Լևոն Ադյան
ՀԵՌԱՑՈՂ ԵԶԵՐՔ. (Վեպ-ռեքվիեմ)
Սարգիսը այտը ծուռ քմծիծաղեց բեղի տակ, կամաց ասաց.
– Տղաս կպահի:
Արաքսյան լսեց, չարախնդորեն ծիծաղելով ասաց.
– Տղան քոնը չի, իմն է: Քո հույսին մնար՝ էն էլ չէր լինի, – ասաց, լիաթոք ծիծաղեց գլուխը ետ գցած: – Աստված չաներ՝ քեզ գար, քեզ նման անբանի մեկը կլիներ: Պիտի տավարի մոտ նստեր, բերանը բաց հորանջեր: Բայց էն մեծ քաղաքում մի ամբողջ գաստրոնոմ է ղեկավարում, և բոլորը գոհ են: Պատմիր նրանց, թե ոնց ես մեր տասներեք ոչխարը գողանալ տվել:
– Էհ, զահլա տարավ, – կամացուկ, որպեսզի կինը չլսի, ասաց Սարգիսը՝ դարձյալ քմծիծաղ տալով բեղի տակ:
– Օրը ցերեկով ոչխարն աչքի առաջից տարել են՝ չի տեսել:
– Որ հրացան լիներ՝ չէին տանի, – արդարացավ Սարգիսը:
– Հրացանն էլ կտանեին, – համոզված ասաց Արաքսյան: – Երանի թե ոչխարի հետ՝ քեզ էլ տանեին: Քեզ էլ որ տանեին, – ասաց նա, – կհաշվեինք՝ տասնչորս ոչխար են տարել:
Ասաց ու բարձր ծիծաղեց:
Սարգիսը ձեռքը թափ տվեց՝ դեմքի մի այնպիսի արտահայտությամբ, որ նշանակում էր՝ հավես չկա գլուխ դնելու քեզ հետ:
Նա Ռոբերտից սիգարետ վերցրեց, ծխեց:
– Մեր Քարինտակը հերոսական գյուղ է, – հպարտությամբ ասաց Սարգիսը: – Երգ էլ կա մեր գյուղի մասին.
Քարինտակը խոր ծյորա,
Քըրքարոտ հըղեյա, ծյորա,
Յարիս ըսեցեք միշտ հիշի՝
Կռեվներում ես կորա…
Մերս երգում ու լաց էր լինում: Հայրենական պատերազմում ինչքան հայ է կորել՝ բոլորը Կերչում են խփվել: – Նա հուզված տարուբերեց գլուխը, մի պահ մնաց լուռ, հետո ասաց, – Քարինտակ են ասում մեր գյուղին, որովհետև քերծի տակ է, իսկ քերծի վրա Շուշի քաղաքն է: Էդ բարձունքից քանի-քանի անգամ քարեր ու վառված անվադողեր են գլորել գյուղի վրա: Մեր գյուղացիք, իմ մերս նույնպես, իրենց աչքով են տեսել՝ 1920-ի մարտին, երբ թուրքերը Շուշին վառել էին, էդ բարձունքից հայ կանանց ու երեխաներին նետում էին անդունդը: – Սարգիսը դարձյալ հուզվեց, քիչ լռեց: – Բայց պատմության մեջ չի եղել էնպիսի մի դեպք, որ կարողանային մեր գյուղը գրավել: Քարքարոտ է մեր գյուղը, բայց սիրուն, – երանությամբ ասաց նա: – Մեր գյուղացի Գերասիմ Սուլեյմանյանին, որը նամակ էր գրել Մոսկվա՝ Ղարաբաղը Հայաստանի հետ վերամիավորելու մասին, տարան աքսոր, գյուղից տանելիս արտասունքն աչքին ասել է. «Ախ, իմ ծնող քարեր, իմ ծնող աղբյուրներ, մնացիք անտեր»:
– Աղբյուրներ շա՞տ կան ձեր գյուղում, – հարցրեց Ռոբերտը:
– Շա¯տ, և ի¯նչ աղբյուրներ՝ սառնորակ, քչքչան ու գլգլան, – ոգևորվեց ու թախծեց Սարգիսը: – Օխնա աղբյուրը, Քարե աղբյուրը, Պեխին աղբյուրը, Որսի աստված աղբյուրը, Կրմնջին աղբյուրը՝ որ մեկը թվես: Լիպա անունով աղբյուր էլ կար, տաշած քարերով սարքած, վրան՝ հայերեն տառերով կամար: Կռվից առաջ քանդել, քարերը տարել են Շուշի՝ ռայկոմի համար շենք կառուցելու: Հոնուտի ձորում էլ լավ աղբյուր կա, Շոր աղբյուր ենք ասում, ջրից շալք է ելնում: Աղբյուրի վրա կառուցման թիվը կա՝ 1248 թիվ: Իսկ էդ աղբյուրից վերև Ծռտեն կարանն է, շա¯տ բարձր տեղ է, թուրքերն էդտեղից նույնպես շատ հայեր են թափել ձորը, և ոչ միայն հայ, տասնմեկ ռուս կնոջ ու մի աղջկա ևս գցել են անդունդը: Դուք տեսե՞լ եք Շուշվա ավերակները, – հարցրեց Սարգիսը և պատասխանի չսպասելով դառնությամբ ասաց, – ես տեսել եմ, էսօրվա պես միտս է, երկու շարքի քարե տներ՝ երկու, երեք, չորս հարկանի, բաց տանիքներով, կրակից սևացած պատերով: Տղաներով թութ, մոշ ու խամբար էինք տանում Շուշի, ծախում, հաշվել էինք, տետրակում գրել՝ յոթ հազարից ավելի այրված տուն կար: Հետո դրանք բուլդոզերներով քանդեցին, հողին հավասարեցրին: Ինչո՞ւ էդպես արին՝ անհասկանալի է, կարելի էր, չէ՞, վերանորոգել: Մի ամբողջ քաղաք հողին հավասարեցրին: Անմարդկային բան էր դա: Բայց ցուցումը, ասում էին, վերևից, Բաքվից էր եղել: Մարզկոմի քարտուղարն էդ ժամանակ Շահնազարովն էր, նրա օրոք է եղել:
Ռոբերտը վարժ ու արագ շարժումներով մաշկում էր գառը: Նա քերթած, հակառակ կողմի վրա շրջած գառան մորթին մի գունդ արեց, որը շարունակ սահում, դուրս էր պրծնում ձեռքերի տակից, նայեց գիրուկ կողերին ու ճերմակ կլոր դմակին, գոհ ժպտաց:
– Ախպերո, տեսնո՞ւմ ես ինչ տղա եմ, – նայելով ինձ՝ աչքերը լայնացրած ժպտաց Ռոբերտը: – Ամեն ինչ ձեռքովս գալիս է: Գալի՞ս է, թե ոչ:
– Գալիս է, – համաձայնեց Սարգիսը, շարունակեց իր պատմությունը, – Աղա-Մուհամմեդ խանը 1795-ին ուղիղ չորս ամիս ուզում էր գրավել Շուշին ու էդպես էլ չի կարողանում գրավել, կատաղած գնում, կրակի է մատնում Թիֆլիսը: Իսկ 1826 թվականին, երբ պարսկական զորքերը շրջապատել էին Շուշին, մեր գյուղից մի աղջիկ, Իվետանց ազգից, անունը Խաթուհի, ձորի ջաղացում ալյուր է աղում, քերծի ծերպերի միջով հասցնում ռուսական ջոկատի սովյալ զինվորներին: Քառասունյոթ օր պաշարված մարդկանց թաքուն ալյուր է հասցնում: Հետագայում, ռուսների երաշխավորությամբ, նա մինչև իր կյանքի վերջը ցարի կողմից նշանակված թոշակ էր ստանում:
– Քանի՞ տուն կա ձեր գյուղում, – հետաքրքրվեց Ռոբերտը:
– Մինչև տասնութ թիվը երեք հարյուր տասը տուն կար, հիմա դրա կեսն է մնացել: Ես որ դպրոցում սովորում էի՝ երկու հարյուր վաթսուն աշակերտ ունեինք, հիմա հարյուր քսան աշակերտ է: Որ ֆաբրիկա կար՝ շատ լավ էր, մերս էլ էդ ֆաբրիկայում էր աշխատում, ստախանովական էր: Հիմի ֆաբրիկան փակել են, – տխրաձայն լրացրեց Սարգիսը: – Որ գործ չլինի՝ մարդ գյուղում ի՞նչ պիտի անի: Դրա համար էլ գնալով մարդիկ քչանում են: Յոթ հարյուր տարի առաջ մեր գյուղը հայոց բանակին շատ զինվոր է տվել: Ասկերանի կռվում չորսհարյուր ղարաբաղցիներ, որոնց մեջ նաև մեր գյուղացիք, կռվել են թուրքական բանակի դեմ ու հաղթել: Իսկ 1919-ի ամռանը, անգլիացիների թնդանոթներով զինված մուսավաթականները հարձակվում են մեր գյուղի վրա ու էլի պարտվում: Բաքվում տասնութ թվին քաղաքը թուրքերից պաշտպանելու համար մղված կռիվներին մեր գյուղից հարյուրից ավելի մարդ է մասնակցել: Էդ կռվում զոհված հայ հերոսները թաղված էին հայոց Մեծ եկեղեցու բակում, էն, որ հիմա կոնսերվատորիա է՝ էդ տեղում, եկեղեցին քանդեցին, գերեզմաններն էլ հետը: Չէ, պիտի գնամ, ես էստեղ մնացողը չեմ:
– Այ մարդ, ի՞նչ ես կոտրած գդալի պես տվել մեջը, ի՞նչ ես լեզվիդ տալիս, – հեռվից կատաղած վրա տվեց Արաքսյան: – Ոնց որ երկու ամսական երեխան օրորոցում՝ քնած լինի, թե արթուն, սիգարետը սոսկայի պես բերանից չի հանում. մոր փորից էդպես պարավոզի նման ծուխ անելով է դուրս եկել: Վերցրու մի գործ արա, էդ անտեր գլխարկդ հանիր գլխիցդ, շամփուրները գտիր բեր, կրակը վառիր:
Սարգիսը շփոթվեց, երևի անհարմար զգաց, խեղճ-խեղճ ժպտաց՝ նայելով մեկ ինձ, մեկ Ռոբերտին: Հետո շրջվեց, գլխահակ գնաց այգու կողմը: Արաքսյայի մոտով անցնելիս, առանց կանգ առնելու նա ցածր կշտամբեց կնոջը.
– Ամոթ ասած բանը չունե՞ս դու: Էս օտար մարդկանց մո՞տ էլ պիտի քեզ ցույց տաս:
– Էստեղ քեզանից բացի օտար մարդ չկա, – փութկոտ ու կայտառ արձագանքեց Արաքսյան՝ նվազագույնս անգամ ուշադրություն չդարձնելով նրա դիտողությանը, – մեկը կեր, մեկն էլ մատաղ տուր, որ նրանք էստեղ են, թե չէ՝ ցույց կտայի քեզ, – և միանգամայն անսպասելի, բազեի պես վրա հասնելով՝ այնպիսի թափով հարվածեց ամուսնու գլխին, որ նրա գլխարկը հրթիռի պես սլացավ ցանկապատի վրայով: – Քեզ չե՞ն ասում գլխարկդ հանիր, – իր արածից գոհ՝ սրտանց ծիծաղելով ավելացրեց նա:
Սարգիսը մի պահ գունատված կանգնեց, այնուհետև սուս, գլուխն օրորելով դուրս եկավ բակից, գլխարկը գտավ, թափ տալով դրեց գլխին՝ դարձյալ մի ականջը վեր տնկված, մյուսը՝ կախված, և, առանց որևէ մեկին նայելու, լռին գնաց տան ետևը՝ երևի վառելափայտ բերելու:
– Մինչև հինգ րոպեն կրակը վառած լինի, – ձեռքերը կողքերին կանթած՝ նրա ետևից հրահանգեց Արաքսյան:
– Արաքսյա, – ասաց Ռոբերտը, – քաջ նախնիներ ունեցող էդ մարդուն ո՞նց ես էդպես խեղճացրել:
– Որովհետև իմ նախնիներն ավելի քաջ են եղել, – խոսքի տակ չմնաց Արաքսյան:
* * * * *
Անհասկանալի էր՝ լուսնյակը մութ ծովի՞ց ելավ, թե՞ տնամերձ այգիների ետևում թաքնված էր՝ մենք Արաքսիայի բակից նրա վեհաշուք սահանքը դեպի ամառային մեծ, կայծկլտուն աստղերով լի երկինք՝ միանգամից տեսանք: Բարձրանում էր լուսնյակը դանդաղ հանդիսավորությամբ՝ իր արծաթե շողերը սփռելով գյուղական ամայի փողոցների ու քնած անտառների վրա: Լույսից խաբված՝ ոչ հեռու անտառում ու հենց մեր կողքին, այգու խորքում, սկսեցին երգել հավքերը: Երգում էին ձայն-ձայնի՝ առանց ընդմիջում տալու մեկը մյուսին: Ռենան ժպտում էր՝ ականջը նրանց ձայներին, երազկոտ հայացքը հեռավոր երկնքին:
Այստեղից, սաղարթախիտ ընկուզենու տակից, հեռու-հեռու աստղազարդ երկնքում առկայծող աստղերը մոտ էին թվում իրար, այնինչ և՛ շողշողուն այդ աստղերը, և՛ Մեծ արջի համաստեղությունը, որի շուրջը նույնպես անընդհատ առկայծում, մարմրում էր աստղերի բույլը, իրականում միլիոնավոր պարսեկ հեռու էին Երկրից ու միմյանցից, և կապտամանուշակագույն այդ անծիր հեռուներից էին հղում իրենց անհատնում լույսը:
Հեռու-հեռավոր այդ աստղացող լույսն էր հիմա արտացոլված Ռենայի լուսաշողշող աչքերում և, նայելով նրան, ես չէի կարողանում զսպել իմ հախուռն բերկրանքը նրա շլացուցիչ տեսքից և, հայացքս երկնքին, երախտիքի աղոթք էի խնկարկում մտովի առ Աստված, որ այսպիսի մեծ, անասելի մեծ երջանկություն է պարգևել ինձ:
– Կախարդական երեկո է, – շշնջաց Ռենան, Արաքսյայի շալի մեջ փաթաթված՝ քիփ սեղմվելով ինձ. ծովից պաղ քամի էր փչում, Արաքսյան տնից շալը բերել, գցել էր նրա ուսերին:
«Հանկարծ կմրսի», – մտերմիկ հարազատությամբ շշնջաց նա:
– Սարգիս, կարո՞ղ ես մի բան երգել, – արդեն բավականին խմած՝ ասաց Ռոբերտը:
Այդ ո՞ր խմած մարդը չի կարող երգել: Բայց, հավանաբար, Ռոբերտն ինքն էր ուզում երգել, պատրվակ էր հարկավոր:
– Որևէ մի երգ, – ասաց Ռոբերտը:
– Պետք չի, – բողոքեց Արաքսյան: – Նա երգել չգիտի:
Ի հեճուկս կնոջ՝ Սարգիսն անսպասելի վիզը ձգեց, երգեց. «Ափսո¯ս, կյանքս, կյանքս գնաց, վերջացավ, հազար ափսոս, վաղ գարնան պես շուտ անցավ, ջահելության հավքս, ասեք՝ ե՞րբ երևաց, ե՞րբ ծլվլաց ու ե՞րբ չվեց՝ չիմացա»:
Սրտանց էր երգում Սարգիսը և վատ չէր երգում: Չէի սպասում, զարմացած նայեցի նրան՝ փոքր-մոքր, անթրաշ, գունաթափ պիջակը թևատակի մոտ պատռված:
– Տեսնո՞ւմ ես՝ ոնց է երգում, – գովեց Ռոբերտը, – իսկ դու ասում էիր՝ մորթենք: Բա էդ ձենով մարդուն կմորթե՞ն:
Արաքսյան ծիծաղեց, ասաց.
– Թաքնված տաղանդ է, տարեք, թող հեռուստատեսությամբ երգի: Փող կտա՞ն:
Ռոբերտը գլխով արեց:
– Դե որ կտան՝ ես էլ եմ երգում, – ասաց Արաքսյան և միանգամից երգեց՝ գլուխը տմբտմբացնելով.
Լուսնյակ գիշեր, բոլորովին քո¯ւն չունեմ,
Ինձ տեսնողը կարծում է, թե՝ տո¯ւն չունեմ,
Ա¯խ, տուն չունեմ, ա¯խ, տուն չունեմ…
Արաքսյան խորը շունչ քաշեց, աչքերը փակ շարունակեց՝ դարձյալ գլուխը տմբտմբացնելով.
Տուն էլ ունեմ, տեղ էլ ունեմ,
Մենակ սիրած յա¯ր չունեմ,
Ա¯խ, յար չունեմ, ա¯խ, յար չունեմ…
Նա հանկարծ արտասվեց և, մատներով սրբելով աչքերը, արցունքաժպիտ չանչ արեց ամուսնուն.
– Առ է, թաղեմ իմ փայ սիրած յարը: Լավա մեր գյուղացի գիժ Ռոմային գնայի, քան քեզ:
– Բա ուզելա՞, որ գնաս, – վրա բերեց Սարգիսը:
Ռենան խնդումներես նայում էր:
– Քիս իմ մեր շենը, – խմած ու խռպոտ արտասանեց Սարգիսը: – Ես մնաս չըմ ըստեղ :
– Վեր կաց, Մոսկվա-Բաքու գնացքը Խուդաթ կայարանում ահագին կանգնում է, կհասցնես, ժամանակ կա դեռ, – ծիծաղեց Արաքսյան: – Գնա, մի երկու մուղղամմաթ կասես, առանց փող կտանեն:
Ռոբերտն էլ երգեց, նրա երգն էլ սրտառուչ էր, իսկ վերջին բառերն արդեն սեփական հորինվածք էին: «Ա¯խ, ինչ լավ օր է, – երգի եղանակով ձգեց նա, – տանեմ ձեր ցավը, այսօրվա օրն է ամենից լավը»:
Քանի գնում, գիշերվա զովն ավելի էր զգացնել տալիս իրեն:
– Կմրսես, գնա ներս, – ասացի ես Ռենային անսահման քնքշանքով: – Արաքսյա, խնդրում եմ, տարեք սենյակ:
– Աչքիս վրա, – խնդումնասիրտ անմիջականությամբ ասաց Արաքսյան, ջահելավարի ելավ տեղից, թևանցուկ արեց Ռենային: – Գնանք:
Ռոբերտը կրկին լցրեց բաժակները:
Սարգիսը նորից երգեց, և դա արդեն իր հայրենի քաղցրաբարբառով էր. «Սարի սեռին մի կարմյուր թոխպ՝ կամանց-կամանց սըվացավ. մարդի բախտը ըսօր՝ կարմյուր, էքյուց, տեսեր, սվացավ, – երգում էր Սարգիսը գլուխն օրորելով: – Ըսօր ջահիլ, էքյուց պառավ, էս հինչ յամա¯ն տնազ ա, էս աշխարհը լյուս ցերեկավ, պեց ըշկերավ արազա: Լո¯խ արազա»:
Մենք դեռ երկար ժամանակ նստած էինք, թեպետ տեղս տեղ չեր տալիս, ուզում էի գնալ Ռենայի մոտ, պարզապես անհարմար էի զգում Ռոբերտին մենակ թողնել:
– Դուք ջահել եք, իսկ ես պառավեցի, – մտամոլոր ասաց Սարգիսը: – Ես գյուղիս պարտք ունեմ տալու, ինձ ծնեց, սնեց-մեծացրեց, ու ես ոչինչ չարեցի նրա համար: – Ասաց ու վիզը կրկին ձգելով երգեց, – «Սայաթ-Նովա, տարիդ իլավ քառասուն, դուն մահի հիդ, մահը քեզ հիդ հաս-հաս է», – երգեց ու լաց եղավ:
Հետո հանգստացավ, արդեն հանգիստ ձայնով, բայց մի տեսակ կարեկցանքով ու ներողամիտ ժպիտով ավելացրեց.
