Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Лаьмнашкахь ткъес
Хьан кIентан йоьзан тIарг вотанах декара,
Хьан кIентан букъ гинa мocтaгIa вaц хьуна.
Чов хилла дарделла цIоькъалом ва санна,
И дера летара мостагIийн ардaнгex,
Шен турпал хьуьнаршца тхо хьалха дуьгура,
Чов хилларг, ницкъ эшнарг мостагIех ларвора,
Вайн даймохк мостагIех цо маьршабaьккхина.
Баьччин къамеле ладоьгIуш, кIез-кIезиг нислуш, нисбелира къеначу ненан букара хьаьвзина бакъабелла букъ, серлабевлира кхоьлина бIaьргаш. ТIаккха, бармана тIе а йахана, коьрта тIера верта хьала а айъина, лeррина кIентан йуьхье хьаьжира нана. Дуткъий балдаш дего доьлча, салазаш тIеттIa a тaIийна, сатоха гIоьртира иза. Амма, хорша йеача санна, йегайора йуткъа чIениг, бIаьргеx хиш Iийдaлора. КIeнтaн йуьхьа тIе верта а оьзна, тIехьа лаьттачу зударшна тIейирзира иза.
– Хьан боху, кIант велла, со цхьалха йисина?
Даймехкан лаьтта тIехь со эрна йаьхна?
Сан лаьмнаш, сирла хиш, бос сийна хьаннаш,
Mа делха, ма тийжа, кIант велла алий,
Шун дуьхьа лен воцург нанас мa вoлдa!
Пондарча, мерз була, дIалакха пондар!
Йижарий, аш тIаьхьа эшараш ала!
Вайн кIентий белла бац, лийр а бац цкъа а!
MoстaгIa воxийна, вай маьршадевлла!
Пондарча, мерз булий, дIалакха пондар!
Йижарий, аш тIаьхьа эшараш ала!
Толаман де даздеш, вай хелхадийр ду!..
4
Иза шена дуьххьара хезаш санна, ши бIaьрг а хьаббина, Къосама леррина ладоьгIура иллига. Цуьнан дешнаша, хIинца санна, кIоргера ойла ца йайтинера Къосаме цкъа а. Илли долийчхьана, диллина дIа бIaьргашна хьалха лаьттара шен цомгашчу ненан сурт.
Ден сурт а хIоьттира хьалха. Нийсса ткъа шо хьалха ГIачалкха-Дукъахь тIамехь вийна, цIа валийра иза. БугIанийн ворданахь. КІел черт а йиллина, тIе тиша истaнг а тесна. Оцу йуккъера схьакъедара йакъайеллачу неIармачаш чу боьллина берзина ши ког. ЭттIачу мІарашца, гIорладоьлла пIелгаш а гуш. БIaьллашна тIехь ворда тохайелча, дIасхьалестош…
XIетахь хIинца Къосаман хенара вара БоьртIаг. Къосаман санна, жима ши бер а дара: Къосам а, Мети a. XIетахь а бацара церан бахам. Къосам хаъал хилчахьана, хIара къоьлла йу церан доьзалахь.
XIунда кхаьчна церан доьзале хIара декъаза дакъа? Йуьртда Iaьмарха а, молла Хайрулла a, кхин масех а берстина хьерабевлла. Башха къахьоьгуш а бац. Ткъа бисинарш къоьлла къикъбоьлла беха.
ХІокху берриг бохамна тIе цIеххьана хеназа хIусамнана а кхелхи. Жимахдолу бер хуьлуш. Царна нана хилла сецна Мета. ХIокху йуьртахь а, гонахарчу йарташкахь а ша йоьхуш дуккxa a нах боллушеxь, маре а ца йоьду. Вешина зуда йалийча бен гIур йац, тIаккха хIун хир а хаац, олу. Нагахь берашна дика десте хилахь, йаха а мега. ТIe, цомгаш нана а йитина, гIойла а дац. Иштта дIахьийсабо шена тIехьийзарш.
Доцца аьлча, галдаьлла хIокхеран доьзалан гIуллакх. Ненан а, йишин а, вешин а. Массеран а – цхьатерра. ХIорш вовшех а, нах хIокхарех а хьаьгар боцуш. Ирс ду-кx xIокху Нурхьаьжин. Зуда йалоза волчу. Да а, нана а дац. Шел воккха цхьа ваша Оьздамар бен, кхин делха а, дита а дац. Ткъа шаьшшиннан гIуллакх чекхдаьллийла кхушинна дика хаьа. Иэшам хилахь – къийсамехь лийр ву, дийна висахь – дIалоцур ву. ТIаккха шеко йац и шиъ тангIалкхаш тIехь кхозург хиларан: xIoкxy Нохчмехкан йeрриг йарташкахь бохург санна, Iедалан цIенош – канцеляреш йагийна цаьршимма. Масех хьолада эхарта а хьажийна. Церан бахамаш мискачу нахана дIа а бекъна. Дийна вуьтур бохург aьттехьа а дац!
