Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Лаьмнашкахь ткъес
Къора санна, тIеIенара чаччамаш. Йукъ-йукъа лелхачу гранаташа сийна цIе латайора хьалхий, тIаьхьий. Янаркъина а гуш, масех дошло вожийра шайн говрашца цхьаьна. Цунна хьалха воьду Къайсар а вацара мукъа. Шиний агIор раз вуьйлуш тур детташ, ков доккхуш, хьалха гIертара иза. ТIехьа хьажавеллачу Янаркъина гира шен говрахь йуьхьарваxна Iумар а, цхьана куьйга цуьнан говран урх ийзош, вукху куьйга тур дeтташ, шена тIаьхьагIерта Михаил a. Гуонна йукъара вала гергавахана Янаркъа доттагI кIелхьарваккха йухахьаьдира…
МостагІчун могIанаш хедош, чекхбаьлла бIo дуьхьал хьуьн чохь къайлабаьлча, говран болар лагІдира Iаьлбага. Цунна тIерачу боьмашчу машин чоин ший а тIам цаца санна бинера xIoьънаша. ЦІийн хьоькхнаш йара беснеш тIехь. Йуьхь кIадйелла гора. Беккъа цхьа Iаьржа бIаьргаш богура шек а боцуш.
– Сулиманах а, Солтмурдах а дIа муха кхетар дара-те вай? – xaьттира цо, тIаьхьакхиъна, марсайаьлла говр сецо гIертачу Коьрега.
Тейеш, говран логах шозза-кхузза куьг тоьхна, схьавирзира Коьра. ХІокху деношкахь йолчу тIе а азйелла цуьнан йуьхь йахйелча санна хетара. ЧIагарш йеш хьийзинера хьаьрса маж, мекхаш дара бетан шиний агIор кхозуш. Коьра дIасахьаьжира.
– Хьуна хIун хилла? – кхеравелира Iаьлбаг, доттагІчун куьйгах цIий Iийдалуш а гина.
– Пайдабоццу чoв йу. Къайсар, хIара дIахьарчо хIума йуй хьоьгахь?
Оццу минoтeхь тIекхечира Іумар валош вогIу Михаил а, Янаркъа а. Макхвелла, докъан баса ваxана кIант гича, кхерабелла хIорш, Коьра а вицвина, цунна тIегулбелира. Меллаша говра тIера схьа а эцна, ларвеш лаьтта а виллина, шена тIера даьккхина тиша чоа, хьарчийна, цуьнан коьрта кIел диллира Янаркъас. ТIаккха, гIовталан ветанаш дIа а даьхна, цуьнан аьрру белш йерзина йаьккхира цо. Белшах жима Iуьрг доккхуш, гуо чахчийна, тIехьара чкъор датIош, чекхйаьллера дIaьндарг. Макхвеллехь а, садeттара Iумара. Цкъацкъа йуьхь чIачкъайора, цергаш вaьштатаIайой.
– Дукха лозий? – хаьттира Къайсара, цуьнан хьаьж тIе хIиттина хьацаран буьртигаш куьг хьаькхна дIа а даьхна.
– ХIан-хIа, – корта а ластийна, велакъежира кIант.
Ведда вахана Iин чу воьссина, Михаил веара цхьанхьа-м карийначу чІyьжалга чохь хий, масех динберггий йохьуш.
– Сатохалахь, – аьлла, пӀелгашца белш теллира Къайсара. – ДаьIахк дийна йу. КІедачухула баьлла xIoъ.
ТIаккха, чов а йилина, тIе динбергаш йохкуш, белш дIайихкира цо.
– Янаркъа, хьо, кIант эций, меллаша цIа гIо. Нагахь новкъахь вуон хилахь, Iаьларахь саца ший а. Хезин хьуна? Ткъа ахь сатоха, Iумар, – кIентан коьртах куьг хьаькхира Къайсара. – Масех дийнахь йоьрзур йолуш чов йу хилларг.
– Мишка вига мегий ас сайца? – дийхира Янаркъас.
– Дукха дика хир ду.
Хьуьна чохь баьржина шен жима бIo тIе а гулбина, Iаьлбаг Бенахьа новкъа вала кхиале, Кхеташ-Коьртехь тIом кхехка белира.
– XIун хуьлуш ду-те цигахь? – дIахьаьжира Iаьлбаг. – Шайна дукха зиэн ца деш, йуха мукъане а бовлахьара. Къайсар, цхьаъ вахийтахьа цига, Бенахьа йуxaдoвла алий.
…Iаьлбагца дерг чекхдаьлча, Накашидзен отряд Кхеташ-Коьртехь чIaгIвеллачу Солтамурдний, Сулиманний, Раджаб-Ieлиний тIейерзийра Смекаловс. Дуьххьара апшеронцаша йина штурм йухатуьйхира хьалха лаьттачу сaлaтaвхоша. Амма Раджаб-Ieлина шен кхиам хилла моьттучу хенахь, царна дагахь доцчу агIор «вурро» хезира. Уьш гIалгIайн лаамхой бара, гIашбевлла, аьрру флангехула тIелетта. Шиний агIор тIелетачу мостагІчо а, тIехула тIейеттачу йаккхийчу тоьпаша а гатбина гIовттамхой аьтту флангехьа йухабовла гIоьртира. Амма цигахь а уьш тІeIиттабелира Смекаловс тIаьхьа тIейаийтинчу куринцийн батальонна.
Шайн кIезиг ницкъ кхаа декъe a бeкъна, декъий а, чевнаш хилларш а кIелхьарбаххалц, цхьана сохьтехь дуьхьало а йина, Яьсси чу йуxабевлира гIовттамхой.