– Տկլոր, սոված, մեր հերը ֆրոնտում կորած, երեք ախպորցով մեզ քշեցին փեզո ու հավիտյան մնացինք մեր սար ու ձորին կարոտ: Սումգայիթ շենք չկա, որտեղ աշխատած չլինեմ՝ սվաղող բանվոր եմ եղել, ծեփածո երեսապատվածք եմ արել, աբլիցովկա այսինքս, քանի-քանի շենքեր ենք սարքել, է¯, թիվ ու համբարք չկա: Բայց, դե, ո՞վ է գնահատողը, գնահատող չկա: Ի միջի այլոց, – ավելացրեց Սարգիսը, – էստեղ, Նաբրանի ծմակներում նույնպես հայկական տառերով գերեզմանատներ կան, հին-հին գյուղատեղեր, ինքս եմ տեսել… Էս կողքի Ղասումքենդում, շատ մեծ գյուղ է, Բաքվից ավտոբուս է գալիս՝ «Բաքու-Կասումքենդ», Ադրբեջանի մեջ չի՝ Դաղստանին է պատկանում, մեր հարևանն էդ գյուղից է, թաղում էինք գնացել, գերեզմանոցում մեծ թվով սրբատաշ տապանաքարեր կան՝ հայերեն մակագրություններով: Շա¯տ ծեր լեզգի մի մարդ ինձ ասաց, որ իրենց նախնիները հայեր են եղել: Հա, էդ քարերից մեկի վրա, երևի հարուստ մարդու քար է եղել, հետաքրքիր գրվածք կար, միտքն, ուրեմս, սա էր՝ այսինքս, ես էդպիսին էի՝ ինչպես դու հիմի, դու կդառնաս էնպիսին՝ ինչպես ես հիմի… Տեսնում եք՝ ինչ խոսք է: Էհ, ի՞նչ հասկացանք էս կյանքից, քամու բերանն ընկած չոր տերևի պես եկավ ու անցավ… – Սարգիսն անսպասելի կրկին երգի անցավ, – «Կերչի հողը քար ու ղռա, գյուլլեն գլխիս կփռփռա…»:
Ռոբերտը Սարգսի հետ նույն սենյակում էին քնելու: Ի վերջո, ես նրանց թողեցի ընկուզենու տակ զրուցելիս, ինքս գնացի Ռենայի մոտ:
Լույսերը մարած էին, բայց Ռենան քնած չէր: Հեռուստացույցից հորդող լույսի մեջ, ձյան պես սպիտակ անկողնում, ներքնաշորով կիսապառկած, գլուխը բազկին հենած ինչ-որ հաղորդում էր նայում: Տեսա՝ իմ անկողինը նույնպես կից սենյակում պատրաստ էր:
– Չե՞ս քնել դեռ, – սիրով, անհուն հոգածությամբ հարցրի ես, կողպեցի դուռը, պիջակս անփութորեն նետեցի բազմոցին, մոտեցա նրան:
Լուսափեղկը բաց էր, պարզ լսվում էր ծովի անհամաչափ ու խուլ շառաչը: Ինչպես սրբապատկերի առջև՝ ես չոքեցի Ռենայի դիմաց:
Սիրտս անհանգիստ, հուզումնալից խփում էր:
– Թե իմանայիր՝ կուլոնն ինչպես է սազում քո սիրուն պարանոցին…
– Ճի՞շտ: – Ռենան՝ լույս ճառագող մարմնով, անկշիռ ու ճկուն, կիսաբարձրացավ տեղից, մանրիկ ալիքներով իջնող ոսկեզօծ խոպոպները ձեռքի վարժ շարժումով տանելով մի կողմ, շփոթված ժպտաց՝ քնքույշ ձեռքերով մեղմորեն գրկելով ինձ: – Գիտե՞ս Էսմիրան ինչ ասաց մի անգամ… Ես նստած դաշնամուր էի նվագում՝ Շուբերտի սերենադը, ինձ վրա զգացի մեկի հայացքը: Շրջվեցի՝ Էսմիրան, անաղմուկ ներս է մտել և, բազմոցին ծալապատիկ նստած, կատվիկի պես նայում է: Նրա կարծիքով, եթե ես, գրքերս, կոնսպեկտներս թողած՝ Շուբերտ եմ նվագում, ուրեմն, դարձյալ քո մասին եմ մտածում, կարոտել եմ: «Մի տանջվիր, զանգե՞մ խոսես հետը», – ծիծաղելով ասաց նա: Եթե նա իմանար՝ որտեղ եմ ես հիմա: Լեո, ինքս էլ չեմ հասկանում՝ ինչ եմ անում, խելքս կորցրել եմ լիովին: Աստված չանի, մերոնք իմանան իմ այս արածները, երկու հարյուր քսան կիլոմետր քաղաքից հեռու, իմանան՝ գիտե՞ս ինձ ի¯նչ կանեն… Բայց ես հո երջանիկ եմ, – տաք շնչով այրելով դեմքս՝ շշնջաց Ռենան: – Ես երանության մեջ եմ ուղակի… Չեմ կարողանում հավատալ, որ երազ չէ սա իրոք և ոչ էլ մտապատրանք, որ սա իրականություն է, որ դու, ահա, այստեղ ես, իմ կողքին, ես տեսնում եմ քեզ: Կասկածում եմ նույնիսկ, որովհետև այսքան մեծ երջանկություն մի մարդու չի կարող տրվել:
Ես նայում էի շարունակ շարժվող նրա ատրագույն հույր շուրթերին, շուրթերին, շուրթերին, և հոգիս ափեափ լցվում էր խանդաղատանքով:
– Անուշիկս, աննմանս, – թոթովեցի ես: – Աստված այս ինչպես է ստեղծել կնոջը, մինչև հիմա անհայտ մոգական ինչ հզոր ուժ է դրել նրա մեջ, որ նա, իր թուլությամբ հանդերձ, ամենազորեղ տղամարդուն անգամ կարող է հուզել, առինքնել լուսաշող մի նայվածքով: Եվ Արարչի միակ ավարտուն գործը գիտե՞ս որն է, այն, որ ստեղծել է կնոջը՝ այսքան սքանչելի, այսքան հրաշագեղ ու անթերի, – ես համբուրեցի նրա շուրթերը, – իմ քաղցրս, իմ հոգիս, բուրումնավետ մեղրախյուս է կաթում քո շուրթերից…
Ես իմ պապակ շուրթերը չէի կարողանում կտրել ցանկագրգիռ այդ շուրթերից, հեռուստացույցի երբեմն մարող ու կրկին հորդող կարմրածիրանագույն լույսերից գունագեղված դեմքով՝ սքանչելի էր Ռենան, ես անկշտում համբուրում էի նրան, խենթանալով քաղցր խոնջանքից ու երջանկությունից, հետո լուսինը միանգամից դուրս եկավ տան ետևից, և նրա արծաթազօծ շողերը շռայլորեն լուսավորեցին և՛ մեզ, և՛ ամբողջ սենյակը:
Հրաշք էր Ռենան այդ լուսնալույսի մեջ՝ ինքն էլ լուսնալույսից ելած աստվածուհի: Ժանյակավոր թափանցիկ կապույտ գիշերանոցի տակից ուրվագծվող կաթնահունց մարմինը՝ ելևէջ կորագծերով, արքայամորու պես մուգ վարդագույն պտուկներով պիրկ կրծքերը կանչում, ձգում էին: Երկար թարթիչներով կիսախուփ աչքերը, անհամբերությամբ կծկված բոցավառ շուրթերի տաք շշունջը. «Արի, արի ինձ մոտ, շուտ», նրա նրբատաշ մատների վարանոտ դողը՝ վերնաշապիկիս կոճակներին, արագացող շնչառությունը, երբ սիրագրգիռ քնքշանքով գրկել էի նրան, և իմ մարմինը զգում էր նրա ձեռքերի, քնքշանքով ու կրքով լեցուն ձույլ կրծքերի, շրջած ափսեի մեծության ողորկ փորիկի, ազդրերի, ամբողջ մարմնի արբեցնող հարազատ ջերմությունը, – այդ ամենը թվում էր երազային, անիրական: «Սիրելիս, սիրելիս, սիրելիս, – բեկբեկուն հառաչով շշնջում էին Ռենայի անարատ տաք շուրթերը, – ես քոնն եմ, սիրիր ինձ, ես ընդմիշտ քոնն եմ», – մարող շշուկով կրկնում էր նա: Իմ ձեռքերն անհագ գրգանքով փաղաքշում էին նրա հեզաճկուն բարալիկ մարմինը, որ այնպես սքանչելիորեն լայնանում էր բարեկազմ կոնքերի վրա, ես ուզում էի սիրել նրան, ձուլվել նրան իմ ամբողջ էությամբ, մարմնով, սիրով, խանդով, կրակոտ կրքերով, զգացմունքներով ու մտքերով, իմ ծնոտը, շուրթերը, իմ ամբողջ դեմքը քսվում էին նրա պրկված բարձր կրծքերին, վարդագույն շրջանակներով ցցուն պտուկները խռովկան ըմբոստանում էին ասես՝ ազատվելով իմ անհագուրդ շուրթերի բռնությունից: «Լսո՞ւմ ես, ես քոնն եմ, – կրկնում էր Ռենան շնչահատ, դողացող ձայնով, և նրա անուշահոտ փթթուն տաքուկ մարմինը, որ ասես մարում էր իմ ամեն մի հպումից, ակամայաբար մղվում էր ընդառաջ, – իմ սիրտը քեզ է պատկանում, ես քոնն եմ, ամբողջովին քեզ եմ պատկանում, արա ինձ հետ ինչ ուզում ես… Դու ես ինձ առաջինը համբուրել, և ես քոնն եմ հավիտյան»: «Ոչ, ոչ, ոչ, – շշնջում էի ես, շնչակտուր հևքով անհագորեն համբուրելով նրան՝ մետաքսյա մազերի ծայրից մինչև ոտնամատները, ու վերստին ու նորից՝ նազուկ ոտնամատներից մինչև ոսկեգույն թարթիչներով զմայլուն աչքերն ու կամար հոնքերը, միաժամանակ ձգտելով կասեցնել անբացատրելի տենդով բռնկված իմ արյան եռքը: – Ոչ ոք, ոչ ոք, ոչ ոք չի կարող դիմանալ քո հմայքին, Ռենա, վարդի պես բացված քո շուրթերի դյութանքին, քո մարմնի քաղցր կախարդանքին ոչ ոք չի դիմանա»: «Դու հո դիմանո՞ւմ ես»: ««Դժվարությամբ, Ռեն, դժվարությամբ»: «Գուցե չե՞ս սիրում ինձ, – տագնապած շշնջում էին Ռենայի շուրթերը: – Չե՞ս սիրում ինձ»: «Սիրում եմ, – ի պատասխան տենդոտ մրմնջում էին շուրթերս, – շատ եմ սիրում, Ռենա, շա¯տ, դրա համար էլ չեմ կարող դիպչել քեզ, քո պատիվը քո հարստությունն է, այն թանկ է ամեն ինչից»:
Ես գուրգուրում, փայփայում, խելահեղ կրքով շարունակ ու անդադար համբուրում էի իմ չքնաղագեղ Կիթերուհուն, իմ Սուլամիթին, մինչև նա քնեց՝ գլուխը իմ կրծքին: Եվ ինձ դարձյալ հուզում էր այս ամենը՝ Ռենայի քնած տեսքը՝ քնի մեջ ժպտացող մարջանագույն կոկոնած շուրթերով, հանդարտված, հազիվ նկատելի շնչառությունը, ծղրիդների երգը՝ պատուհանի տակ, ծովի հեռացող ու մոտեցող անդադրում շառաչը՝ տան ետևում, ցանկապատից այն կողմ, ընկուզենու տերևների շարժուն շրշյունն ու խշշոցը՝ թեթև քամուց, գիշերային մշակի, այդ անտեսանելի գիշերահավքի ձայնը՝ անտառի հեռու խորքում, աքաղաղի՝ լուսայգն ավետող քնաթաթախ կանչը՝ գյուղի ծայրին, և նրա թրթռումնային բեկբեկուն զիլ արձագանքն այստեղից, Արաքսյայի բակից…
* * * * *
Առավոտյան, լույսը դեռ նոր բացված, արթնացա: Արևը դեռևս չէր երևում ծովի ետևից, բայց պատերին վետվետում էին ծիրանագույն լույսի քառակուսիները: Բազմերանգ գորգն ասես վառվում էր շերտավոր կարմիր լույսից: Ես մի թուղթ գտա, այնտեղ գրեցի Ռենայի սիրած երգերից մեկի սկզբնաբառերը՝ «Տխուր իմ երգով ես չեմ արթնացնի իմ գեղեցկուհուն, թող քաղցր քնի» և, թուղթը դնելով նրա կողքին, փոքրիկ սեղանին, զսպանակվող գորգի վրայով անշշուկ դուրս եկա ապակեպատ նեղլիկ պատշգամբ, իջա բակ:
Ռոբերտն ու Արաքսյան մեքենայով գնացին մոտիկ Յալամա՝ ձուկ բերելու: Արաքսյայից թաքուն ես փող տվեցի Ռոբերտին՝ վճարելու ձկան ու երեկվա գառան համար, Ռոբերտը չէր ուզում փողը վերցնել, բայց ես ասացի, որ կնեղանամ, և նա տեղի տվեց:
Սարգիսը նախիրն արդեն հանդ էր տարել, ու մենք այդպես էլ նրան չտեսանք այլևս:
Այգու միջով անցա, մտա անտառ: Խոտերը ծածկված էին լուսաբացի արևոտ շողշողուն ցողով: Տերևների մեջ երգող կարմիր բերանով դարչնագույն փոքրիկ թռչնակը չկար: Գուցե կա՞ր, բայց չէր երգում: Երեկ նա հատուկ Ռենայի համար էր, երևի, դայլայլում: Հաճելի է անտառի լռությունը ոսկեվորված այգաբացին: Ինչ-որ անբացատրելի խորհուրդ կա այդ լռության մեջ: Դուրս գալով արահետից՝ ես խորացա անտառում: Փտած տերևների, խոնավ հողի ծանոթ սուր հոտը, տերևների տակ թաքնված առվակի մեղմ խոխոջյունը, կեռնեխի անդադրում երգն ու կկվի տրտում կանչը, իրոք, ակամա ինձ հեռավոր ու հեքիաթներով լի ուրիշ աշխարհ են տանում: Այդ հեռավոր աշխարհում էր ապրում Հայրիկը: Բարձրահասակ, շեկ ու նիհարավուն, սրբապատկերի պես անմեղ ու բարի դեմքով, երեսի սպիտակ, փափուկ մազը եկած իմ հոր հայրը, որին թոռները Հայրիկ էին կոչում: Կար և իմ Մաշո Մեծ մաման՝ հեզ ու խոնարհ, խեղճ ու կրակ մի կին, հորս մայրը: Նրանք հիմա էլ կան, տանջանքով ու տառապանքով ութ զավակ մեծացրած՝ չորս պատերի արանքում ապրում են նրանք մեն-մենակ, զուրկ ու չարքաշ՝ աչքները հեռու քաղաքներում մոլորված իրենց զավակների ու թոռների ճանապարհին:
Այն ժամանակ ես վեցերորդն ավարտել, փոխադրվել էի յոթերորդ դասարան, հայրս պիտի գար իմ ետևից, որ տաներ Սումգայիթ, հետագա ուսումս այնտեղ պիտի շարունակեի: Ես դա չէի ուզում: Չէի ուզում մենակ թողնել Հայրիկին ու Մեծ մամային: Աշխարհի ողջ բարությունն իր մեջ ամփոփած իմ Մեծ մաման գարնան արևոտ մի օր, նայելով այգում ծաղկած ծառերին, ափսոսանքով ասաց. «Ապրելը պիտեր, մեռնելը չպիտեր»: Բնածին տաղանդ էր նա, Առաջաձոր գյուղի երկդաս վարժարանում որոշ ժամանակ սովորել էր, բայց ինչ անցել էին՝ անգիր գիտեր, հիշում էր: «Вставай, проклятьем заклейменный, весь мир голодных рабов*», – արտասանում էր նա երանավետ անուշ հայացքով, իսկ ինչպիսի թրթռուն, քաղցր ձենով էր երգում.
Ամպի տակից ջուր է գալի,
Դոշ է տալի, փըրփըրում.
Էն ո՞ւմ յարն է նըստած լալի
Հոնգուր-հոնգուր էն սարում:
Այ պաղ ջուրեր, զուլալ ջուրեր,
Որ գալիս եք սարերից,
Գալիս՝ անցնում հանդ ու չոլեր,
Յարս էլ խըմե՞ց էդ ջուրից:
Նույն թրթռուն ձայնով էր նաև արտասանում՝ «Ո՞ւր ես վազում, այդպես արագ, այ դու խելառ, սիրուն գետակ, կանգ առ, խաղանք էս ծառի տակ, կանգ առ խաղանք էն ծառի տակ: Չէ, փոքրիկս, գնամ պիտի, տես ջաղացը գյուղի մոտի, պիտի ուժ տամ, որ պտտի»:
–
(*«Ինտերնացիոնալ» երգի առաջին երկու տողը.
«Ելիր, ում կյանքն անիծել է,
Ով ճորտ է, մերկ է և ստրուկ»:
Արտասանում էր մի տեսակ վերացած, երգեցիկ ձայնով ու գլուխը մի կողմ թեքած: Իսկ ձմռանը, մի տաք օր, խոշոր փաթիլներով ձյուն էր տեղում, Մեծ մաման նայում էր թափվող փաթիլներին, հետո կամացուկ արտասանեց.
Երգինքը պարզ, գետինքը՝ ծյուն,
Լուսննգյան՝ սիպտակ, ծյունը՝ սիպտակ,
Հանդերը սուս մտալըն քուն
Ծյունից կարած յորղանի** տակ:
Այս տողերն են մնացել իմ հիշողության մեջ: Նա ոտանավորներ շատ էր հորինում, արտասանում էր ու հետո մոռանում: Նրա սև, վաղեմի գեղեցիկ, այժմ խամրած աչքերը կյանքում ավելի շատ արցունք էին տեսել, քան ծիծաղ: Նա մի անգամ ինձ իր հետ տարավ գերեզմանատուն:
Ամռան շոգուտոթ օր էր, ճիճիները ձայն-ձայնի տված, խլացնում էին շրջապատի բոլոր շշուկները, տերևների սոսափն ու անտառից եկող կկվի թախծագորով կանչը: Նոր հասնող ցորենի զմրուխտ կանաչ արտը՝ ներկված կակաչի համատարած կարմիրով, թեթև քամուց ծփուն օրորվում էր քիչ այն կողմ, թրթռացող կիզիչ տապի հետ ալիքվելով գնո¯ւմ, գնում հասնում էր անտառի եզրին ու նորից ալիքվելո¯վ, ալիքվելո¯վ ետ էր գալիս դեպի գերեզմանոց:
Գերեզմանաքարերի արանքում հովի շունչն առնում, երգաձայն օրորվում էին բազմաթիվ խատուտիկները՝ արևածաղկի պես հինա դրած դեղին գլխիկները տարուբերելով այս ու այն կողմ:
Մեծ մաման երկար, շատ երկար լաց էր լինում Արկադյա և Ջիվան որդիների ու Զաբելա դստեր գերեզմաններին: Մեծ որդու անունն էր տալիս երբեմն: Ճերմակ մազերով գլուխն օրորելով ողբում էր. «Քո քաշած օրերը, Զաբել, որ հիշում եմ, գլուխս հեռում է, խոխեքդ մեծացել, թագավորի նման ապրում են, իսկ դու՝ անտուն, մի կտոր ցամաք չոր հացի կարոտ, այ իմ անբախտ բալա»: Իմ Մեծ տատի՝ Շահում այայի գերեզմանին նույնպես երկար լաց էր
===========================================
**յորղան (ղրբ. բարբառ) – վերմակ )
լինում: Ծննդյան ու մահվան թվերը փորագրված էին քարին՝ 1870-1972, վերջին թվից հանեցի առաջին թիվն ու տեսա, որ նա ուղիղ հարյուր երկու տարի ապրել է, միամտորեն հարցրի Մեծ մամային՝ մի՞թե պառավ մարդկանց համար էլ են լալիս: Նա տխուր նայեց ինձ, տխուր հայացքով նայեց, լացախառն ասաց՝ ես նրա ապրած կյանքի համար եմ լաց լինում, նրա տաջված կյանքի համար…
Մեծ մաման ինքն էլ աղքատության մեջ էր մեծացել, մորական կողմի ամբողջ ազգուտակը լրիվ զոհվել էր Շուշվա հրդեհի ու կոտորածի օրերին: Սահակ եղբայրը Բաքվում էր սպանվել անհայտ հանգամանքներում, նա այնտեղ նավթագործ ինժեներ էր, քույրերը՝ Հարուսյակն ու Զանանը Բաքվի տասնութ թվականի կոտորածի ժամանակ նավով մի կերպ հասնում են Էնզելի, այնտեղից անցնում են Միջին Ասիա, Սամարղանդ. նրանց կյանքն էլ այնտեղ է խավարեց: Մյուս եղբայրը՝ Գրիշան, պատերազմի ժամանակ, ֆիննական կռվում թե հետո՝ անհայտ կորավ, տասնհինգ տարի անց հեռավոր Վորկուտա ցուրտ քաղաքի աքսորավայրից, որտեղ տարվա տասներկու ամիսը ցուրտ ձմեռ է, մնացածը՝ ամառ, նամակ եկավ, ողջ է, ամուսնացել է մի ռուս կնոջ հետ, անունը՝ Շուրա:
Աղքատ ու անտեր (տիրացու հորը նույնպես աքսորել էին), տասնչորս տարեկանում Շահում այան նրան ամուսնացրել էր, որ նա մի կտոր հացի տեր դառնար, բայց կոլեկտիվացման տարին ինչ կար՝ խլեցին տարան կոլխոզ, ու նա էլի մնաց նույնը՝ մի կտոր սև հացի կարոտ, ամբողջ կյանքը դժվարության ու կարիքի մեջ: «Լենինի մեջքը կոտրվեր ու Ստալինի մեջքն էլ հետը, – մի անգամ ջղային վիճակում ասաց Հայրիկը, – ամեն ինչ ունեինք՝ քառասունից ավել կով ու գոմշակով, հարյուրից ավել այծ ու ոչխար, լծկան եզներ ու ձիեր ունեինք, տասնյակ հեկտար հողեր, քանի հատ արոր ու գութան, մեղվի գվվոցը սարով մեկ կանգնած, խոզի սուրուները է¯ ծմակները լցած, խլեցին, համայնացրին, կապեցին սովի, ժմեխ ու հաճարկի կանաչ տերև էինք ուտում՝ ոնց տավար, թե ինչ է կոմունիզմ են կառուցում»: Այդ խոսակցությունից հետո էր, որ Հայրիկն ինձ տարավ Առաջաձորի կողմերը՝ Բուրջալի, իրենց նախկին հողերն ու հայրական տնատեղերը ցույց տալու:
– Հեռո՞ւ է, – հարցրի ես Հայրիկին:
– Մոտիկ չի, – ասաց նա, իսկ հետո բեղի տակ ժպտալով ավելացրեց, – ինչքան էլ երկար լինի ճանապարհը, միևնույն է, սկսվում է ճակատը ղաշղա մեր ձիու առաջին քայլից:
Մենք ճանապարհ ընկանք առավոտ ծեգին: Ներքևում, տնամերձ այգին երիզող մամխի խիտ թփոտներում, նոր բացվող օրն էր ողջունում դարչնակարմրագույն թևիկներով անաջը՝ ճիտ-ճիճիտ, ճիտ-ճիճիտ, ճիտ-ճիճիտ… Նրա արծաթահունչ անընդմեջ կանչը՝ ճիտ-ճիճիտ, ճիտ-ճիճիտ, երկար ժամանակ ուղեկցում էր մեզ:
Արևը նոր-նոր էր դուրս եկել, ձորերը լցված էին կաթնամշուշով, և արևածագի կամարաձև շողերը ոսկեզօծել էին հեռավոր սարերի կատարները:
Գյուղական ոլորապտույտ, տոփանված ճամփան մեկ ճյուղավորվելով, մեկ նորից միանալով, մեզ տանում էր դեպի այդ սարերը: Այս ու այնտեղ, ճամփեզրի շամբուտներում երգում էին դեղձանիկները, կանչում էր կկուն, արտերի միջից ձայնակցում էր լորը՝ կախ-կղա, շահ-կղա:
Ձորակների հետ իջնելով, վայրի ծաղիկներով ծածկված բլրակների հետ բարձրանալով՝ գնում էինք, չորս կողմ ափեափ ծփում էին արտերը, դադար տալով՝ արտորում էր արտույտը, օդում թրթռալով կախվում, անշարժանում էր տատրակը, տաքություն բուրող դեղնած արտերի վրայով, ուր ալիքաձև թափառում էր արծաթյա քամին, շրջան կազմած՝ թռչում էին ծտերի երամները:
– Էս դաշտերի տեղը ծմակներ էին, – ասաց Հայրիկը: – Ինչքան աչքդ կտրում է՝ ծմակներ էին, էստեղ ու էնտեղ՝ հին գյուղատեղեր, կտրեցինք ծմակները, խմհատներ բացեցինք, առաջ ոչինչ չկար, մի քանի գոմեր էին՝ տարբեր տեղեր, սրանք բոլորը մեր Առաջաձորի հանդերն էին:
Ճամփեզրին առավոտյան սյուքից թեթև օրորվում էին եռաբաժան տերևներով ու գնդաձև ծաղիկներով դաշտային երնջակը, շողավարդն ու կաթնախոտը, խոլորձն ու արևաքույրիկը, սպիտակ թերթիկներով դեղնագույն երիցուկն ու կարմիր կակաչը՝ պսակաթերթիկների հիմքում իրեն բնորոշ սև գույնով: Դրանց գլխավերևում, ամբողջ ճանապարհի երկայնքով, թևահարում, ճախրում էին գույնզգույն թիթեռները, ասես վախվորած՝ զգուշորեն նստելով ցողաթաթախ ծաղիկներին:
Ձին դանդաղ էր գնում, թամբին ուղիղ նստած, Հայրիկը ճոճվում էր ընթացքի հետ, նրա քրտնահոտ տաք մեջքը գրկած՝ ես նույնպես ճոճվում էի:
– Հանդերը բաց արինք՝ կացնով, ցաքատով, դժվարությամբ: Վարեցինք հանդերը, կարտոֆիլ էր դուրս գալիս՝ ամեն մինը կատվի ձագի մեծության: Ի¯նչ կարտոֆիլ էր՝ ձեռքիդ մեջ փշրվում էր, բա հա¯մը, էդ սերմն էլ չկա՝ ցորենի գույն ուներ: Կռվի տարիներին էդ կարտոֆիլը սովից փրկեց մեր էս վերին գյուղերի ժողովրդին, փրկեց, բայց դե, ավազակներն օր ու արև չէին տալիս:
– Ի¯նչ ավազակներ, – զարմացած հարցրի ես:
– Հա, – բարկացած ասաց Հայրիկը: – Ավազակ, բանդիտ հայ բոլշևիկները: Ժողովրդին բաժանել էին երկու անհավասար մասի, մեկում իրենք՝ բոլշևիկներն էին, որոնց տրված էին բոլոր իրավունքները, մյուսում՝ ամբողջ ժողովուրդը, որոնց վրա դրված էին բոլոր պարտականությունները… Հազար տարվա մեր Ղարաբաղը կապեցին Բաքվի քամակին ու էդ օրվանից օր ու արև չտեսանք: Հարկեր, հարկեր, հարկեր, հազարներով պարտադիր փոխառություն, տուգանք, նվիրված, լավ աշխատող մարդկանց քշեցին տարան անհետ կորցրին, անպետք, լոդր մարդկանց ղեկավար դրեցին, ասացին՝ տանջեք ժողովրդին, ու նրանք էլ տանջում էին, մարդկանց կաշին հանում էին, ո՞ւր փախչես՝ տեղ չկա ու պասպորտ էլ չկա՝ գերի ես, ստրուկ:
Հայրիկը լռեց, քիչ անց նորից խոսեց.