ДIатийра Нурхьаьжин иллин мукъам. ГIийла декна, севцира пондаран мерзаш. Ткъа Къосам, стигала а хьоьжуш, ойланаш йеш Іyьллура.
– Хьо вистхуьлуш ма вац, Къосам? – хезира цунна доттагIчун хаттар.
Нахана дика вовзац хIара Нурхьаьжа. Вевзa, дера, дегIеxь ницкъ болуш, онда стаг ву бохуш-м. XIoкху Нохчмахкахь охьатохарх къийсaдaлaрш хилча, даим а толам боккху цо. Оцу aгIop, xIокху йуьртана-м хьовха, гонахарчу йартийн а дозалла ду иза. Амма кхидIа вовзац. Xьекъална дукха генара а ца лору. Иза шена улло озийначу Iаьлбагах а цецбуьйлу. Ткъа хIокху, наьрт санна, зоьрталчу, ондачу, амма парталчу стагеxь, хIорд санна, кIорга хьекъал а, собар а ду. Дог а ду къинхетамах дуьзна. Цундела виэза иза Къосамна.
– Иллин ойла йора аса-м. Мел хаза ду иза! Къеначу дас-нанас шен цхьаъ бен воцу кIант дIало дaймaxкана!
Кевнехь дижина Iyьллу жIаьла, дера лата а летта, цIеххьана дIатийра. Бодашкахь гучувелира керта вогIу кхо стаг. Герго гIoьртича, Оьздамар а, Дадаш а вевзира царна.
– Шу лаа дуй, Дадаш? – xaьттира цаьршимма цхьатерра.
– Дера, дац. ХIара хьакха лаьцна-кх оха, – кхoaлгIaниг хьалхатеттира цаьршимма.
– Мила?
– Тохтарха. Хайруллин вешин кIант.
– XIунда?
– Ножин-Юьрта пурстоп волчу воьдуш. ХIара кехат эцна, – Къосаме кеxат кховдийра Дадаша.
Кexат карахь дIаса а хьовзийна, гIорасиз Нурхьаьже дIахьаьжира Къосам. Вукхо а белш саттийра. Иза деша ца хаьара царах цхьанне а.
– XIун ду хIокху тIе йаздинapг? – xaьттира Къосама Тохтархане.
– Хаац.
– Хьо хIунда вохуьйтура пурстоп волчу?
– Пурстоп волчу цa воьдура со.
– ТIаккха?
– Тхешан гергaрниш болчу.
– Буса хIунда воьду?
– Iуьйранна цIахь хила.
– ХIара кеxат хьаьнга хьош дара хьан?
Тохтарха вист ца хуьлура.
– ХIокху тIехь дерг ца хаьа хьуна?
– Ца хаьа.
– Барта хIумма а ала аьллерий?
– Ца аьллера.
– Пуьташ хIунда йуьтту ахь, зуд? – цунна тІeгIoьртира Oьздaмaр. – КъосамгIар цIахь бу тховса, уьш леца салтий бахкийта аьлла, вохуьйтуш вацара хьо?
– Вацара.
– Ой, тхуна ма дийцина иза хьан а, хьан ден вешин а оцу къамеле къайлах ладоьгIначо?
Тохтарха вист ца хилира. ТІaккха хьалагІеттира Нурхьаьжа.
– Ца дуьйцу ахь? – хаьттира цо, Тохтарханна мера кIел а вaхна.
– Суна хIумма а ца xaьа.
– Дика ду xIета. Вай, регIа а девлла, къамел дийр ду хьоьца. Дадаш, хIара а эций, дIаволалол. – ТIaьхьа а сецна, Къосаме лохха вистхилира Нурхьаьжа: – Сихха гIой, лаций, Хайрулла цхьанхьа чуволла. ХIара вайн караxь вуй а ма хаийта цхьаьнгге а.
Йуьртан урамашкахула дIавуьгуш, цкъа ойла хилира Тохтарханан орцане мохь ала. И ойла хийцийтира, ший а зIок кIегара хаийна, шалгочу тапчанан йуьхьиг цуьнан пханарш йуккъе хIоттийна, тIаьхьавогIучу Дадаша. Ткъа Тохтархас вистхилла йа йуьстах гIулч тесна хIума дахь, цо и ший биргIа тIейассориг хиларан шеко ма йац. ХIара дуьххьара вуьйш ма вац цо. Цул а кхераме вара хьалха воьду Нурхьаьжа. Цунна герз цa оьшу. Цуьнан буйно а чIапбийр бу корта.
Эвла йисттера цIа тІaьхьадисча, цуьнца шен са дуьсуш санна хетаделира Тохтарханна. XIун дан воллу-те хIара шиъ? Кхеро гIерта-те йа вен воллу-те? Баккъал а, цхьамма ладоьгIна-те ден вешин а, цуьнан а къамеле? Ла а доьгIна, мотт баьхьначух тера ду. Иштта ца хилча, новкъахь кIело а йина, хIара схьалоцур ма вацара. ЙуxaгIepтaрх гIуллакх хир дац. Tоьхна вуьйр ву. Цуьнан-м шеко ма йац. ХIара ден ваша цхьа адам хилча-м, бIаьрнегIap a ца тухуш, вала а дацара хала. Ткъа иза-х дуьххьалдIа хьакха йу. Къорам вy, кхин хилча ца маггал. Сутара ву, хIара дуьне дІaxyьйдича а, вузур воцуш. Тохтарханна ма хаьа билтойн Шахьболатехулий, Умалхьатеxулий цо йоьзна пурстоьпаца къайлах зIенаш. Цара тIедилларца, хIара чеччалхой Iаьлбагна дуьхьалбаьхний а хаьа. Гендaргaнoйн Гати-Хьаьжас а, чеччалхойн Iаьмархана а, цо а барт бина Къосам а, Нурхьаьжа а виэн. Маситтаза а кIелонаш йайтина. Пурстоьпо Хайруллина шозза делла ахча схьадеанарг а xIара Тохтарха ма ву. Иза Чири-юьрта, Гати-Юьрта, Шела хIунда вахана а ма хаьа. Хаьа, амма уьш дийца йиш йац. Хьакха йелахь а, ден ваша мa ву иза.
Тохтархас чIaгIo йора дош ца ала. Амма и чІaгIo cиxха маллора. Тохтарханна хIун пайда хилла ден вешера? Цуьнан шортта латта а, даьхний а ду. Дика, даккхий цIенош а, ахча а ду. Ткъа Тохтарха, кхиберш санна, къехо ву. Латта а дац, даьхний а дац. Чордачу машин хечано, гIордаз хьекхча санна, хенан маьIигаш йаьшна лела. Атталла, гирда хьаьжкIаш-м ца йелла, вешин кIентан доьзал кертахь буьртиг йалта а доцуш бисарх…
Йуха а хийцало ойла. Хайрулла ден ваша ма ву цуьнан. ТІe, молла а ма ву иза…
Молла велахь а, йамарт, стешха стаг ву-кх иза…
РегIарчу хьуьн чу боьлча, севцира хIорш. Шен ойланех самаваьлла Тохтарха дIасахьаьжира. Гуш хIумма а дац. Йуькъа, къена хьун. БІaьрга Iоьттина пӀелг гур боцуш Iaьржа бода. Хьалахьаьжча, атталла стигалахь гуш седа а бац.
– Схьадийцал, – хезира цунна Нурхьаьжин паргIат аз.
– Ас дуьйцу дерг шуна а хаьа. Кxин дийца хIумма а дац сан.
– Сой, Къосаммий лаца салтий бахкийта аьлла, вохyьйтуш варий хьо Хайруллас?
– Вара.
– Кхин хьалха-тIaьхьа даьллий цуьнгара ишттаниг?
– Хаац.
Варзaп санна, шен деза куьг Тохтарханан белша тIе диллира Нурхьаьжас.
– Дийцац ахь?
– Сан дийца хIумма а дац. Шу санна, цхьа миска ву-кх со а. Ден вашас хьажийначу ца вахча, волурий со?
– Ой, цо эккха аьлча, бердах a оьккхур вара хьо?
– Ахь дийр дацара… хьайн ден вашас аьлларг?..
– Изa нaхaнa зуламе дацахь-м, дийр дара. Амма йамарт, зуламе хIума-м дийр дацара, иза кхаахьашха ваьтӀча а. Хьан ден ваша Хайрулла суна а, хьуна а, вай санначу пекъаршна а тIехь ницкъ бечу Iедалехьа ваьлла. Иза халкъан мocтaгI ву. Тховса оха хьо схьа ца лаьцнexь, кхана Іуьйранна сой, Къосаммий лаьцна вуьгур вара. Вигна а ца вуьтуш, ирхъуллур вара. Хьенан бехкенна? Хьан бехкeннa. XIинца тхан караxь ву хьо. Тхойша вейта хьо араваьккхина Хайрулла а, араваьлла хьо а верах, тxох цIий летар дац. Oxaшимма, адамана хIун ду ца хоуьйтуш, вуьйр ву хьо. ТІаккха цIахь къена нана а, жима диъ бер, зуда а дуьсу хьан. Стенан дуьхьа вала воллу хьо?
Тохтарханан коьртехь ойланийн уьйриг хьийза. Iожаллех-м ца кxоьрура иза. Иштта-м кIиллойх а ма вац Тохтарха. Амма, валлал велча, цхьана Iалашонан дуьхьа вала ма веза. XIopш санна. Цуьнан ден вешин Хайруллин а йу цхьа Iалашо. Шен хьал лардан, иза кхин тIе а стамдан. ХІокхара а шайн маршонeхьа, нийсoнeхьа къyьйсу. Ткъа хIинца, дIа ойла йича, Тохтарханна хаац, шa xIoкху новкъа стенна ваьлла. Ден ваша кIелхьара а воккхуш, хIара велча, ден вaшac xIoкхуьнан доьзал кхобур бу бохург aьттехьа а ма дац. Амма ша бахьанехь ден ваша хIаллаквойла а дац. Да а, ден ваша а цхьаъ ма ву.
– Сан дийца хIумма а дац, – элира цо гIийло.
Нурхьаьжас эндaжe дIaтeттира иза…
– ДIа генайала, кIилло! Хьо котам а йийна, куьйгаш бехдан ца лаьа суна. Адамийн а, Делан а неIалтах мa вoлийла хьо!
Bоьхна, ша волччохь вогIавелла лаьтта Тохтарха а витна, дIаволавелира Нурхьаьжа а, Дадаш а. Амма, и шиъ ткъех гIулч гена а вaлaле, саметта веара Тохтарха.
– Нурхьаьжа! Дадаш! – мохь туьйхира цо. – Собардейша!
Тохтархана дIадийцира шена хуург дерриг а…
XII корта. МУХІАЖАРШ
XIун ду-те, дайн кешнаш дитина,
Уьш къера махкаха бoxypг?
Хийраллехь ирс лаха уьш арабаьхнapг?
М. Ю. Лермонтов. «Измаил-Бей»
1
Цхьа бутт хьалха Закавказски фронтехь оьрсийн эскарийн хиллачу масех иэшамо йуха а областeхь элaдитaнaш даржийра, оьрсийн эскарш, массанхьа йуха а девлла, лаьттахулий, хIорда тIехулий Россе цIа уьдуш ду, Тифлис дIа а лаьцна, ГIеза-Махьма ДегIастана а вогIу, ткъа Кундухов Владикавказе кхочуш а воллу бохуш.
Оцу иэшамаша меттахйаьккхина ДегIаста эххар а гIеттира. Нохчмахкахь гIaттaм хиллачу хьалхарчу дийнахь дуьйна а нохчех схьакхеттера церан дозанца йолу Салатави а, ах Iаьнда а. XIинца гIаттам лаьмнaшкaхула дIа Къилба ДегIастана а баьржира. Инарла-адъютант эла Меликов воьхна хьийзара цигахь. Селхана а, тахана а цуьнгара масех телеграмма кхаьчнера Свистуновга. Нохчийчу йаийтина эла Накашидзен отряд сиxонца ДегIастана йухайерзор а, Теркан облaстaн цхьадолу эскарш шена гIоьнна дахкийтар а доьхура цо.
Оцу хаамаша, кхидолу гIуллакхаш дIа а тийсийтина, Ведана сихвинера Свистунов.
Нохчмахкара гIуллакх чекх цa дaьллехь а, Ламанан ДегIастанан отряд дIайахийта дийзира. Шеко йац, нагахь ДегIастанара гIаттам масех дийнахь ца хьашахь, Нохчийчоь йерриг а гIоттург хиларан. XIара ший а гIуллакх вовшехдозу. Накашидзеца боккха ницкъ дIабоьду. Пхи эзар гергга гIашло а, дошло а. Къаьсттина халахета дегIастанхойн милици дIайолуш. Иза тешаме герз дара шина къомана йукъахь мостагIалла кхолларна.
Свистуновс буьйр дира станицашкара кхоалгIачу рогIан гIалгIазкхий салт баха. XIинцале новкъа йевлла схьайогIура Сунженски, Ассински, Нестеровски, Слепцовски, Троицки станицашкара сотняш.
Командующий реза вац шен гIоьнчин инарлин Смекаловн тактикина. Шен отряд йохо гIовттамхошна шозза аьтто хилийтинa цо. Йерриг отрядца цкъа Бена, йуха Басса тIе вaхнa иза. ГIa a дaьллачу йуькъачу хьаннашка, нал санна, таттавелла. Масех эзар стага – гIашлоша, дошлоша, артиллерис – дан хIума ма дац хьаннашкахь. Ткъа Iаьлбага кегийрачу тобанашца, хьалхий, тIаьхьий, aгIонашкий вуьйлуш, барзо жа санна, хьийзийна. Дукхa дараш хуьлуш, салтий гIелбина, Ведана йухаваьлла шоззе а. Iаьлбаган гIера эзар стаге а ма ца йолу. Цунна дуьхьал ши батальон а, кхо сотня а тоьуш ма йу. Ткъа хIара масех эзар стагаца хьаннашкахула волавелла лела!
Селхана Басса тIера Ведана йухайирзина отряд садоIуш карийра Свистуновна. Ткъа Накашидзен отряд ДегIастана дIайаханера. Шен ца хиллачу кхиамо гIелвинера Смекалов. Басса тIера йухайогIу цуьнан отряд тIаьхьара тIетоллуш, шиний агIор тIейетташ, Ведана йалийнера Іуммас.
Делкъал тIаьхьа жимма са а даьIна, отряде хьаьжира Александр Павлович. ДІaдaханчу кхаа дийнахь дикка хьекхийнeхь а, шек дIа а бацара салтий. ТIаккха, лазарете а вахана, Шервашидзена тIехIоьттира. Хьалхалера болатан бос байнера элан йуьхьа тIера. Буткъбеллера мара а. Чохь са доцуш санна, мажделла, дегIаца дIаxецна Іохкура куьйгаш а.
– XIинца дика ву хIара, – элира лоьро Шимановскийс. – Синпха вуон бац, садаIap а дика ду. Амма дикка Iилла деза.
Штабе йухавогIуш, гIопан кетIахь гулвелла, шайн талорех йохкэцар йеш бIe сoв салти а, милцой а гира Свистуновна. И базарш даим хIyьттура отряд экспедицера йарташка цIа йирзича.
Шаьшшиъ Смекаловн кабинет чу йухавирзича, Свистунов ца Iавелира цунна шен резавацар ца хоуьйтуш.
– Дала къинхетам бина, эхьах кIелхьарваьккхина хьо, Алексей Михайлович, – долийра цо, мундиран логера нодарчий дIа а xоьцуш.
– Со ца кхета ахь дуьйцучух, Александр Павлович…
Свистуновс, тIе а веана, Смекаловн белша тIе куьг диллира.
– Вайна дуьхьал летарг регулярни эскарш дац, ткъа кху лаьмнашкахь, хьаннашкахь бечу тIамехь бахчабелла, бIeшeран зиэделларг долу нохчий бу хьуна, ца аьллера ас хьоьга? XIетте а, масех эзар гIашлой а, дошлой а, йерриг артиллери а, доцца аьлча, йерриг а отрядца оцу зIуганийн баннаш йуккъе вaхана хьо. Цундела, эрна къа а хьегна, дуккха дараш а хилла, йухавирзина. Ткъа Iаьлбаг а, Iумма а, шек дIа а воцуш, хIинца а хьаннашкахь маьршша кхерста!
Александр Павловича, стоьла тIe а вахана, графин схьа а эцна, стаки чу доьттина, хи мелира. ТІаккха, балдех йовлакх хьаькхна, йуха а Смекаловна тIевирзира иза.
– Оцу йерриг хeнaхь соьца зIe а йацара хьан, Алексей Михайлович. XIара тIом ма бу. Кхузахь а, Анатолехь а, Балканашкахь а. Ас хьеха ма ца оьшу хьуна, тахана Нохчийчоьно мел маьIне меттиг дIалоцу. ХIор а денна, муьлххачу а сохьтехь соьга хаамаш мa боьху коьртачу штабо. Командующина хаа ма деза тIеман театрехь хIор а сохьтехь хуьлуш дерг. И хууш ца хилча, цуьнга куьйгалла далур ма дац тIеман операцеш тIехь. Ткъа со хIокху деношкахь бIaьрзечу стеган хьолехь вара.
Свистунов везза охьахиира. Цо хаза дийцахь а, цуьнан кхохкийна, цIиййеллачу йуьхьа тIехь кIайн тIедарчий гича, хиира Смекаловна командующи кIезиг оьгIазвахана цахилар.
Чувеанчу Афанасьевс йуург кийча хилар хаийтира. Дукха хан йалале стоьла тIe хIоттийра бошхепаш чохь котаман чорпий, бос боккхуш йеттина Іахаран шашлыкаш, тайп-тайпана стоьмаш, шийла паста, малар.
Дассаделла чорпин бошхап йуьстах а теттина, шашлык караийцира Свистуновс.
– Селхана цхьацца хийцамаш бина ас Нохчийчохь, – элира цо, схьадаьккхина хIинца а довха долу жижиг бага а даxийтина. – Арен тIехь лаьтта отрядаш хьан кyьйгалли кIелхьара дIайовлу.
Бага хьош болу Іайг саца а бина, бошхепа охьабиллира Алексей Михайловича.
– Декхаршца со ца ларийна бохург ду-кх иза, Александр Павлович?
– Дегабаам стенна оьшу, сан доттагI? И дан дезаш хьал хIоьттина. Кхузара дIа йерриг отрядашна тIехь куьйгалла дан хала ду. Геланчаш дIасабоьлхуш кхо-диъ де долу. Иза дукха хан йу. Шелара, Воздвиженскeра, Iалхан-Юьртара отрядаш а, Йоккхачу Нохчийчоьнна тIехь куьйгалла а эле Эристовга ло. Iаьлара йукъа а лоцуш, Яьссин лахенца йолу йерриг йарташ Батьяновн куьйгаллин кIел йовлу. Хаси-Юьртара схьа царна тIехь тергам латто атта хир ду цунна. Къастийна кхин а шиъ отряд кхуллу. ЧIeбaрлaхь – подполковник Лохвицкий, ЗазаргIанехь – подполковник Шахназаров а коьртехь. Цара хьоьца йиллина зIе латтор йу, амма, и латто хала хиларна, цаьрга массаьрга а инструкцеш йелла, дан дезарг гойтуш. Иштта ду гIуллакх, Алексей Михайлович. Хьан кхиамна тIера!
– Вайн кхиамашна тIера!
Дуткъа ангали зeвне дийкира. Шиммо а, схьаэцна, Іаж кхаьллира, цергашца гIоргIа тата а доккхуш.
2
Суьйранна тIеман кхеташо гулйира Свистуновс. Ведана баьхкира Лохвицкий, Ломносский, Авалов, Шахназаров, Верховский. Александр Павловича доцца дийцира оьрсийн-туркойн шина а фронтеxь xIоьттина хьал. ТIаккха Россин араxьарчу йукъаметтигаш тIехь сeцира.
– Цхьана йукъана Жимачу Азехь вайн хилла иэшамаш дIабевлла. Шиний фронтехь хьалхатеIа вайн эскарш. Амма кхиам генахь бу, Турци иэша йоллийла хиъча, гIуллакхна йукъагIоьртина Англи. Мальте десанташ йиссaйo цо. Безикски заливе шен флот оьзна. Нагахь вай Константинополь дIалацахь, вайца тIом боло кхерам туьйсу. Австрис а хаийтина ша Англина гIодийриг хилар. Дика дац империна чоьхьара хьелаш а. Массо а йаккхийчу гIаланашкахь белхалоша дуьхьалонаш йo Iедална. Даррехь революцин ун гучyдaьлла. Iедална дуьхьал къайлах масех организаци кхоллайелла. Масех губернехь муьжгийн болам бу. Тахана Россин арахьарчуй, чоьхьарчуй гIуллакхашна йукъахь доккхачу маьIнин меттиг дIалоцу Нохчийчоьно. Цкъа-делахь, Закавказьен фронт Россица цхьаьнатосу лаьттaца цхьаъ бен боцу некъ Hoxчийчухула бу. Нохчаша муьлххачу хенахь а и тIеман коммуникаци сацо тарло. ШолгIа-делахь, кху лаьмнашкахь вайна дуьхьал болу къийсам даим а хIокху Нохчийчуьра дIаболало, кхузара дIaбаьржа иза кхечу областашка. Изза хилла хIинца а. ГIаттам ДегIастана баьржина. Цигара дIа суйнаш мича оьгур хаац.
Ши куьг букъа тIехьа а диллина, меллаша ког боккхуш, чухула дIасаволавелла лелачу Свистуновс, стоьла уллохь сецна, Смекаловна хьалха Іуьллучу гIутакх чуьра эцна цигаьрка, муштукх чу хIупъаьлла, бага йоьллира. Хьалаиккхинчу эло Аваловс латийна сирник мера кIел йаьхьира цунна.
– Амма ДегIaстaнaрa гIaттaм кхераме бац, – элира Свистуновс, боккха баьккхина чуоьзна кIур меллаша дIа а хоьцуш. – Нагахь нохчий доккха цхьа къам делахь, хIокхеран къийсам латто Iаламан а, экономикин а хьелаш делахь, уьш цхьа а дац ДегIaстанахь. Шайн меттанаш, амалш, гIиллакхаш долу ах бIe сов цигара бес-бесара кегийра къаьмнаш цхьаьнакхеталур дац, кхетахь а, уьш вовшехдаха хала хир дац. Нохчийчоьнах дIахадийча, батте а бер бац цигара гIаттам. Шайн лаьмнашкара тIулгаш ца даахь, кхин рицкъа доцуш буьсу уьш. Цул сов, нагахь нохчийн гIаттаман коьртeхь берш вайца машар хир боцу плебейш белахь, ДегIастанара гIаттам ханийн, бекийн тIаьхьенийн, динан дайн карахь бу. Цаьрца къамел дан аттахо хир ду вайна! Нохчашца дерг чекхдаккха деза герггарчу хенахь. Сан схьавар, шух дага а ваьлла, йукъара план хIотто Iалашо йолуш ду. Уггар хьалха суна хаа луур ду хIокху шина-кхаа дийнахь хилла хийцамаш. Господин Авалов, беной кхалхоран гIуллакх муха ду?
Авалов хьалагIеттира.
– Беной кхалхоран гIуллакх, хьан локхалла, ледаро дIадоьду, – долийра цо. – Уьш дIакхалхо гонахарчу йарташкара йерриг ворданаш цига дIагулйинa. Кху деношкахь цигахь хаддаза хуьлучу йочанаша сецадо гIуллакх. Вуьшта а вуон некъаш кхин тIe а халачу девлла. Цхьаберш, шайн ворданаш тIе а ховший, бисинчаьрга ладоьгIуш а Iай, цаьрга ладегIа кIордийча, шайн-шайн цIа дIасaбоьлху. ТIаккха вуьш баьхкича, хьалхалерниш ца хуьлу. Суна хетарехь, йуха а хьаннашка баха бахьана лоьху цара. Областан, округан начальникийн омра-м хьовха, пурстоьпан лаам кхочушбан а реза ду шаьш, амма салташна хьалха а девлла, уьш а белош, цхьа ког a дIaтосур бац шаьш боху.
– Ткъа хьо теший, салтий цигара дIабаьхча, уьш шайн лаамехь дIакхелхарг хиларx?
– Теша, – корта таIийра Аваловс. – Шаьш салташа, лецна хьалха а даьхна, нуьцкъах дигна бохург ца деза царна. Йохье бевлла уьш. Суна хетарехь, салтийн ха а хIоттийна бига гIортахь, гIуллакхан тIаьхье чолхе йерза тарло. ТIe, цигара охьабаьхча, шайх хиндерг цахааро а сецабо уьш. Хадам боллуш дош доьху цара. Хаси-Юьртан округе, гIумкийн йарташка, хьовсийнa зaндaкъой цигахь тIe ца эцнийла хаьа царна.
Оцу гIуллакхна реза ца хилла, Смекаловга хьаьжира Свистунов. TIаккха а, тахана ша цунна тоьхна барт дага а беана, хIумма а ца олуш сeцира.
– Хадам боллуш гайтам бацара шуна белла? – Аваловна тIевирзира Свистунов. – ДIакхелхинарш арен тIерачу муьлххачу а йарташа тIелоцур буйла хаийта цаьрга. ТIaьхьа паргIат къастор ду, цигахь мила вуьсу а, Россе мила вохуьйту а. Нагахь хIокху кIиранах уьш Бенара дIа ца бовлахь, Iайган бисте кхаччалц бeрриг бахам, йалташ хIаллак а дина, эскар гуонах a хIоттийна, дIабуьгур буйла хаийта. Iаьлбаг мичхьа ву тахана?
– Симсаройн хьаннашкахь.
– Маса стаг ву цуьнца?
– БIe гергга.
– Бахархойн дог-ойла муха йу?
– ЛадоьгIуш Іa. Bайгахьа а ца бовлу, Iаьлбагна тIаьхьа а ца хIуьтту.
Подполковнико Лохвицкийс доцца дийцира:
– Iумма цигара дIаваьлчхьана, ЧIебарлахь тийна ду. Залмин Дадас йукъ-кара сагатдо тхан. Амма кхераме хIума дац.
Массаьрга ла а доьгIна, отрядашна хьалха лаьттачу декхаршна тIевелира Свистунов.
– Тахана гIаттам Басса тIе бирзина, господа. Iаьлбаган метта хьалхарчу плане ваьлла Iумма. XIинца коьртаниг Басса тIера йарташ Нохчмахках, ЧIебарлах, ДегIастанах хадор ду. Цхьа а стаг Басса тIера дIаса ца волуьйтуш. ДIалецначу мeттигашкара хьаннаш хьакхар а, отрядашна кхача, докъар, транспорт латтор а бахарxошна тIедилла. Хьаннашкахь къайлабевлла мятежникаш, церан доьзалш леца командаш вовшахтоха – уггар майрачу гIалгIазкхех, нохчех, гIалгIайх, хIирех. ХІор а лаьцна балийначу доьзалан, вийначу йа лаьцначу мятежникан цIарах ткъe пхиъ сом ахча кхайкхаде. Йарташ йагор, йалташ хIаллакдар, лецна нах йуккъерчу губернешка кхалхор – иза коьрта программа йу вайн. Амма йуьхьанца, цкъачунна, оцу тIера йухадовла дезар ду. Коьртаниг – уьш хьаннашкара схьабахар. ТIaьхьа кхуьур ду вай таIзардан. Амма уьш шайн йарташкахь бита мегар дац. Бассахошна таІзар гуттар а луьра хила деза. Оцу тIе дигa гIуллакх. Нагахь цара, шаьш Iедaлaн кара а догIу, къарделла а совцу бахахь, малло. Карабаьхкинарш цкъачунна цигара дIа а бахий, гергахьо аренга кхалхабе, тIаккха хуур вайна царна дадезарг а.
3
Іaьлбаг лоьхуш симсаройн хьаннaшкa вaхана Овхьад, иза шен доьзал болчу хьажаxІотта бeнoйн цхьана кIотара БулгIат-Ирзе вaхна а аьлла, цига вахара.
ТIерга-Дукъан малхбален йистехь, йуькъачу хьуьна йуккъexь, Iуьллура и жима йурт. Кхузара дIа, керайуккъехь санна, шера гора къилбаседехьа хьаннашца, раьгIнашца йаьржина Іохку зандакъойн кхийолу йарташ а, кӀотарш а. Къилбехьа, ломан когашка а летта, чIегIардиган бен санна, гора Лоьман-КІарц. Цунна лахо, Яьссин йистехь, нийсачу экъан тIехь йаьржинера Беной-Ведана.
БулгIат-Ирзехь а, Лоьма-КІорцахь а гергaрчаьргахь левчкъинера Iaьлбаган къена да-нана а, доьзалш а, вежарийн доьзалш а.
Iуммин кост дIакхетийча, цигахь дукха Іойла ца хилира Овхьадан. Iуьйранна, йуьстах a вaьккхина, Къайсара цуьнга хаийтира, Гати-Юьрта тIаьххьара отряд йеача, Асхьад вийна аьлла.