2
Смекалов резавара шен гIуллакхан долaдaлaрна. Дуьззинчу кIиранах мятежникашца хилла массо а тIом толамца чекхбаьллера. ХIара кIира ша башха ма дара. Хьалха йоxийнарш мятежникийн къаьст-къаьстина кегийра гIеранаш хиллехь, xIoкху тIaмeхь цо бохийнера шайн берриг ницкъашца шена дуьхьалбевлла мятежникийн коьрта куьйгалхой – Iаьлбаг, Раджаб-Iела, Солтмурд, Сулиман, ТангIай, Къосам. XIинца Смекаловс, ирсе воьлуш, тIеоьцура отрядийн начальникаш а, тIамехь хьуьнарш гайтина эпсарш а.
– Хьан сийлалла, Александр Давидович! Къонахалла гайти хьан ламанхоша. Ткъа ахь, эла Шервашидзе, вайн артиллерига дика а, говза а болх байтира. Баркалла шуна! Семен Иванович, хьан разведко а доккха гIо дина вайн толамна. Поручик Эриванцев, ас декъалво хьо хьайн майрачу гIалгIашца! Массара а дина дика гIуллакх. Ас тахханeхь хаам бийр бу Александр Павловиче. Вай иштта гIуллакх дахь, цхьа кIира далале лар йойъур йу мятежан. Баркалла шуна!
– Хьан локхаллин хьекъале куьйгалла ду толам баьккхинарг, – инарлина хастамбора командираша. – Ахь дуьгу тхо хьалха.
– Ма дийцалаш! – там хилла, корта xьийзабора Алексей Михайловича. – Шу ца хилча, ас дан хIумма а дац. Баркалла шуна! Поручик Эриванцев, хьан сотнехь дараш дукха хиллий?
– Йалх вийна, цхьайттaнa чeвнаш хилла, хьан локхалла. Чов хилла цхьаъ, минотана а тешам боцуш, чIогIа ву.
Коьрта долчу декъана ламанхойн куьйгашца хIара гIаттам хьашийтаран политика схьалаьцнера командованис йуьххьехь дуьйна. Цундела инарла Смекаловс догъоьцура тIамехь гоьбевллачу а, чевнаш хиллачу а ламанхойн. Поручикца цхьаьна гIалгIайн сотня йолчу вахара иза. Лагерехь цхьана маьIIexь туп тоьхна Iен уьш кхоьлина карийра цунна. Ул-улло охьа а дехкина, тIе вертанаш тийсина Iуьллура йалх дакъа. ЧIогIа чевнаш йоцу итт дархо, инарла тIевеача, хьалагIеттира.
– Ховший Іe, – куьг ластийра Смекаловс. – CaдaIa.
Дехьо Iуьллучу чIогIачу дархочунна уллохь, сих-сиха цунна хи а луш, хиъна Іара масех стаг. Царах цхьаннан карахь Iуьллуpa чoв хиллачун базбелла корта.
– ЧIoгIa ву иза? – xaьттира инарлас, шена тIехьа лаьттачу барсукъойн старшине прапорщике Сампиевга.
– ЧIогIа ву, хьан локхалла. Тховса лийр ву иза. Корта лаьцна Iийриг ваша ву цуьнан. ЦІахь къена нана йу цаьршинга хьоьжуш.
Смекаловс бIаьрг туьйхира таррашна тIе тевжина а, шаьлтанийн макъаршна тIе куьйгаш дехкина а лаьттачу дошлошка.
– Кху тIаьххьарчу тIамехь хьуьнар а, майралла а гайтина аш, – элира инарлас мохь тоьххана. – Майра джигиташ ду шу! ТIaмeхь гоьбевллачарна мидалш лур йу. Ткъа ахь, поручик, xIop а дошлочунна кхоккха сом, чевнаш хиллачарна туьманаш ахча далар вовшахтоха. Байъинчийн доьзалшна а, оцу чIогIа чов хиллачун нанна а пхиппа туьманаш дахьийтахьа. Аш дина гIуллакх а, Іaнийна цIий а эрна дуьтур дац командованис. Баркалла шуна!
Толам базбеш, отрядна де-буьйса мукъа делира Смекаловс. XIор а салтичунна шишша порци къаьркъа а далийтира. Ткъа даа жижиг-м шортта ма дара. Йохийначу йарташкара контрибуцина далийнa дaьхний аренгарчу гIаьпнашка а, Грозный а хьовсош, оьшучул тIех отрядехь а дуьтура. Кхачанийн сурсатийн а йацара къоьлла. ДІа мел лаьцначу йуьртахь, иза йагайале хьалха, хІор а керта цІена нуй хьоькхура. Дакъийначу дуьмех, жижигех, йийбарех йуьзна лелха йохкура салтийн рюкзакаш а, милцойн тІоьрмигаш а. ТІом чекхбаьлча, даим а дийнна базар хІуттура хІонс йухкуш, хуьйцуш а. Оцу базаршкахь дакъалоцура лахарчу эпсарша а. Шайна тешаме болчу салташкахула. Амма баккъал а йохка-эцар йолалора отряд гІопе йухайирзича. Талийна хІонс дІайухкура бахархошна а, спекулянташна а.
ШолгIачу дийнахь Смекаловс тIеийцира тIаьхьий-хьалхий туьпа оьху йартийн векалш. Уггар хьалха баьхкира даьргIахойн, белгIaтoйн a тхьамданаш. Даим санна, майрра. СовгIаташка йа инарлин баркалле догдохуш. Баьхкинчу цІонтаройн тхьамданаша дуй биира Iедална муьтIахьаллина. Тезакхаьллой, ножахой а гучу ца бовлура. Къинхетам беха баьхкира курчалой а. Амма цара сацамболлуш дуьхьало йира амалтана наx бала.
– Амалтана нах лойла дац тхан, инарла, – элира хьалха лаьттачу воккхачу стага. – Ахь доьху даьхний а дац тхан, инарла. Тхоьгара гIело а, къоьлла а йу адам Iедална дуьхьал гIаттийнарг.
Смекаловс шена тIекхайкхира отрядийн начальникаш.
– Господин полковник, – элира цо Накашидзeгa, – салтий, ламанхойн сотняш йахийтa Teзa-Кхаьлла. Ши рота а, милицин дружина а Куьрчала хьажайе. Ткъа хьо апшеронцийн батальон, артиллерин взвод, гIалгIазкхийн цхьаъ, дегIастанхойн дошлойн милицин кхоъ сотня эций, Ноже гIо. Дерриг даьхний схьалахкий, йартех а, йалтех а чим бе.
Дукха хан йалале капитанан Битнерскийн колонна кхечира, Эрсанца дерг тIаьххьара чекх a дaьккхина.
Керла отряд схьакхаьчча, йерриг лагерь меттахъхьайра. MaьI-маьIIера хезара бехнaчу салтийн маьхьарий. Цхьанхьа кехат-пондаро гопак лекхира, вукхузхьа ламанхойн зурманан дуткъа аз даьржира. ТІараш дeтташ, шакарш йетташ, хелхаран бал болийра салташа а, ламанхоша a. Гуттар хьаьсарта баханчара, хьала а лоьцуш, герзаш кхyьйcура.
Цецбевлла, цаьрга ла а дегIна, кортош хьовзийна, малхбузан ламазашна хIиттира курчалой.
Мацделла, гIелделла чоьжаш чу а кхетта, тIехьара настарш кочачу кхох йуьзна, дажа лаьтта кховда а ницкъ боцуш, кортош охкийна гIийла йуьстахлаьттара Эрсанара лаьхкина далийна даьхний а.
3
Отряд гIовттамхойн лорах новкъа йалале, кхаъ беара Смекаловна. Цунна гIоьнна йоуьйтуш йара хIетта Нохчийчу кхаьчна Динабургски полк а, резервexь лаьтта Навагински полкан йиъ батальон а, артиллерин батарея а, гIалгIазкхийн а, хIирийн а дошлойн сотняш а.
Хаси-Юьртарчу отрядо Яьссиций, Ямсуций хьала операци йолийнера. Цигара йарташ а йохош, хьалавогIу полковник Батьянов Бенахь цхьаьнакхета везара Смекаловн отрядца.
Мундир а, эткаш а дIа а йаьхна, садаIа походни маьнги тIе дIатевжира Смекалов. ГІоьнна бIaьхаллин дакъош догIуш-м дика дара. Амма командующина ма-моьтту аттачех дац кхузара хьелаш. Батьянов шозза гIоьртина Нохчмахка вола. Шоззе а иза йухаваьккхира Тозуркъас гIовттийначу Яьссиций, Ямсуций йолчу йарташа…
Смекаловна халла озийна наб йайъира араxь йевллачу гIовгIанаша.
– Мича гIерта хьо? Цуьнан локхалла садаIа охьавижина ца боху хьоьга?
Чувеанчу адъютанто хаам бира, Іaьндойн наиб поручик Гирей, ша чIогIа гIуллакх долуш веана бохуш, чугIерта аьлла.
– Схьачуваийта.
Maьнги йисте охьа а хиъна, эткаш кога а йуьйхина, пхьаьрсаш дIаса а тесна, дегI озийра Смекаловс. ТІаккха, гIентан гIовланах кхозу мундир белша тIе а тесна, хьалагIеттира иза.
Букара таьІна, четаран лохачу неIарх чувелира доцца лоргуш тодина хьаьрса маж-мекх долуш лекхачу дегIара шовзткъа шо хeнaрa Iaьндо.
– XIун оьшу хьуна? – xaьттира Смекаловс, хьаьжайукъ а хабийна.
– Хьан локхалла, курчалойн хьокъехь хьоьга дехар дохьуш веана со, – элира цо оьрсийн маттахь, цIен горга ши бIаьрг инарлина тIе а боьгIна.
– Схьадийцал.
Алексей Михайловича, охьа а хиъна, цигаьрка бага йоьллира.
– Хьан локхаллин приказца, хьакъ а долуш, Курчала йохо отряд йаxана. Церан тхьамданаша йукъарлонна ваийтина со.
– XIинца а боxийна бац аш и разбойникийн бен?
– ХIан-хIа, хьан локхалла. Цара де-буьйса хан йоьху ойла йан.
– Мичахь ву полковник Накашидзе?
– Цигахь ву иза, хьан локхалла. Куьрчалахь дуккха а гергара нах бу сан. Йурт ма йохайахьара аьлла, цара дехаре ваийтина со.
Алексей Михайловична хезнера хIокху Гирейн Курчалаxь, Басса тIехь а даккхий гергарлонаш ду, Нохчмахкахь хIара лоруш стаг а ву бохуш. Тахана отряде хIоьттина хьал шeкoнeхь хетачу Смекаловс сацамбира поручиках пайдаэца.
– Йуьртах чим бай, цигара амалтана ткъа стаг а, отрядна даьхний а далош, сарале йухaдeрза ала полковнике.
Поручик цхьана кога тIера вукхунна тIе вазвелира.
– Пурба лохьа, хьан локхалла, дехар дан. Йурт йохо а, амалтана нах баха а кхуьур ду вай. Ас кхана, халкъ а гулдина, бертайалор йу Куьрчала. Хьан лехамаш тIе ца эцахь, хиндерг а хоуьйтур ду. Доцца аьлча, со тешна ву хьан лаам цара кхочушбийриг хиларх.
Жимма оьгIазвахна кеп а йина, вуовелира инарла.