– Է¯, մարդ ի՞նչ կարող է անել, հաշտվում, համակերպվում է, ճարահատյալ ամեն ինչի ու ամեն բանի համակերպվում է՝ առանց համաձայն լինելու, և ամբողջ կյանքն էլ էդպես ապրում է ուրիշի օրենքով, ուրիշի ոչ ճիշտ խելքով, ուրիշի սխալ մտածողությամբ, ծնված օրից էդպես է ապրում մարդը: Աստված՝ անիմանալի ու անտեսանելի, երևի էնպես է ստեղծել կյանքը, որ մեկը հավիտյան տանջի, մյուսն էլ էդպես հավիտյան տանջվի… Չէ, ո՛չ երկնքում և ո՛չ էլ երկրի վրա արդարություն չկա:
Հայրիկը դարձյալ քիչ լռեց, ասաց.
– Առուշանանց Օսեփ կար, հիմիկվա ձեր դպրոցի դիրեկտոր Արամայիսի հերը: Ոսկի մարդ, ազնիվ, աշխատավոր մարդ, իր ժառանգներն էլ իր նման մաքուր դուրս եկան՝ Ժենյան, Արամայիսը, նրանց երեխեքը… Երեսունյոթ թվին տարան՝ ու էն տանելն էր: Շատ-շատերին տարան գյուղից, նրանցից ոչ ոք ետ չեկավ: Մեր Աթալամու աղջկա՝ Սոֆյայի ամուսնուն եկել էին, որ տանեն, տեսան հիվանդ պառկած: Անձրև օր էր, կտուրն էլ խոզանից փտել, կաթում է, մերկ, տկլոր երեխեքն էդ կաթոցի տակ: Որպես կուլակ տարան: Այ մարդ, ի՞նչ կուլակ, եթե մարդը մի կարգին տուն էլ չունի: Չորս երեխան՝ երկու տղա, երկու աղջիկ, (աղջիկներից մեկը՝ Էվելինան, սովից մահացավ) մնացին եթիմ, փեզո գրվեցին, գնացին Սումգայիթ: Բա որ ապրուստ լիներ, ես իմ փոքր աղջկորանցը կուղարկեի՞ փեզո: Չէի ուղարկի: Մինչև պատերազմը գյուղը ջահելներով լիքն էր, կռիվը սկսվեց, բոլորին տարան: Ադրբեջանի պլանը Ղարաբաղի հաշվին էր կատարվում, վերևից, իբր, էդպիսի հրաման կար: Մեկ էլ ջահելությունը շատացավ կռվից հետո: Դրանց էլ տարան փեզո՝ Բաքու, Սումգայիթ, Մինգեչաուր, էլի գյուղը դատարկվեց, եղած ուրախությունն էլ կտրվեց: Էստեղ, գյուղում էլ շահագռգռված մարդիկ կային, որ ջահելները չմնան գյուղում: Ղեկավարությունն էր դա: Կռվի ժամանակ նրանցից ոչ մեկը ճակատ չգնաց՝ էդ հերիք չի, իրենց կնանոնցը դուրս արեցին, ռազմաճակատ գնացածների ջահել կանանց հետ ամուսնացան: Միրումանց Հակոբն էր՝ Սիրանին առավ, կոլխոզի նախագահն էր, գյուղսովետի նախագահ Ղուգազանց Սամսոնը կնգանից բաժանվեց՝ մեր էս վերին հարևան Լևոնի կնգանը՝ Գյոզալին առավ, հաշվապահ կար, մոտիկ Գառնաքար գյուղից, Մանգասարյան ազգանունով, անունը Կրիքոր էր, և՛ հաշվապահ էր, և՛ դպրոցի դիրեկտոր, և՛ կոլխոզի կուսակցական կազմակերպության քարտուղար: Գյուղի տեր ու տիրականը: Հետո բռնեցին: Ասում էր՝ «Ուտենք, խմենք, քեֆ անենք, էսօր-էգուց մերոնք գալիս են»: Գերմանացիների մասին էր ասում: Բա ավազակ ու բանդիտներ չէին՝ ի՞նչ էին: Սաղ կոլխոզն իրենք թալանած ուտում էին՝ ոչինչ, կարելի է, բայց, ահա, սոված երեխային, որի հերն ու երկու ախպերը կռիվ էին գնացել, հնձած արտից մի քանի հասկ հավաքելու համար չորս տարով բանտ նստեցնել տվին:
Արևը հասավ մեզ, և մենք հիմա ընթանում էինք վաղորդյան արևի միջով: Հովի հետ դանդաղ ալիք էր տալիս ծաղիկների բուրմունքը, իսկ շուրջբոլորը՝ ծայրեծայր ծղրիդների թախծալի զրնգոց էր. երկարաոտք ու կլոր աչքերով մորեխները աղեղնաձև կարճ ցատկումներով այս ու այն կողմ էին թռչում, արևի տակ տաքացող դեղնականաչ խլեզներն արագ թաքնվում էին ճամփեզրի ծաղկառատ փարթամ խոտերում: Բայց դա երկար չտևեց, ճանապարհը մտավ անտառ, և արևը հիմա ծառերի արանքներից էր մեկ-մեկ ծիկրակում:
