ բան է: Աշխարհիս ամենալավ բանը գիտե՞ս ինչն է՝ երբ հեր ու զավակ իրար հետ նստած ուրախ սրտով քեֆ են անում:
Խմեցինք, հայրս երկար նայում էր շշին, հետո շրջվեց մորս կողմը, ասաց.
– Երևակայիր, ճիշտ էիր ասում, էս կոնյակի մեջ, մանուշակի հոտ՝ չէ, բայց ուրիշ ինչ-որ լավ բանի հոտ կա:
Մայրս ծիծաղեց, գնաց խոհանոց:
– Ով գիտի, – նորից խոսեց հայրս, – գուցե քույրերիս փեզո բերած չլինեին ու ես էլ եկած չլինեի նրանց մոտ՝ իմ կյանքն ուրիշ ձևով դասավորվեր, չորրորդ դասարանից սկսած թղթակցություններ էի տպագրում թերթերում: Մի անգամ «Պիոներ կանչ» թերթին գրեցի, որ ուզում եմ հերոս դառնալ, բայց չգիտեմ խաղաղ պայմաններում ինչպե՞ս հերոս դառնալ: Նամակս տպագրեցին թերթում, չորս-հինգ ամիս շարունակ պատասխաններ էին տպագրվում, տասնյակ մարդիկ՝ մեծ թե փոքր, թերթի միջոցով դիմում էին ինձ, խորհուրդներ տալիս: Վիկտոր Համբարձումյանն էլ պատասխանեց: «Պիոներ կանչը» ինձնից ոտանավորներ էլ տպագրեց: «Սովետական Ղարաբաղը» նույնպես տպագրեց: Մեր հարևան Կոճողոտ գյուղից մի տղա կար՝ Ջամալ Թադևոսյան, նա էլ էր ինձ նման դպրոցական, նրա հետ միասին մասնակցեցինք Ադրբեջանի պատանի թղթակիցների չորրորդ համագումարին: Պատկերացնո՞ւմ ես՝ հինգերորդ դասարանի աշակերտ և՝ հանրապետական համագումարի պատգամավոր: Գնացինք «Գրական Ադրբեջան» հանդեսի խմբագրություն, Խագանի փողոցի վրա, 26-ի այգու դիմաց: Բաժնի վարիչ Ոստիկ Կարակոզյանը սեղանի ետևը նստած գրեչկա էր ուտում: Ուղիղ մի ժամ սպասեցինք, և նա այդքան ժամանակ, գլուխը սեղանի վրա կախած, ուտում էր: Հետո կարդաց մեր ոտանավորները, գովեց, ասաց, որ առաջիկա համարում կտպագրվեն: Մեր նկարներն ուզեց: Ուրախացած գնացինք նկարվեցինք, հաջորդ օրը տարանք, էլի գրեչկա էր ուտում: Նկարները վերցրեց, մի տարի սպասեցինք, բայց այդպես էլ չտպագրվեցին մեր ոտանավորները: Երկու պատմվածք ուղարկեցի, տպագրեցին: Բայց դա հետո էր, ես իններորդ դասարանում էի արդեն: Գրող Մարգար Դավթյանն ինձ ընդարձակ նամակ գրեց: Խմբագրություններից շատ նամակներ եմ ստացել…
Ես տեսել եմ այդ նամակները՝ ծրարներին թերթերի տպագիր անվանումները, հետադարձ հասցեները՝ նույնպես տպագիր: Տատս իր հին սնդուկում խնամքով պահում էր դրանք:
– Մեծ մաման պահում է նամակներդ, – ասացի ես: – Սնդուկի մեջ դարսած պահում է:
Հայրս նայեց ինձ, աչքերը վայրկենապես լցվեցին, բայց նա զսպեց իրեն:
– Ծնողից քաղցր բան չկա երկրիս երեսին, – ի վերջո ասաց նա դողդոջ ձայնով: – Աշխարհում ոչ ոք չի կարող փոխարինել նրանց: Ոչ ոք… Ես պարտք մնացի ծնողներիս, ինչ սիրտս ուզում էր, չկարողացա անել, ուժս չպատեց… Ո՛չ ես, ո՛չ էլ փոքր եղբայրս քաղաք չպիտի գայինք. նրանց անտեր թողեցինք: Հիշում եմ, փոքր եղբայրս առաջին անգամ եկել էր Սումգայիթ, բարաքում էինք ապրում, գազ դեռ չկար, գնացինք խողովակագլանման գործարանի մոտից վառարանի փայտ բերելու: Երկաթգծերի երկու կողմերին գերանների բլուրները փտում էին բաց երկնքի տակ, բոլորը տանում էին՝ խոսող չկար: Նստեց մի կոճղի ու լաց եղավ: «Պապային թողել ենք մենակ, եկել», – լացի միջից ասաց նա: Բայց հետո փոխվեց, քաղաքը մարդուն փոխում է, կոպտացնում, դարձնոմ չոր, անսիրտ, անտարբեր: Ճիշտ էր ախպերս, մենակ թողեցինք ծնողներիս: Աններելի է, ութ երեխա մեծացնես ու այսօրվա օրը մենակ ապրես: Բա դա ասելու բա՞ն է: Նրանց քաշած օրերը, որ միտս են գալիս՝ սիրտս դաղ-դաղ է լինում: Մեծ տղան կամավոր գնաց ռազմաճակատ ու անհետ կորավ:
Ես նայեցի հորս, նրա եղբայրը ռազմաճակատում անհետ չէր կորել, բայց ես նրան չէի կարող այդ մասին ասել, իրավունք չունեի:
– Ինչո՞ւ մի տեսակ նայեցիր, մատտաղ, – տարակուսած հարցրեց հայրս:
– Չէ, մի տեսակ չեմ նայում, – շփոթվեցի ես: – Պատմիր:
– Հա, – շարունակեց հայրս, – մի տղան էլ՝ Արկադի անունով, ես նրան չեմ տեսել, բայց մայրս ասում էր, որ շատ սիրուն, խելոք երեխա էր, առաջին դասարան էր գնում, հանկարծակի վատ էր զգացել, գյուղում բժիշկ չկար, տարել են Վերին Հոռաթաղ, թե Հաթերք, հիմա չեմ հիշում, ճանապարհին մահացել է: Զաբելա քույրս էլ ծննդաբերության վրա մահացավ, քնով էր անցել ու մնացել քնած: Էլի՝ բժիշկ ու հիվանդանոցի պակասությունից: Չորս երեխան՝ Մելսիկը, Վիլենը, Վլադիկը, Կարինան, մնացին անտեր ու անտիրական: Մի երեխան էլ, տղա երեխա, որի ծննդաբերության ժամանակ քույրս մահացել էր, հանձնեցին Շուշի՝ մանկատուն, ո՞վ որդեգրեց, ի՞նչ եղավ, այդպես էլ չիմացանք մինչև օրս… Է¯, ի՞նչ կյանք էր, որ քաշում էր քույրս, սրա-նրա գոմում՝ մեկ Խոր Ձորում, մեկ՝ Թխկոտ, մեկ՝ Փերին Գոմեր, սոված, անշոր, մարդն էլ՝ մեր փեսա Ոսկանը, քիթը մրոտ աման էր կլայեկում՝ դիմացը մի կիլո լոբի կամ կարտոֆիլ ստանալու համար, ու պատահում էր՝ էն էլ չէր ստանում: Քառասունինը թվին մեր բարեկամ Բախշին ընտանիքով Սիբիր աքսորվեց, Ալթայի երկրամաս, կռվում գերի էր եղել, տունն ազատվեց, տուն էլ ասում եմ՝ գետնին կպած նամահոտ մի ծակուռ, քույրս սկսեց էդտեղ ապրել: – Հայրս ծանր հոգոց հանեց, ասաց, – ես փոքր երեխա էի, ութ-ինը տարեկան, հիշում եմ, թե ինչպես նրան տարան, ամռան արևոտ օր էր, կանգնած նայում էինք, «ստուդեբեկկեր» ծանր մեքենաները նույն ժամին դուրս եկան տարբեր թաղամասերից, դանդաղ, ոնց որ հուղարկավորության ժամանակ, մոտեցան կոլտնտեսության գրասենյակին, առանց կանգ առնելու իրար ետևից անցան: Մեր Բախշին էր՝ ընտանիքով ու պառավ մոր հետ, Աթալամունց մեր Սարգիսը, Բալաբեկը՝ սաղ ընտանիքով, Վաղարշակ դային, Կոլյա դային: Մեքենաների թափքերի երկու կողմերին կարմիր բանակայիններ էին կանգնած… Մարդիկ էդ ի¯նչ օրեր են քաշել, քարը չի դիմանա, բայց մարդը դիմանում է… Էդ ամբողջը տեսած տանջահար հայրս ասում էր՝ մարդուն երկու ականջ է տրված ու մի բերան՝ որ շատ լսի ու քիչ խոսի: Ճիշտ էր ասում:
Նա ծանր ելավ տեղից, գնաց պատշգամբ: Երկար ժամանակ կանգնած էր այնտեղ, հետո վերադարձավ անտրամադիր և, նստելով իր տեղը, ասաց.
– Ես որ եկա Սումգայիթ, կենտրոնական փոստի շենքը դեռ նոր էին կառուցում: Նայիր, այստեղից ինչ երևում է՝ քաղկոմի ու քաղգործկոմի շենքը, սինթետիկ կաուչուկի գործարանի հսկա ակումբը, ձեր դպրոցի շենքը, կողքի թաղամասերը՝ մինչև ծովափ, չկային, հետո կառուցեցինք, մի շենք չկա, որի վրա իմ մատների հետքը չլինի, ամեն ինչ արել եմ՝ քարտաշություն, հյուսնություն, սվաղ: Սարքեցինք, կուկլա քաղաք դարձրինք, սաղ շրջաններից եկան լցվեցին՝ երկու հարյուր հիսուն հազար բնակչություն ունի: Իսկ առաջ, – հայրս տարուբերեց գլուխը, – առաջ այս տեղերքը լրիվ ավազուտ էր, բուք ու բորան, իսկ երբ քույրերս էին եկել՝ առհասարակ ոչինչ չկար, հարյուրից ավելի փայտաշեն երկար բարաքներ՝ առանց հարմարությունների, ջրի մի ծորակ՝ մի քանի բարաքի համար, շարունակ հերթեր, մի քարաշեն երկար զուգարան՝ նույնքան բարաքների համար: Եվ էդ բոլոր բարաքներում հարյուրավոր հայ աղջիկներ ու տղաներ՝ բոլորը Ղարաբաղից փեզո եկած, անտեր ու անտիրական: Հայերը, տես, ինչքան շատ էին, որ երեկոյան հատուկ դպրոցներ բացեցին նրանց համար, գրադարան կար, հետո դրանք փակվեցին, գրադարանի գրքերը՝ մի քանի հազար կտոր, թափված էին աղբանոցում, ես ու մի ընկեր ունեի՝ Ներքին Հոռաթաղ գյուղից, կռունկավար էր խողովակագլանման գործարանում, Իլյա էր անունը, հիմա Երևանում միլիցիոներ է, գնացինք ահագին գրքեր վերցրինք էնտեղից:
Հայրս բարձրացավ տեղից, գրադարակից մի գիրք վերցրեց:
– Թումանյանի բանաստեղծությունների ահա էս ժողովածուն, – ասաց նա, – էնտեղից եմ վերցրել: Մի լսիր, աշուղ Քյարամի երգերից է, Թումանյանը տեքստը մշակել, դրել է «Եղջերուն» պատմվածքում. «Հեյ պարոններ, տեսա կանաչ գարունքին՝ էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա: Սիրուն հորթը մոլոր կանգնած իր կողքին՝ էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա»: Տես է… Եվ էսպիսի մարդու՝ Սորբոնի ու Պետերբուրգի համալսարաններն ավարտած երեք որդիներին բոլշևիկները տարան սիբիրներում անհետ կորցրին: Բա էս մեկը, մի լսիր տես ինչ բանաստեղծություն է.
Վեր է կացել էն սարում
Մեր Չալակը իր թևից,
Գնում է մութ անտառում,
Քաջ ախպերս ետևից:
Պարզ, հասարակ, ու էնքան պարզ ու հասարակ, որ թվում է նստես, դու էլ էդպես կգրես: Բայց չէ, ինչքան պարզ ու էնքան էլ հանճարեղ է, շարունակությունը նայիր.
Զրընգում են նրանք խոր
Էն անտառում կուսական,
Ես կանչում եմ նորից նոր,
Ինձ թվում է, թե կըգան:
Զուր… վաղուց են, ախ, նըրանք
Մեր սարերից գնացել,
Էն զիլ ձեներն են մենակ
Իմ ականջում մընացել…
Կարդում ես ու շունչդ կանգ է առնում, ոնց որ թե մեր անտառների մասին լինի գրած, Ջիվան ախպորս մասին, որին անմեղ տեղը բանտ նստացրին. համագյուղացի երեք ընկերոջ հետ, երեքն էլ տասներեք-տասնչորս տարեկան, ոչխարի հերթում՝ ոչ դիտավորյալ, իհարկե, խփում, կոտրում են մի ուրիշի՝ հարևանուհու գառան ոտքը: Վախենալով ծնողներից, նրանք էդ գառը կապում են թփից, երեկոյան այծ ու ոչխարը բերում գյուղ, ասելով, որ գառը կորել է: Վախենում են սկզբում ասել: Աղմուկ, ճվճվոց, ստիպված խոստովանում են իրենց արածը, լուսադեմին գնում են հանդ և գառան փոխարեն նրա ոսկորներն են գտնում թփի մոտ. գայլերը, թե չախկալները կերել էին: Հայրս մի գառ է առնում, տալիս տիրոջը: Սակայն գյուղից՝ ո՛չ էն է հարևան Շահնազարը, ո՛չ էն է վերին թաղի Հրանտիկը, ո՛չ էն է Սուղունց Սուղումունը, որը շատ էր ուզում գյուղսովետի նախագահ դառնալ և դառավ, գրում են Բաքու, «Կոմունիստ» թերթի խմբագրությանը, որ գյուղական սովետի նախագահ Երվանդ Առուշանյանն իր եղբոր որդու գողությունը թաքցրել է արդարադատությունից: Նամակն ուղարկում են մարզային դատախազություն, էնտեղից՝ շրջանային: Երվանդին հաջողվեց աքսոր քշած եղբոր որդուն հանել արանքից, մյուս երկուսը՝ եղբայրս ու նրա մանկության ընկերը՝ Արմենը, բանտ ընկան, յուրաքանչյուրին՝ յոթական տարի: Չորս տարուց հետո տասնութ տարեկան եղբորս բերեցին կուրացած: Ինքը ջահել տղա, համարյա երեխա՝ մեր սար ու ձորին կարոտած, սիրուն աչքերը բաց, բայց չի տեսնում, գիշերահավը կանչում էր անտառում, ասում էր «ջան», կկուն կանչում էր, սրտանց ասում էր՝ «Աջան»: Զաքաթալայից ամռան շոգին երկաթե փակ մեքենայով տարել էին Բաքու՝ Կարադաղ, իբր, էդ էր կուրացման պատճառը: Ով գիտի… Խեղճ հայրս ուր էլ տարավ, ինչ էլ արեց, չօգնեց, ասենք՝ ի՞նչ կարող էր անել գյուղացի աղքատ ու անգրագետ մի մարդ: Եղբայրս մահացավ: Արմենն էլ բանտում մահացավ: Զարմանալի է, որ Գորգին, նրանց երրորդ ընկերը, նույնպես ջահել տարիքում մահացավ: Եղբորիցս հետո քույրս՝ Ասյան էր մեր խոզերը պահում, մթին անտառներում, մեն-մենակ: Տղայի պես բարձրանում էր ծառերի կատարները՝ կաղին թափ տալու, երբ նա գնաց փեզո, ես էի խոզերը պահում: Գյուղի տղաների հետ խոզերը տանում էինք է¯, անտառի խորքերը, որտեղ օրը ցերեկով արևի շողքն անգամ չէր ընկնում: Ծառերը՝ բարձր, համարյա մինչև երկինք, օրորվում, անաղմուկ, սահուն ու լայնընթաց գնում են դեպի երկնքի խորքը, ճռռում են, հետո լռություն է տիրում, հանկարծակի թեթև քամին անցնում է ծառերի վրայով, մոխրագույն տերևները խշշում, թեքվում են մի կողմի, թրթռում, արևի շողերը սաղարթների արանքից շեղակի ցոլցլում, ընկնում են աչքերիդ, կկուն է կանչում՝ անուշ, երազային ու թախծոտ, էդ ի¯նչ երանություն էր, հաճարկի ծառերի ճերմակ բներին կառչած՝ հավիտենության համար դանակով փորագրում էինք մեր անունները…
– Ես տեսել եմ, – ասացի ես, – Ղըրմա աղբյուրի մոտ, ծառերի վրա մինչև հիմա էլ սպիացած մնում են այդ անունները:
– Տես է, – հիացավ հայրս մի տեսակ ներողամիտ ու զարմանքով: – Հետաքրքիր է, ինչքան ժամանակ է անցել, ինչքան լավ ու վատ օրեր են եղել, ինչքան ջրեր են հոսել, իսկ այդ ծառերը տարիներ ի վեր, գիշեր թե ցերեկ, ամառ թե ձմեռ, անձրև թե թուխպ, հարազատ մոր նման կանգնած՝ քեզ են սպասում: Էդ ծառերն իրենց սրտում պահում են մեր անունները, մենք էլ էդ ծառերի պատկերն ենք պահում մեր սրտերում, մեր հիշողության մեջ, կարոտում ենք… Մարդ չպիտի կտրվի իր հողից, իր հորական տնից, իր հայրենի սար ու ձորից, աղբյուրներից ու կածաններից: Որովհետև քանի դեռ ոտքիդ տակ հայրենի հող ունես, երջանիկ ես, առանց դրա երջանկություն չկա: Որտեղ ծնվել, մեծացել ես, էնտեղ էլ պիտի ապրես, որպեսզի քո հայրենի սար ու ձորի, աղբյուրների հանդեպ ունեցած կարոտի մրմուռից շարունակ հալումաշ չլինես: Բա, Կըղնախաչի մեր սարերը, մեր հանդերը, անտառները… Դա մոռանալ չի լինի, հնարավոր չի դա մոռանալ… Հայոց վիշտը անհուն մի ծով, խավար մի ծով ահագին, էն սև ծովում տառապելով լող է տալիս իմ հոգին: Բա¯, էդպես է, մատտաղ…
– Իսկ ինչո՞ւ թողեցիր գրելը, – հարցրի ես, հասկանալով, որ այդ միտքը տարիներ շարունակ կեղեքում է նրա հոգին:
– Գրող դառնալու համար շատ բան է պետք, մատտաղ, – ասաց նա ափսոսանքի ժպիտով: – Գրող կարող է լինել նա, ով կարևոր, հետաքրքրական բան ունի ասելու, ով էնպիսի բաներ է տեսնում ու զգում, ինչն ուրիշները չեն տեսնում ու չեն զգում: Կենսական դիտողությունների մեծ պաշար է պետք և բարձր կուլտուրա, իսկ դա կրթությամբ է ձեռք բերվում միայն, իսկ ես ի՞նչ կրթություն ունեի՝ միջնակարգ, թեկուզ և բարձր գնահատականներով: Իմ ծնողներն ինձ կրթության չտվեցին, ես չգնացի սովորելու, որովհետև իմ ետևից ոչ ոք ոչ մի կոպեկ չէր ուղարկելու: Թվաբանության մեր դասատու Առստամյան Լենան պահանջել էր, որ քառակուսի տետր բերեմ, չկար, հայրս վերցրեց ինձ, գնացինք հարևան Մեհմանա գյուղը, կապարի հանքեր կային էնտեղ, բանվորները ռոճիկ էին ստանում, մի այծ էինք կապած տարել, հայրս ուզում էր միսը վաճառել բանվորներին, ստացված փողով և՛ էդ այծի հարկը մարեր պետությանը, և՛ ինձ համար տետր առներ: Ընդամենը տասը ռուբլի գումար ստացվեց, դա էլ բերեց ֆինբաժնի պարտքը տալու, չկարողացավ տետր առնել, փողը չհերիքեց: Խռովել էի, ինքը ճանապարհով էր գալիս, ես ճանապարհի տակով, ծմակի միջով: Լաց լինելով մինչև գյուղ եկա: Վեցերորդ դասարանում մի շատ լավ ընկեր ունեի՝ Էյլեր Յուզբաշյան, նրանց ընտանիքը փոխադրվեց Հայաստան, Էջմիածին, ամառը եկել էր գյուղ: Հանդից եկա, մայրս ասաց՝ Էյլերը մի քանի անգամ եկել է, ուզում է քեզ տեսնի: Այգու միջից տեսա՝ խանութի առջև, տղաների հետ կանգնած զրուցում են, ռեզինի տրեխներով, շորերս լրիվ կարկատած՝ ամաչեցի գնալ մոտը: Էդ վիճակում՝ ես ո՞նց պիտի գնայի սովորելու: Եկա Սումգայիթ, քրոջս մոտ, դարձա քարտաշ: Դրանք են իմ ստեղծագործությունները, – դառնությամբ ասաց հայրս, – կողք-կողքի կանգնած էդ սիրուն շենքերը:
– Այ մարդ, – ասաց մայրս, – դու էլ ես մեղք, էս երեխան էլ է մեղք, ի՞նչ ես հոգիդ տակնուվրա անում:
– Դե ինչ եմ ասում որ, – խեղճացած արդարացավ հայրս, – թեյ բեր, թեյ խմենք: Վաղը գնամ Աբբասին կանչեմ: Երկու անգամ պատահել ենք, ասում է, որ Լեոն գա, կանչիր տեսնեմ, վաղուց չեմ տեսել:
– Ինձ էլ է ասել, – լրացրեց մայրս, – էն անցյալ օրը տրոլեյբուսը կանգնեցրեց, իջավ: Ժողովուրդը՝ տրոլեյբուսը լցված, կանգնած խոսում է:
– Լավ մարդ է, – հպարտացավ հայրս, – ընկերոջ համար հոգի կտա: Ինքը գեշ-մեշ, բայց սիրտը ոսկի, բյուրեղյա մաքրության տեր, մոտ քսանհինգ տարվա ընկերներ ենք: Ասում են՝ մի գյուղում մի պառավ մարդ է մեռնում: Դե ով է մեռնել ուզում, որ նա ուզենա, Աստծուն խնդրում է, որ հնար տա՝ մի քիչ էլ ապրի: Աստված ասում է՝ լավ, ինչքա՞ն ես ուզում: Հրեն, ասում է, էն ծառի վրա ինչքան տերև կա՝ էդքան: Չէ, ասում է Աստված, էդ շատ է: Պառավ մարդն ասում է՝ էս խնձորենու վրա ինչքան խնձոր կա՝ էդքան: Աստված նայում է ծառին, ասում՝ չէ, էդ էլ է շատ: Դե որ էդպես է, ասում է էս մարդը, էնքան՝ ինչքան որ ընկերներ ունեմ: Աստված դրան համաձայնվում է: Եվ, պատկերացնում եք, էդ պառավ մարդը մինչև էսօր էլ ապրում է, որովետև, պարզվում է, որ նրա ընկերներն ավելի շատ են, քան տերևները ծառին ու խնձորները՝ խնձորենու վրա… Էդպես է, մատտաղ, լավ ընկերոջից լավ բան չկա: Միասին խողովակագլանման գործարանում բեռնակիր ենք եղել, «Փոստային արկղ-240» քիմիական գործարանում ենք աշխատել, հետո ես գնացի քարտաշության, ինքը գնաց տրոլեյբուս քշելու կուրսերի: Քսան տարի կլինի տրոլեյբուս է քշում: Ինչ լավ ու վատ բան է եղել՝ մեզ մոտ, կամ իրենց տանը՝ միշտ միասին ենք եղել, միշտ անբաժան: Առաջ, դու դա գիտես, մոտիկ էր ապրում, կողքի Ջորաթ գյուղում, հետո քաղաքը մեծացավ, Ջորաթ-բան քանդեցին, իններորդ միկրոշրջանում բնակարան տվին: Բայց ինքն այգու, հողի սովոր մարդ, հողամասում է մնում, մի քանի ոչխար ունի, մեջը մի լավ ղոչ կա՝ սև ղոչ է, դմակով, քեզ համար է պահում, ասում է՝ Լեոն գա, ոտի տակը մորթելու եմ («Ռենայի հետ կգամ», – մտածեցի): Քեզ շատ է հավան:
Մյուս օրը, երեկոյան կողմ, քեռի Աբբասը եկավ: Մեծահասակ մարդ է, բայց երեխայի պես ամաչկոտ: Իրեն տղա եմ սազում, բայց ինձնից էլ է ամաչում, խոսելիս շփոթվում է, կարմրում: Երբ դուրս էի եկել ճանապարհելու, ամոթխած ժպտալով հարցրեց.
– Աչքադրած աղջի՞կ չունես:
– Կա մեկը, – ասացի ես:
– Հա՞: Բա հերդ չասաց:
– Նա չգիտի: Չեմ ասել:
– Է, ե՞րբ ես բերելու՝ տեսնենք: Քեզ համար մի ղոչ եմ պահում: Բեր տեսնենք, ծանոթանանք, մահանա է, ղոչն էլ կմորթենք, տնով-տեղով քեֆ կանենք: Ի՞նչ աղջիկ է, լա՞վն է:
– Ադրբեջանուհի է: Բժշկական ինստիտուտում է սովորում:
– Համաձա՞յն են ծնողները, – թերահավատ նայեց: – Մերոնք մի քիչ դժկամ են նայում էդ հարցերին: Իրենք հայուհիների հետ ամուսնանում են, բայց աղջիկ՝ դժվարությամբ են հայի տալիս: Ոչինչ, – ժպտաց, – մի բան կանենք:
– Ի՞նչ:
– Մի մտածիր, – քեռի Աբբասը սրտալի ծիծաղեց, գրկեց ինձ: – Կամ կփախցնենք, կամ կգնանք խնամախոսության, կասեմ՝ տղաս է:
* * * * *
Ես տուն չմտա, ավտոկայանից ուղիղ գնացի խմբագրություն, չնայած դեռ շուտ էր, հազիվ թե աշխատակիցներից որևէ մեկը եկած լիներ: Բայց Արինան տեղում էր, երևի, նոր էր եկել, ընդհանուր բաժնում, պատին ամրացրած հայելու առջև կանգնած, շուրթերը ծռմռած՝ ներկում էր ու արանքում դնդնում. «Քելե, լաո, քելե էրթանք մըր էրգիր»:
– Բարև, ինչո՞ւ ես այդպես շուտ եկել:
– Վա¯յ, վախեցա, – հայելուց կտրուկ ետ քաշվելով՝ հուզված ասաց Արինան, ձեռքերը տանելով կրծքին: – Սիրտս թռավ երկինք:
– Շտապ օգնություն կանչե՞մ:
– Կանչե՞մ… – բերանը թեք տնազեց նա, – կանչիր: Իսկ դո՞ւ ինչու էս այդքան շուտ եկել: Կարո՞ղ է Սիլվայի տպավորության տակ՝ չես քնել:
– Կարող է: Չի գալո՞ւ այսօր:
– Ոչ: Ամուսինը չի թողնում: – Արինան, ինչ-որ բան հիշելով, արագ բաց արեց սենյակի դուռը, սեղանի արկղից հանեց Արմենի՝ ինձ ծանոթ սևակազմ ծոցատետրը, սկսեց թերթել: – Ահա, – մոտենալով ինձ, ասաց նա, – նայիր, Լեո, այդ Արմենը խաբեբայի մեկն է: Նա բանտում նստած է եղել:
– Չի կարող պատահել:
– Քեզ բան եմ ասում, – իր ասածի արժեքն իմացող մարդու ինքնավստահությամբ պարզաբանեց Արինան: – Լրիվ ուսումնասիրել եմ տետրը, կետ առ կետ ստուգել, ծածկագրերով է գրած, ճիշտ է, բայց ես կարդացի: Վեց ամիս, յուրաքանչյուր օրը՝ սև քառակուսու մեջ, նշված են քրեական օրենսգրքի երկու հոդվածներ՝ 163 և 159: Մեկը գողության հոդված է, այսինքն՝ ուրիշի գույքի գաղտնի հափշտակություն, մյուսը՝ խարդախության, որն իր հերթին նշանակում է խաբեության կամ վստահությունը չարաշահելու եղանակով դարձյալ ուրիշի գույքի հափշտակություն: Տողեր՝ «Մագադանում ձյուն է գալիս» գողական երգից, ինչ-որ աղջկա անուն՝ Շողիկ: Հետադարձ տառերով է գրված, դա միայն հայելու միջոցով կարելի է կարդալ. «Մի լա, աչքիս լույս, մի լա, օր է՝ կանցնի, մի լա, ով որ փակել է այս դուռը, մի օր կբանա՝ մի լա»: Մի ուրիշ տեղ էլ. «Բանտը մի աշխարհ է, աշխարհն էլ՝ մի մեծ բանտ»: Իսկ այս մե՞կը. «Գնացքը գամված է ռելսերին՝ նա էլ է բանտված ինձ նման»: Ի՞նչ կասես: Եվ ամենագլխավորը. սա, երևի, այդ Շողիկին է վերաբերում՝
Գիտեմ սիրելիս:
Կարոտել ես ինձ,
Բայց չեմ կարող գալ…
Բանտը շատ է պինդ,
Դուռը խիստ է փակ,
Չեմ կարող բանալ…
– Սրա՞ն ինչ կասես:
– Իսկ… ինչպե՞ս է որ ազատ են արձակել:
– Քրեական օրենսդրությամբ նման բան թույլատրվում է: Առաջին անգամ ոչ մեծ ծանրության կամ միջին ծանրության հանցանք կատարած անձը կարող է ազատվել քրեական պատասխանատվությունից, եթե նա աջակցել է հանցագործությունը բացահայտելուն կամ հաշտվել է տուժողի հետ և հատուցել կամ այլ կերպ հարթել պատճառած վնասը կամ, ասենք, եթե պարզվի որ իրադրության փոփոխման հետևանքով այդ անձը կամ նրա կատարած արարքն այլևս վտանգավոր չէ հանրության համար:
– Հիմա նոր հավատում եմ, որ իսկապես ոսկե մեդալով ես ինստիտուտն ավարտել, – ծիծաղեցի ես, – քեզ քրեական հետախուզությունում է հարկավոր աշխատել:
– Այնպես որ, – հաղթական տեսքով ասաց Արինան, – նա խաբեբայի մեկն է: Ես դա ապացուցել եմ: Իսկ ի¯նչ բանաստեղծություն էր նվիրել մեզ, Սիլվան էլ այստեղ էր: Սպասիր, բերեմ: – Արինան մտավ իր սենյակը, շտապկոտ քաշքշելով դարակները, մեքենագիր մի թուղթ հանեց: – Մեքենագրել եմ, լսիր.
Արինան աշխույժ է, կրակոտ ու տաք,
Ասես թխադեմ հնդկուհի է նա:
Նա բարձրացրեց աչքերը, բերանը կիսաբաց՝ նազանքով նայեց ինձ, շարունակեց.
Լորաննան վարդ է ու ձյուն սպիտակ,
Խաժագույն ու մեծ աչքեր ունի նա,
Սիլվան մարմնեղ է, կիրք է բովանդակ,
Գեղեցիկ է նա, ցանկալի մի սեր,
Շարժումներն են լոկ դանդաղ ու կամկար,
Ծնվել է կարծես անկողնու համար:
Միջանցքում լսվեց Լորաննայի ձայնը, ինչ-որ մեկի հետ խոսում էր, լսվեց նրա անբռնազբոս ծիծաղը:
– Դուք կարո՞ղ է այստեղ եք գիշերել,– ներս մտնելով՝ զվարթաձայն ասաց նա հմայիչ ժպիտով:
– Այո, – արագորեն վրա բերեց Արինան: – Այդպես էլ կա:
– Անխիղճներ, իսկ ինչո՞ւ ինձ չեք ասել: – Նա փութկոտ կարգի էր բերում իրեն հայելու առջև, մանրակրկիտ զննման ենթարկելով դեմքն ու սանրվածքը: – Կա տարիք, երբ կինը պետք է գեղեցիկ լինի, որպեսզի լինի սիրելի: Բայց գալիս ժամանակ, երբ նա պետք է սիրելի լինի, որպեսզի մնա գեղեցիկ… Տարիքս կարծես սարի եղնիկ է, փախչում է ինձնից, իսկ, ա¯խ, այն երբ էր, որ ե¯ս էի վազում՝ նրան հասնելու…
– Երրորդն ավելորդ է, – քիչ ուշացումով ժպտադեմ խայթեց Արինան:
– Ե՞ս եմ այդ երրորդը, – ծիծաղեց Լորաննան՝ հայելու մեջ ինձ աչքով անելով: – Լեո, – ետ շրջվելով ասաց նա նույն հմայիչ ժպիտով,– մի լավ անեկդոտ՝ ամուսինս է պատմել. հեռու Ռուսաստան՝ արտագնա աշխատանքի մեկնած ամուսինը լուր է ստանում, որ կինն ուրիշի հետ է: Կատաղած հեռագրում է կնոջը. «Եթե եկա և ճիշտ դուրս եկավ՝ գլուխդ կացնով կտրելու եմ»: Տեղը տեղ չի տալիս, գնացք է նստում, գալիս: Տուն է հասնում ուշ երեկոյան, լուսամուտից նայում է՝ կինն ուրիշ տղամարդու գրկում: Նայում է ու զարմացած մտածում. «Կարո՞ղ է հեռագիրս չի ստացել»:
Սրամիտ էր, ծիծաղեցինք:
– Բոջիկյանի հետ էի խոսում, երեկ նախկինը զանգել է նրան, – նստելով տեղը ասաց Լորաննան: – Խիստ նեղացած է մեզնից, ասում է՝ ինձ չեն պաշտպանել Հուրունցի հարձակումներից: Նորա Բաղդասարյանին էլ է զանգել, բողոքել: Նորան ասում է՝ ճիշտ չեք արել, երեսունինը թվից կուսակցական է, հայտնի բանաստեղծ ու դեպուտատ, պիտի պաշտպանեիք: Մեկն ասի՝ քո ի՞նչ գործն է, Նորա, մեծ կնիկ ես, քեզ օրորելով ու աչքերդ ճպճպացնելով ի՞նչ ես ամեն ինչի խառնվում:
– Ի¯նչ կլիներ՝ խռովեր ու էդ ցնդած հուշերը չբերեր մեքենագրելու, – երազեց Արինան: – Հուշեր՝ ուտելու, խմելու, մեռնելու մասին:
– Լսիր, – ասաց Լորաննան, – բնաբան պե՞տք չի նրա գրքին: Մի լավ բնաբան մտածենք՝ ուտելու, խմելու և, ի՞նչ ասացիր, հա՛, նաև մեռնելու մասին: – Նա թղթի վրա հապճեպ մի քառատող գրեց, հետո որոշ բառեր փոխեց և մեկնեց Արինային: – Տես գրքի բնույթին բռնո՞ւմ է:
Արինան աչքի անցկացրեց, ծիծաղեց, ասաց՝ «բռնում է», և բարձրաձայն կարդաց.
Երբ որ մեռնեմ, այցի արեք
Ինձ առավոտ վաղ,
Մի քիչ հաց ու պանիր առեք,
Մի բոթուլ արաղ:
Արինան կրկին ծիծաղեց, ասաց.
– Բնաբանը գրքին արժե, – և ավելացրեց անբռնազբոս ծիծաղով, – իսկ ինչո՞ւ ես այդպես զուգվել-զարդարվել, ամոթ չլինի հարցնել:
– Որովհետև հաղորդում ունեմ այսօր, Արինա ջան, ամբողջ Ադրբեջանում ու նաև իմ հայրենի Սիսիանում, որտեղ նույնպես դիտում են մեր հաղորդումները, այսօր կտեսնեն ինձ հեռուստատեսությամբ, կտեսնեն ու կմտածեն, որ կար ժամանակ՝ և՛ գեղեցիկ էի, և՛ ջահել, հիմա միայն գեղեցիկ եմ:
Ողորկ պարանոցը՝ կլոր ու ճերմակ, քմայքոտ տեսքով ու զգեստալանջի թեթևակի բացվածքով՝ նա, իրոք, արտակարգ գեղեցիկ էր:
Լորաննան նազով շրջվեց իմ կողմը, ասաց.
– Լեո, կգա՞ս ռեժիսորական: Քո բարոյական աջակցությունն ինձ շատ է անհրաժեշտ՝ հեռուստադիտողների վրա ցնցող տպավորություն թողնելու համար: Խնդրում եմ, շաքարոտ բերանդ՝ շաքարով բացիր, ասա՝ կգամ:
– Կգամ, – ժպտացի ես:
– Այդպես էլ գիտեի, – թեք նայվածքով՝ գորովալից ասաց Լորաննան: – Չնայած երբեմն մտածում եմ, թե վերջերս մեզ վրա այլևս ուշադրություն չես դարձնում, որովհետև մայրս էր ասում՝ սեխը դուրս գալուց հետո վարունգն անհամում է:
Նա կրկին աչքով արեց ինձ, խորամանկորեն ժպտաց՝ հասկացնել տալով, որ ինքը գիտե, թե այդ ինչ, ավելի ճիշտ, թե այդ որ քաղցր սեխի մասին է խոսքը:
Ես գնացի իմ առանձնասենյակը:
* * * * *
– Լեո, գալի՞ս ես, – առանձնասենյակի դուռը բացելով` փութկոտ արտաբերեց Լորաննան: – Հինգ րոպեից եթերում ենք:
Քիչ անց ես արդեն ռեժիսորականում էի: Լորաննան ու դերասաններն արդեն ներսում՝ ստուդիայում էին:
Հեռուստաստուդիան վառ լուսավորված էր, Լորաննան նստած էր կենտրոնում, դերասանները՝ նրա աջ ու ձախ կողմում, բոլոր ջահերն ուղղված էին նրանց, հավանաբար, շատ շոգ է այնտեղ: Լորաննան անձայնանցիկ հաստ ապակու ետևից ժպտաց ինձ:
Հնչյունային ռեժիսոր Մարկ Բրոնեշտերնն անցավ վահանակի մոտ, որտեղ մոնիտորի էկրաններին երևում էր բեմը, այն լիովին ընկալվում էր ստուդիայի տարբեր կետերում տեղադրված տեսախցիկներից: Օպերատորները, լսողական ականջակալներով, անվավոր հեռուստախցիկները առաջ ու ետ էին տանում՝ ավելի հստակորեն ընդգրկելու հաղորդման մասնակիցներին:
Ժամանակի և տարածության հասկացողությունն այստեղ դառնում է շոշափելիորեն նյութական՝ սրտի անհամաչափ զարկերի հետ վայրկյան առ վայրկյան անխուսափելիությամբ մոտեցնելով հաղորդման սկզբին:
Երբ մնում էր մի քանի ակնթարթ, մեր ռեժիսոր Ժիրայր Ավետիսյանը, որ մի ժամանակ Բաքվի հայկական պետթատրոնի ռեժիսորն է եղել՝ շատ կիրթ, ազնվաբարո մի մարդ, միկրոֆոնով ասաց. «Ուշադրություն, մենք եթերում ենք», և սեղմեց կոճակը: Հեռուստախցիկների վրա միանգամից վառվեցին կարմիր լույսերը: Հնչյունային ծերուկ ռեժիսորը միացրեց երաժշտությունը, առաջին տեսախցիկը ցուցադրեց մակագիրը, այնուհետև՝ Լորաննային՝ քիչ գունատ ու թեթևակի շփոթված:
– Բարև ձեզ, սիրելի բարեկամներ, – ի վերջո լսվեց Լորաննայի երգահնչյուն ձայնը:
Հաղորդումը սկսվեց: Բարոյական աջակցությունն ապահովված էր, մնում էր ցնցող տպավորությունը՝ հեռուստադիտողների վրա:
Ես աննկատ դուրս եկա ռեժիսորականից:
* * * * *
Անհանգիստ, ինձնից անկախ, շարունակ ժամացույցին էի նայում: Ռենան այսօր կգա ինձ մոտ, հինգշաբթի օրվանից սկսած՝ ես այդ մասին էի մտածում, ինչ-որ անորոշ ու հետզհետե սաստկացող հուզմունքով:
Ես մտածում էի, որ Ռենան կգա օրվա երկրորդ կեսին, բայց, համաժամանակ, ինչ-որ վեցերորդ զգայարանով զգում էի, որ, ո՛չ, նա ավելի շուտ կգա: Եվ, իրոք, նա եկավ մինչև ընդմիջում:
Նա հայտնվեց միանգամայն անսպասելի, հուզմունքից այլայլված ու դրանից առավել գեղեցկացած, հևիհև: Երկնագույն կարճ քղանցքով զգեստ էր հագած, որն ավելի էր ընդգծում նրա սլացիկ բարակ իրանն ու ոչ մեծ, շամամի պես կլորիկ կրծքերը:
– Վերելակը չէր աշխատում, – քաղցրաձայն ասաց նա՝ վարդաշուրթ բերանը կիսաբաց, թեթև հևքով:
Նայում է ուղիղ: Իսկ աչքերը ծիծաղում են: Քմահաճ նազանքով, քնքշորեն, քաղցրորեն: Աչքերը ձգում, գերում, կախարդում են: Եվ ես՝ անկամորեն տարված, մտովի մղվում եմ այդ զմայլանքին ընդառաջ, սիրտս նվաղում է՝ թեթևակի կիսաբացված շուրթերի լուսափայլ թարմությունից…
– Ահա և եկա, – ավելացրեց` ոսկեցոլք մազերը ետ տանելով ու ժպտալով աչքերով, փոքր-ինչ խոնավ, անսահմանորեն սպիտակ ատամնաշարով, շուրթերով, ամբողջ դեմքով: – Դու ուրա՞խ չես, որ ես եկա…
Ես նայում էի հմայված ու վերացած, անհագուրդ տենչանքով, ասես մի ամբողջ հավերժություն չէի տեսել նրան, արտասովոր ուժգնությամբ բաբախում էր սիրտս, ես ըմբոշխնում էի իմ արբեցումը նրա թովիչ գեղեցկությամբ, ծիծաղելիորեն սարսափելով միաժամանակ, որ այդ արբեցումը կզրկի ինձ բանականությունից:
– Ես վերջին երկժամից փախա, – քնքշալից, կամացուկ արտասանեց Ռենան, դեռևս հևալով:
Ի պատասխան՝
– Եթե ես քեզ համբուրեմ, դու չե՞ս բարկանա,– դողդոջուն ձայնով արտաբերեցի ես:
Ռենան, կապտագույն աչքերը չկտրելով իմ աչքերից, տարուբերեց գլուխը՝ «ոչ» : Շիկնանքը պարուրեց նրա ողջ դեմքը:
Ես հետագայում չէի կարողանում մտաբերել, թե դա ինչպես ստացվեց, փափուկ չխկոցով բանալին պտտվեց դռան կողպեքի մեջ, հաջորդ վայրկյանին ես արդեն գրկել էի Ռենայի ուսերը, մատներիս տակ զգում էի նրա դյուրաբեկ մեջքի գոգավոր կորագիծն ու անրակների արանքով ցած իջնող նրբին փոսիկը, մազերը բուրում, խտղտացնում էին իմ դեմքը, ես ինչ-որ անկապ բառեր էի շշնջում, որ նույնպես հետո մտաբերել չէի կարողանում, ես քնքշորեն ու զգույշ համբուրում էի Ռենայի մերկ ուսերը, բուրավետ պարանոցը, իմ շուրթերը կուրորեն թափառեցին նրա դեմքի վրայով, մոլեռանդ կրքոտությամբ գտան կիսաբաց գիրգ շուրթերը, որոնք սկզբում կարծես փախս էին տալիս, բայց հետո, ասես անկամզիջողական, նվաճված՝ հնազանդ ու տաք էին, նրա ընդհատ-ընդհատ շնչառությունը խելացնոր էր, հազիվ որսալի հառաչանքը՝ քաղցր…
Այսպես ահա ես առաջին անգամ համբուրեցի Ռենային:
Եվ իմ օրերը ոչ թե անցնում՝ թռչում էին, ինչպես սիրով լի իմ խանդավառ սիրտն էր անդիմադիր թռչում Ռենային ընդառաջ: Ես խելացնոր սիրեցի նրան, որովհետև կանացի հմայքի մարմնացում էր նա և անհնար էր նրան չսիրել ու չպաշտել, և այդ սերն իսկապես խենթացնում էր: Նա օր-օրի նորովի էր բացվում ինձ՝ նուրբ ճաշակով, անասելի բարեսիրտ, պարզ, անմիջական, ամենայն կողմանե հաճելի ու հրապուրիչ, սիրելի ու փայփայելի, ու նաև հումորի նրբին զգացումով ու ծիծաղկուն: Նա իմ ամեն մի կատակի վրա խայտալով հրճվում ու ծիծաղում էր, և ուրախությամբ զսպված նրա կարկաչուն ծիծաղը շենշող ու վարակիչ էր, քայլելիս թեթևասույր եղնիկի պես նա հանկարծ լուսեղեն նազով կախվում էր ինձնից՝ ձեռքերով օղակելով վիզս, կամ կտրում ճանապարհը՝ որևէ բան պատմելու, և երկնքի պես կապույտ նրա աչքերն առկայծում, շողարձակում էին՝ սիրունիկ դեմքը լուսավորելով իր ներսից հորդացող անսպառ լույսով ու գեղեցկությամբ:
* * * * *
Խմբագրությունում կյանքն ընթանում էր իր հունով, ամեն երկուշաբթի կոլեգիայի նիստ, առաջիկա ծրագրի կազմում, օրական մեկժամյա հայերեն հաղորդումներ՝ ռադիոյով և հեռուստատեսությամբ, այցելություններ, թռուցիկ ժողովներ:
Նախկինը դեռևս չէր ավարտել իր հուշագրությունները, շարունակում էր թելադրել՝ զզվեցնելով Արինային: Նա մի անգամ մի պատմություն արեց, որից հետո ես նույնպես տհաճությամբ էի տանում նրա ներկայությունը: Մինչ այդ Սաղումյանը պատմել էր, որ գրական-հասարակական ականավոր գործիչ Եղիա Չուբարին, որը երեսուներեք-երեսունվեց թվականներին Ադրբեջանի լուսավորության մինիստրի առաջին տեղակալն էր, և Բաքվի հայկական դրամատիկ թատրոնի դերասանուհի Արուս Թառայանին ու նրա տասնութամյա ուսանողուհի դստերը նախկինի մատնությամբ էին բանտարկել: Պետքաղվարչության ներքին բանտում Թառայանի դստերը խոշտանգել, բռնաբարել էին մոր ու Երևանից, չգիտես ինչու, այստեղ բերված արձակագիր Զապել Եսայանի ներկայությամբ, ասեղներ խրել եղունգների տակ՝ մեղադրելով լրտեսության մեջ, իսկ նրա մեղքն այն էր եղել լոկ, որ ինչ-որ մեկի մոտ ասել էր, թե շատ կուզենար գոնե մի անգամ գնալ Լոնդոն՝ անգլիացի հորը՝ միստեր Կլարկին տեսնելու: Գրող Սեդրակ Թառայանի աղջկան՝ գեղեցկուհի Արուսին, որին, Սաղումյանի խոսքերով, Թիֆլիսում այնքան բանաստեղծություններ են ձոնել Ստալինն ու Վահան Տերյանը, նույնպես խոշտանգել էին՝ դստեր ներկայությամբ:
Վաթսունական թվականների սկզբներին (Խրուշչովի օրոք էր դա, թեպետ ժամանակավորապես, բայց ամեն ինչ կարելի էր ասել արդեն) Արուս Թառայանն այստեղ, խմբագրությունում, ամենաետին խոսքերն էր շպրտել նախկինի ճակատին, իսկ նա, մինչև ականջների ծայրերը կարմրած, ոչինչ չէր կարողացել պատասխանել: Սաղումյանի ներկայությամբ էր դա տեղի ունեցել: «Իսկ հետո ի՞նչ եղավ, – հարցրի ես, – Թառայանի աղջկան հետագայում թույլատրեցի՞ն մեկնել Անգլիա՝ հոր մոտ»: «Ի¯նչ ես ասում, – դառնությամբ արձագանքեց Սաղումյանը: – Խեղճ աղջիկը խոշտանգումներից խելագարվեց: Մաշտաղայի* հոգեբուժարանում էր, հիմա չգիտեմ՝ ո՞ղջ է, թե՞ չկա արդեն»: «Իսկ Արուս Թառայա՞նը», – հարցրի ես: «Նա մեռավ մենության ու ծայր աղքատության մեջ», – պատասխանեց Սաղումյանը:
Այս նոր պատմությունն ինչ-որ աղջկա հետ էր կապված, որին նախկինը, իր ասելով, սիրահարվել էր տասներորդ դասարանում:
– Ես նրան բանաստեղծություններ էի նվիրել, – պատմում էր նա Լորաննային: – Շա¯տ էր սիրուն, դպրոցի աչքն էր: Իմ մոտով անցնելիս՝ արտասանեցի. «Սիրում եմ ես քեզ, սիրում եմ թաքուն, տառապում եմ ես, տանջվում եմ անքուն…»: Իսկ նա՝ ոչ տանի, ոչ բերի. «Արհամարհում եմ»: Ասավ ու անցավ: Մնացի կանգնած: Մի երկու լակոտ կային, դրանց մոտ ասաց: Էդ լակոտներն ինձ չէին սիրում, շատ էր պատահել՝ ակնոցս հանում, չէին տալիս, վրաս թքում էին: Հետո ես դրանց հախից, իհարկե, եկա: Տարան կորցրին: Մի խոսքով, մնացի կանգնած: Մտքումս ասացի. «Ես քեզ ցույց կտամ»: Հետագայում իմացա, որ ամուսնացել է, երեխա ունի, ամուսինն էլ հայկական թատրոնում ադմինիստրատոր է: Գնացի Միրզա Իբրահիմովի մոտ, նա արվեստի գլխավոր վարչության պետն էր, հանել տվեցի գործից, և պարզվեց, որ թատրոնի հետ