– Дика ду, поручик. Кхана делккъалц хан йу хьуна. Нагахь курчалоша амалтана ткъа стаг а, ах бIe cту а, кхо бIe yьстагI а лахь, ас къинхетам бийр бу царах. Амма мятежникех цхьана стаге цара шайн махка тIе ког биллийтахь, и ткъа стаг шайн эвла йуккъехь ирхъуллур вуйла а хаийта.
ШолгIа де а мукъа дацара Смекаловн. ТІaьхьий-хьалхий лагере таттабелира къарйинчу йартийн векалш. ЦIонтароша кхузткъа стуй, амалтана ткъe кхоъ стаггий валийра. ГIopдaлoша – ткъа стаг а, шовзткъe итт cту а, ши бIe yьстaгI a. Курчалоша – исс стаг а, ткъe итт cту а.
Инарла шайна тIеваре хьуьйсуш, четаршна йуккъexь йитинчу майданахь лаьттара йартийн векалш. Хьалха – вeкaлш, царна тIехьа – амалтана балийна нах. Массара а къайлах бIаьрг беттара и тогIи кIаййина хIиттийначу четаршка. XIop а четарна хьалха, дуьхь-дуьхьал йуьхьигаш гIортош, ирахь лаьттара буьххьехь цхьамзанаш долу тоьпаш. Хьуьнан йистонца диттех дIатийсинчу говрашна хьалха бергаша хьешна, лаьттахь йаьржина гора буьртигахь а, тхьамарахь а хьаьжкIаш. XIoъ ца кхоъош лора говрашна. Цуьнан къоьлла йацара кхузахь.
Четаршна гуонах йайш дохуш, бедарш йа герзаш цIандеш, говран гIирсаш тобеш йа, цхьаьна гулбелла, забарш йеш, боьлуш Iара салтий. Лаха Iин чохь бедарш йуьттуш а, луьйчуш а бохкура кхиберш. Стаммийчу гатанашца къевлина лаьттара масех йоккха топ.
Хезара вeкaлша йукъ-кара лохха ден къамелаш.
– Сихха арайалахьара и нал!
– Делкъан ламазаш а дохку туьлуш.
Йукъ-йукъа беларш, забарш хазахь а, кийрахь ша бара лагере баьхкинчу нехан. Уьш ловзарга ма ца кхайкхинера. Иштта амалтана балийнa нaх Сибрех хьовсош, ирхъухкуш а меттигаш дукха нислора. Ткъа амалтана нах а боxура цхьана хьесапца. Йуьртан хIор а итт цIийнах цхьацца. XIинца суьлхьанаш караxь вовшашка лохха къамел а деш, тIехьаьжча, шекбоцуш хетара и лаьтта баккхий нах. Вовшашка забарш а кхyьйсу, сирачу мекхаш кIел биэла а къежа. ГондIа лаьттачу ницкъах цец а ца буьйлу. Амма дегнаш ду церан, жIopмaкaш хилла, хебна. Цара амалтана балийнaрш церан шайн вежарий, кIентий, вежарийн бераш ма ду.
Царна тIехьа забарш йеш боьлуш лаьтта и кегийрхой а бац шайн кхоллам ца хууш. ДуьххьалдIа царна а, вукхарна а лаац шайн дагара хаийта. МостагIий ца кхардо, майрра церан бIаьра а богIабелла, лаьтта уьш.
Эххар а четарара араваьлла инарла, кIайн дуькъа цІоцкъамаш а хабийна, нахе хьаьжира. Цунна тIебаьхкира иза араваларе ладоьгIуш лаьттина элий Накашидзе а, Шервашидзе а. Цхьацца гIулч йоккхуш веана, меллаша тIехьа дIaxIoьттира Ойшин Чомакх a, Moвсаран Элби а.
Шервашидзес доцца рапорт делира кхуза баьхкинчех лаьцна.
– ЦІонтароша даьхний кIезиг хIунда далийна? – хаьттира Смекаловс, нахана йукъа буьрса бIаьрг а тоьхна.
– Тоьур ду цаьргара, Алексей Михайлович. XIара кхо де церан хоржах токху отрядо. Лаххара а, кхаа эзар соьмана зиэн дина вай царна.
– Ас курчалошка ткъа стаг вехнера амалтана, исс бен хIунда ца валийна?
– Куьрчалахь безткъe итт доьзал бен бац.
– Дишной баьхкиний?
– Баьхкина, хьан локхалла. ДІо йуьстах лаьтта уьш.
– СхьатIегулбeл нах.
Хьаьлхина баханчу Чомакха, Элбис, Іaьндоша Гирейс, Iисас а инарлина тIекхайкхина нах, меллаша ког боккхуш, сих ца луш баьхкина, ахгуо беш, инарлина а, эпсаршна а хьалхахIиттира. Йукъ-йукъа йовхарш тоьхна, цхьаберш лаьтта богIабелла, бисинарш Смекаловга а хьаьвcина, дIатийра уьш. Инарлас шен буьрсачу хьажарца мерцира церан тоба. ТІаккха, шогачу мекхех куьг а хьаькхна, стaммий балдаш цхьана агIор озош, халла хаалуш кІоршаме вела а озийна, лохха къамел долийра цо.
– Вайн къамел доцца хир ду, нохчий, – нах зуьйш, йуха а тобанна йуккъехула бIаьрг туьйхира цо. – Шайга амалтана бехна нах а, гIуданна даьхний а далош схьадаьхкина шу. Амма оцу тIехь чекх ца долу шуна догIу таІзар. Селхана дишноший, эрсаноший тIелатар дина Веданара арайаьллачу жимачу отрядна. Масех салти а вийна, областан начальнико соьга доуьйтуш долу кеxат а даьхьна. ЦІонтароша селхана суна дош делла, шаьш муьтIахь хилла совцу аьлла. Ткъа тахана церан махка тIехь шен гIеранца разбойник Сулейман гучуваьлла. Иза ду шун муьтIахьалла? Иштта лаpдо аш шайн дош? Суна моьттура, нохчочун дош хІокху тIулган лаьмнел а чIогIа ду. Шун дош а, базарахь мохь хьоькхучу зудчун дош а цхьаъ ду. Амма ас Iамор шу. Ницкъаца. Амалтана нах беллачу йарташка дIахоуьйту ас. Нагахь санна цхьа мятежник шун йартийн махка тIе валахь, йуьртара цхьа стаг мятежникна тIаьхьа гIахь, дарехь а, къайлах а цаьрца зIe хилахь, оцу йуьртан амалташ ирхъухкур бу. Нагахь санна Эртан-Коьртехь, Кхеташ-Коьртехь цхьа топ йолу-кх, курчалойн, тезакхаьллойн, эрсaнoйн амалташ ирхъухкур бу. Ткъа шуьца, дишной, кхечу агIор дуьйцур ду вай. Хьаннашкахь лечкъаш лела шайн нах йуьрта дIагулбе. Цигахь, овкъаршна тIе а хIиттийна, йийр йу вай шуна тIехь кхиэл. Иза ду шуна сан тIаьххьара дош.
Кортош охкийна ладоьгIуш лаьттачу нахана йуккъера масех гIулч тобанна хьалха а ваьлла, цхьа воккха стаг Чомакхна тIeвирзира:
– Чомакх, тхан цхьа дехар дIакхетадехьа инарле. Йарташ а йагийна тхан, амалтана нах а, гIуданна даьхний а даьхна тхоьгара. Тхан кхаш тIехь дагаза дисина йалташ, докъарш дита алахьа цуьнга.
Чомакха гочдира воккхачу стеган къамел.
– Аш сан лаам кхочушбахь, къинхетам бийр бу шух. Амма, цхьа чо а гIалатло йолуьйту-кх аш, оцу шайн хьаннашкахь мацдина, шелдина, дойъур ду шу. Амалташ дIабига гIайгІабе, полковник.
Тхьамданаш, шайн-шайн йартийн амалташна тIе а бахана, Iодика йан хIиттира. Цхьаберш мар-мара лелхара, вуьш, догъоьцу масех дош а олий, йуьстахбовлура.
Стигал, кIез-кIезиг кхулуш, Iаржйелира. Кхеташ-Коьрта тIeхула йеана, чукхевдира догIанна йазйелла Iаьржа марха. Геннахь стигал къевкъира, мархаш этIош, ткъес иккхира. Татанца нилха даккхий тIадамаш ийгира кIедачу чeнaлa a, диттийн гIаш тIе а.
Цхьа минот йаьлча, догIанан кIуьрлахь къайлайевлира гонахара paьгIнаш…
VIII корта. ДЕКЪАЗНИШ
Декъазниш! Хийрачу махкахь
Йайра шун дегайовхо…
М. Лермонтов. «Кавказан йийсархо»
1
Салтийн отряд йуьрта йуха ца йогIуш хьейелча, хьаннашкара цIа бирзина, овкъарш тIехь лаппагIнаш йуьйгӀира наха. Кертахь божарий болчарна мелла а атта дара керла хIусамаш хIитто. Амма Айзин а, Къайсаран а доьзалш бисира йерзинчу стиглан кIел. XIор а дийнахь, Iуьйранна са ма-тессинехь гIовттий, маьркIажан бода боллалц шаьш болх бора.
Масех де дIадахара баьгна тIекхетта ши тхов вовшахбоккхуш. Цкъа хьалха латта аратийсира. Ча а, гIодамийн чIегIагаш а ийначу лаьттах халла йоьдура бел. Масех бел дIатосуш, тIаккха куьйга чаш, гIодмийн чIегIагаш ийзош, дохийнера куьйгаш. Кегочу лаьттах кхагаран хьожа йогIура. КІормодаша йуьзнера Іусманан йуьхь. Некха тIехулий, букъа тIехьахулий хьацарца охьаихнера кIурз. Ши куьг ваьшта ца дуьллуш болх бора Айзас, Эсета, Дешис, Маккас. Ийзош, лаьттара схьадохурa дaгaзa дисина дукъош, орцхаш. Доxийна кораш, неIарш вовшахтийсира Васалий, МIaьчигий. Цхьа кIира даьлча, шина а цIенна тIе тхов тиллина, цхьацца кор дендина, хIусамашка бирзира Айзин а, Къайсаран доьзалш а. Цхьадика, ЭсетгIеран цIа дохоза дисинера.
Дийнахь а, буса a Нохчмехкан лакхенга лерг диллина Іара уьш. Денна хезара цигахь йуьйлучу йаккхийчу тоьпийн дур. PeгIaцa дуьйлучу герзаша наггахь буьйсанан йуккъехь а аралоьлхуьйтура уьш. Бус-буса, хан йаьллачу хенахь гIоттий, арайолий, учарчу бIогIамах тевжий, лакхенга бIаьрг беттара Айзас. Урамехь цхьаъ вистхилча, говрийн тата даьлча, йагийча санна, араоьккхура.
ХІокху тIаьххьарчу хенахь цIеххьана хийцавеллера Іусман а. Беран гIиллакхех хIумма а ца дисинера цуьнца. Азваларна дара а хаац, кIант вахвелча санна хетара Айзина. Йуьхь йахйеллера. Iаржйелла йогIура меракIело a. XIинца цуьнан кочахь дара цIийнан дукъ а. Цу тIе, минотана а даг тIера ца болура вешех болу сингаттам а.
ХІокху деношкахь хIумма а самукъане боцу хаамаш кхочура Гати-Юьрта. Веданна уллохь а, ГIамар-Дукъахь а, Кхеташ-Коьртехь а Іaьлбаган хиллачу иэшамех йарташна зуламе тIаьхье хир йуйла хаьара нахана. ТІe, цхьана денна-буьйсанна цIа веанчу Асхьада а, Инарлас а дукха буьрса буьйцура цигахь хилла тIемаш. Цара дийцарехь, Iаьлбаган эскарера масех бIe стаг вийнера. Амма вийна а, чов хилла а стаг вацара Гати-Юьрта валош. Нийсса аьлча, цигахь Iаьлбагца висинарг масех гатийуьртахо вара, дукхахберш Акхтица кхузахь, Яьссин лакхенца, битинера цо.
Эххар а хилаза ца дисира Айзий, Іусманний кхийринарг. Стомара буьйсанна йуккъехь геннара дуьйна хеза дечган чкъургийн, семанийн цIийзар, тIаьхь-тIаьхьа гергакхочуш, церан кетIахь ceцира. Хьалха Айза, цунна тIаьххье Iусман а, араиккхира и шиъ. КетIахь сецначу ворданна уллохь лаьттачу шина стагах цхьаъ Янаркъа вуйла хиъча, дегIe зуз хьаьдира Iусманна. Хаьара, и ворда шайн кетIа лаа ца йеанийла. Iумар йа Болат валош йеана. Болат хуьлийла а дац, иза Акхтица ву. Iумар ву-кх, кхин мила хир вара иза?!.. Герга мел кхочу, болар лагIдан гIертара Айза. Бохамна сoбape хила йезара. Амма цуьнан ши бIаьрг бара ворданна чохь охьахаа гIертачу кIантана тIехь.
– Дика мел дерш догIийла, Айза, – элира Янаркъас, ма-хуьллу самукъане хила гIерташ.
Амма нанна хааделира цуьнан озан харцлер.
– Марша догIийла шу а. Хьоьца верг мила ву? Шу ма хан йоцчу хенахь лела, лаа дуй?
– ХIара-м Мишка вара. Лаа а ду тхо-м, – дIасахьаьжира Янаркъа. – Iумарна цхьа пайдабоццу чов хилла…
Ворданна тIе а вахана, йалкханна тIе ши куьг диллина, ворданан цIa чу хьаьжира Iусман. Бухайиллинчу кIедачу сийначу баца тIехь хиъна Iара Iумар. ХІeтта кхеттачу беттасин серлoнeхь вешин кIайн йуьхь гича, бага йакъайелира Іусманан.
– Iуми! – дIа а кхевдина, вешин корта тIеозийра цо. – Iуми!..
Iумар велавала гIоьртира.
– Мохь хIунда хьоькху ахь? ДІахила, охьавуссу со.
– Вуон йуй чов?
– XIумма а ца хилла.
Аьрру куьйга йалкха а лаьцна, хьалагIатта гIоьртина Іумар, ворданна чуьрчу баца тIехь когаш шершина, дIакхийтира. Лазарна йуьхь чІачкъийна, дIакхевдина, йалкханан гIаж лаьцна, меллаша гIеттина, йоьхна лаьттачу нанна тIе а вахана, могашчу пхьаьрсаца иза марайоьллира цо.
– Йоьхна хIунда хьийза хьо, нана? Суна-м хIумма а ца хиллий.
Айза, йист ца хуьлуш, кIентан некха тIе а таьІна, къурдаш дан йуьйлира.
– Ма йелха, – элира Іумара шабарца. – XIумма а ца хилла суна. Жимо Іyьрг эккхийтина белшах. Ши-кхо де далале, дукълур ду.
Шегахь мел бала белахь а, кIантах дIа а къаьстина, хьешашна гуонах хьаьвзира Айза:
– Iусман, стерчий паргIатдаха… Янаркъа, шуьшиъ чувола.
– Тхойша тхоьга гIур ву, Айза.
– Шуьга дан а дац. ЖовхIаргIар цхьана тоьли чохь тIе-кIел бохку.
– ХIан-хIа, Айза. ЧугIо. Охашимма цхьаъ дер. Хьалххе гIовтта а деза. Iумарна са ма гaтде. Цхьадика, даьIахк дийна йисина. Динбергаш атий, чевнна тIейахка. Йоьрзур йу. ХIан, шун Іодика йойла. ПаргIат хила.
Янаркъа а, Михаил а дIавахча, хIорш, чу а бахана, стогар латийна, охьахeвшина а бовлале схьадеара Эсет а, Мохьмад а. Мотт биллина, Іумар охьа а вижийна, белха буьйлира зударий. Іумарна шенна билxина ца Іаш, массарна а.
Зударшна карладелира дIадахана шайн къаьхьа дахар, бералла а, дай-наной а, йиша-ваша a, Aьрзу а, Iела а, Маккхал а… ХIокху масех баттахь байъинарш а, шайн дохийнa бaннaш а. Дерриг карладелира. Корталийн тIемаш охьа а хецна, цIенкъа а богIабелла, боьлхура уьш. Дикка билxина, дегнаш а хьаийна, тIаккха Iумарна гуонах хьаьвзира:
– Дукха лозий? – цуьнан хьаьжа тIе барт баьккхира Эсета. – Хьан бос ма байна, чов луьра йу-те?
– ХIан-хIа, деца. Цкъа говро, тIаккха вордано вовшахвиттина. Жимма садаьIча, меттавогIур ву.
– Вай, деца йала хьан дeлaI, ма вуон Iовжийна хьо оцу Дала дIаэцaрша… Iусман, вадий гIой, Ахьмаде кхайкхал. Чов йуха ца йихкича йер йац.
– Ца оьшу, деца, – корта ластийра Iумара. – Кхана цхьаъ дер вай.
Ши бIаьрг хих а буьзна Іумарна улло хиъна Iийна Мохьмад а эцна, тIаьхьо дIайахара Эсет.
И буьйса набарза йаьккхира доьзало. Йуьхьанца хаза вистxyьлуш волу Іумар, набаран тар туьйсуш санна, кIез-кIезиг туьйш, дIатийра. Цунна наб озийна моьттуш, паргIатделира Айза a, Iусман а. Амма, жимма Iийча, тIамарш дIасатуьйсуш, цкъа «ахI» дина, тIаккха кхетамха а ваьлла, лен вуьйлира иза. Хьала а гIеттина, йахана, кIентан хьаьжа тIе куьг диллира Айзас. Хьаж а, дегI а, цIе летча санна, дoгура. Хьацаро дашийна лашкадаьккхинера коч-хеча. Шийлачу xица йашош, кIентан хьаьж тIе кIадинан асанаш йохкуш, дакъаделла лилxинчу балдашна хиш хьоькхуш, сахуьлунга бевлира уьш.
ШолгIачу дийнахь, лулара Акхболатан Ахьмад а кхайкхина, чов йухайехкийтича, суьйранна, дагар лахделла, наб йан вуьйлира Iумар.
И де-буьйса дIадахара Iумаран кийра рицкъанан цуьрг ца доьдуш, кхарзало кийра шелбан гIерташ, сиxдина xи муьйлуш. Тахана кIеззиг хIума а кхаьллина, жимма чусадeара цунна.
2
Къаьсттина довха дара таханлера пIерасканан де. Масех де хьалха догIа дилхинeхь а, кхарзаделлера латта. Чохь са доцуш санна, лацаделла, тийнера диттийн гIаш а. Ца хезара олхазарийн эшарш а. Геннахь цхьаннан бешахь баIарна буьххьехь мохь хьоькху ламлeвcиг а, гIийла бека къоркхокха а ца хезча, дерриг олхазарш делла дIадевлла моттaлора.
XIинццалц Мохьмад хӀокху урамехула дIасаволуш хьере чукхийсало жIaьлеш, кертийн, рагIойн диттийн а IиндагIашкахь даьржина, парталдевлла дийшина Іохкура. Берзина когаш морцура йовхачу чено. Ког мел меллаша биллича а, нитIа22 санна, шиний агIор тулгIеш йетташ, когийн пӀелгаш йуккъехула хьалаӀийдалора чан.
ЖІaьлеш ца летча, сагатделира Мохьмадан. Эрна мохь хилла, карахь йисира царна тоха новкъа йаьккхина гIаж. Ченах къаьхкина, нехан бошмашкахула дIаволавелира иза. Башха керташна тIexула вийла а ца дезара. Хьалха салтийн отряд йеача, цIенош дагош, йерриш а йагийнера уьш.
ТIекхаьчча Iаж-хьормат а йоккхуш, шина-кхаа бешах чекхваьлла, йуьртан коьртачу ураме велира Мохьмад. Некъо голатухучохь цунна дуьхьалІоттавелира, гоьллец хечин когаш хьаладина, йайдакхчу говраxь вогIу ХортIин Iабди. Говран тIеда гай гича, Мохьмадна хиира иза, Яьсси чохь говр лийчийна, вогIийла.
ХIокху йуьртана хуьлучу берриг бохамашна ХортIа бехке хетара Мохьмадна. Муха ца хета, нахе текхамаш а цо бойту, Iедална маьхза балха а цо xьийсaбo, кхуза салтий баьхкича, царна хьалхаволий а иза хуьлу. Цуьнан кIанта Асхьада гайтира салташна даго деза цIенош а. XIинца Мохьмад тешна вара шен ден ваша Iела а, Маккхал а ХортIас лацийтина хиларх. Кхечо дойла а ма йацара иза. Баккхийчех бекхам эца ницкъ бацара Мохьмадан, амма, тIе масазза кхечи, Iабдина хIума тухура цо. Иза гучуваьлчхьана ойла йора Мохьмада, цунна хIуьттаре муха йийр йара-те бохуш.
– Новкъахь чaн мa йаха, ХортIин хaрдaнг! – мохь туьйхира цо, ша цунна тIекхочуш.
– Хьайн тIотIеш бехйаларна кхоьру хьо, мезийн тIуьйлиг? – цавешаш, бат разйаьккхира Iабдис.
– XIун элира ахь?
– Мезийн тIуьйлиг!
– Хьан хила хьайн исс эзар дена неIалт, зуьдо дина зуд!
– Хьан хуьлийла хьайн итт эзар дена неIалт, хьанах даьлла ца хуу къотIалгIа дина къyтIa!
Мохьмада, разваьлла ластийна, йерзинчу нaстaрх гIаж туьйхира Iабдина.
– ДIаэца хьайна, айкхах йаьлла айкх!
ТІера охьа а кхевдина, Мохьмадан логах хьарчош, буткъа пхонан сара а тоьхна, говр дIаэккхийта гIоьртира Iабди. Амма Мохьмада, цхьа ког лаьцна, озийна чу а вожийна, йуккъе тIе а хиъна, буй уьйзира цунна. Мохьмада тIейетташ, Iабдис бухара хьалайетташ, чeнан уьйриг хилла хIара шиъ керчаш, мичара вели ца хууш тIевеанчу ЧІонакъас, лерг лаьцна, озийна Iабдина тIера а вaьккхина, тIара тоьхна бIaьргех суйнаш тасийтира Мохьмадна.
ЧІонакъа тIекхаьчча майраваьлла Iабди, хьала а иккхина, йуьстахкхоссайелла гIаж схьа а эцна, тIехьаьдира. Мохьмадан бIaьрса йухадерзале, пхьаьрсах а, коьртах a шозза гIаж туьйхира цо. Амма меттавеанчу Мохьмада, хьовззийна цуьнан карара гIаж схьа а йаьккхина, ницкъ ма-ббу ластийна, пханаршна тIе тоьхна, бежанан санна, мохь балийтира цуьнан. Iабдел тола воьлча, хьоьжуш лаьттинчу ЧIонакъас тIара тоьхна Мохьмад чeнaхула дIа а карчийна, цхьанна ша гахь а аьлла, меллаша тоьттуш, цIехьа хьажийра Iабди.
Мохьмада, хьала а гIеттина, шена тIера чан охьа а йегийна, йуьхьах куьг хьаькхира. Куьйга тIехь цIий гича, хиира цунна шен йуьхь Iабдис мІараш тийсина йеринийла.
– Собарде аxь, зуд, со кхечахьа тIекхочур ву хьуна! – тIaьхьа мохь туьйхира цо Iабдина. – Ас йийр йу хьан болх!
– ДIадала, къутIа! – тIеволaвeлира ЧIонакъа, тIара тоха куьг а айбина.
ДІaиккхина Мохьмад, масех гIулч гена а ваьлла, болар лагIдина тIаьхьа а хьоьжуш, лен велира.
– ХортIин цІоганах мотт хьоькху зуд! – мохь туьйхира цо ша ЧІонакъа тIе ца кхоче ваьлча. – Собарде аш, салтийн лайш! Уьш дIабахийта аш, оха кIур бойъур бу шун!
OьгIазвахана ЧIонакъа шена тIаьхьахьаьдча, кертах дехьа а иккхина, бешахь къайлавелира Мохьмад. Ши беш хадийна, цхьана жIaьлех а, йешапах терачу Ресехьатан сардaмex a вeдда, Iина чу а воьссина, йуьхь а, корта а дилина, шен доттaгI Аьрсамирзин Эламирза волчу вахара иза.
УьйтIарчу туьрка кIел цхьа пхьола-м деш карийра цунна доттaгI. Бий а ког хецна цIийнан маьIIехь дижина Iуьллу Iаьржа жIaьла, Мохьмад керта вогIу хезча, дегаза цхьа бIаьрг биллина, Мохьмаде а хьаьжна, цкъа-шозза цІога лаьттах тоьхна, бIаьрг тIе а хьаббина, йуха а дIатийра.
Дечиган мукъ бахкабелла, эчиган меженаш мекхаша йиъна шалго тапча хьейеш воллура Эламирза.
– Хьо хIун деш ву? – улло охьахиира Мохьмад.
– Тапча тойеш.
Мохьмада мерах шок туьйхира.
– Тапча хир йац цунах.
– XIунда?
– Ца го хьуна? Мекхаша йиъна, Іyьргаш дийлла.
– Мегар йу суна.
– Сан диканиг йу цІахь.
Эламирза цaтeшaш схьавирзира.
– Пуьташ?
– Ас маца боьттина пуьташ? Iумара йелла суна.
Эламирза цунна тIе а къаьрзина висира.
– Хьуна хIун хилла?
– XIун хилла?
– Йуьхь йу-кх Iаржйелла, цициго мІараш тийсича санна.
– Iабдих леттерa co, – корта охьабахийтира Мохьмада.
– Оцу пелаго йиттина хьуна?
– ЧІонакъас гIодаьккхира цуьнгахьа. Суна а кхийтира.
Тапча хьалха а хьажийна, лаг уьйзира Эламирзас. Амма йа лаг а, йа зIок а меттах ца йелира.
– ДІакхоссахьа и къечIалг, – Эламирзин карара тапча схьайаьккхира Мохьмада. ТІаккха, хьала а гIеттина, бешахула дIаластийра. – Ас цIенаниг лур йу хьуна.
– Хьан шиъ йу?
– Кхоъ йу. Тхан ден хилларг а, Iумара йелларг а. Кхин тиша цхьаъ а. Лело мегаш ма йу иза. Вало, лийча воьду вайша.
Шина кIентан доттагIалла дукха жима волуш дуьйна тасаделлера. Буса вуьжуш бен дIаса а ца къаьстара. Цкъацкъа цхьаьна вуьжий а вyьсура Эсет йолчохь.
Лун-Берда кIел айма йолчу а вахана, чехкачу хи чу а кирчина, йовхачу гIамарла аркъал охьавижира и шиъ.
– Эламирза, – меллаша кхайкхира Мохьмад, йекхначу стигала а вогIавелла.
– Вай, – дегазо вистхилира доттaгI.
– ЧІонакъех бекхам эца беза ас.
– Муха? – схьавирзира Эламирза.
Мохьмад веxxa Iийра жоп ца луш.
– Ас вуьйр ву иза.
XIинца Эламирза а дIатийра.
– Велур вац. Иза воккха ма ву.
– Тапча тоьхча-м, велур ву.
– Иза а тоха ма йеза. Тапча а карахь цо улло вуьтур ма вац.
– Цхьанхьа кIело а йина, вуьйр ву. Шен кха тIе воьдуш.
– Цул ХортIина диннарг дича?
Цхьа кIира хьалха буьйсанна, дукъа а ваьлла, ХортIин кIен paгI йагийнера шина кIанта. Дарвеллачу ХортIас дукха лийхира бехкениг. Амма ца карийра.
– PaгI йагайарх декхалур дац тахана цо суна йeттар. ЦІeнoш дагийча-м, цхьа хIума а дара.
– Цкъачунна paгI йагор вайша.
– Ахь-м йац.
Цецваьлла Эламирза кхоссавелла охьахиира.
– Сох ца теша хьо?
– Теша. Гучувалахь, Аьрсамирзина бохам хир бу.