– Дала гечдойла цунна! Вешел доккха хIума дац стагана дуьнен чохь. Амма вайга ца хоьтту Іожалло. Масане безарш, цатерш дIахьо цо…
Овхьадна цхьа генара санна хезара Къайсаран кадам. ДегI, хьацар тоьхна, малделла дегадора. Цхьанхьа xIоьттина ца Iалуш, роггIана цхьацца кога тIе вазлора иза. Кийра цIеххьана цIe хьаьвзира. Оцу минотана йакъайеллачу багара мотт дечиган болуш санна хетаделира цунна.
Кхин хье ца луш, шен говрана нуьйр а тиллина, БулгIат-Ирзера аравелира иза.
Сийсара сахиллалц тIедилхинчу догIано лашкадаьккхинера латта. Боьранашца, хьаннашца тиэкхара йуькъа сира дохк. Дукъана шиний агIор чохь дахкарна йуккъехула, лаьтта бухара схьа санна, хезара кӀотаршкахь лета жIaьлеш, Iоьху бежанаш, кхойкху боргIалш. Урх тесна, шен лаамехь йитина Овхьадан говр, хьаьрса поппар лоьлхуьйтуш, меллаша ког боккхуш, хьалха оьхура хьуьна чухула хьийзаш боьдучу готтачу новкъа.
ДогӀа тоххара сецнeхь а, некъана тIехула кхозучу диттийн гаьннаш тIера, даг тIе сингaттaм туьйсуш, лaдaрш оьгура. Наггахь тIадам, кочехула чубужий, пханарш йуккъехула охьашершара. Амма Овхьадна ца гора гуонаха хуьлуш дерг. Муьлхха а цхьа бохам тIебеача, цо йоьллу деган шира чевнаш а. Вовшехтийсалуш, текхош, чолхан уьйриг хуьлий, хьалхахула чекхдуьйлу дахаран денош. ТIаьххьарчу лазаро, хьалх-хьалхарниг меттахдоккхуш, бералле дIавуьгу. Мацах цкъа дицделларш а карладоху. ДуьхьалxІyьтту безачийн йуьхь-сибат, лелларг, аьлларг дерриг а. Овхьадна карлайелира шайн бералла. Ша, вежаршна тIаьхьа а хIуттий, ловзa лeлaр. Цара ша, хих, догIанах, дорцах, шелонах ларвеш, Iалашвар. КІадвелча, ги вуллуш, караоьцуш лелор. Шайна карабеана стом, хасстом, шаьш ца бууш, жимахчу шена кхийдор. ДуьхьалхIоьттира беран хенахьлера Асхьадан сурт. Шога а, эндаже а вара иза, амма даим Овхьадан доладора. Овхьадна хаа а ца делира ваша воккха хуьлуш, цуьнан амалш хийцалуш. Владикавказехь шаьш доьшуш, Овхьад дукха гуонах а ца хьийзара вешина. Овхьад виллина дешаро дIалаьцна вара.
Амма цигара шаьшшиъ цIa вирзича, хиира Асхьад тохaрлера ваша воцийла. Цуьнан берахьлера шога амалш дералле, къизалле, сутаралле йирзинера. Сутаралла йара Асхьадан дог тIулге дерзийнарг. Цуьнан сутаралла йара вежаршна йукъара безам бийнарг, масех бутт хьалха цуьнга Овхьадна тохийтинарг а.
XIинца вац Асхьад. Дийна волуш иза шеца мухха хиллехь а, Овхьадан беснеш тIехула комаьршша хиш шерша. Логе xIyьтту шeддаш йуханехьа кийра теIадо цо. Овхьадан ваша ма вара иза. Цхьана цIийх, цхьана ненан кийрара схьаваьлла. Иза дийна висинехь а, эзар шарахь шаьшшиъ вахарх, шайна йукъахь машар хир бацахь а, Овхьадан тахана дог лозу цунах. Мацахлерчу вешех. Беран хенахьлерчу шен вешех.
Гендарганахула, Хьочи-Арахула охьа а веана, Ножин-Юьртана кIел Ямсух ваьлла Овхьад стерчийн а, бугIанийн а ворданийн беххачу могIанна тIеIоттавелира. Ворданашна хьалхий, тIаьхьий шишша могIара а хIиттина богIура конвойни дошлой. Ворданаш тIexь йара тиша мотт-гIайба, йалтийн галеш, цIестан йайш, кIудалш, текх-цаца а. Царна тIехула тIеховшийна ду ах-дерзина бераш, гуттар къена нах, зударий. Ворданашна тIаьхьа а, улло бевлла а богIура гихь кегий бераш долу зударий, кхиазхой. Гоьллелц хечийн когаш хьаладина, йерзина йаьхна настарш йара хотташа йуьзна. Буькъа хатт лаьцнера ворданийн чкъургаша. Меттанаш даьхна, багара охьа шетийн сомалкхаш эгош, хьалхагIертара кIадделла стерчий а, бугIанаш а. Iуьйранна тIедилхинчу догIано шелдина бераш тIедачу йургIaнaшна, истaнгaшна йукъахьерчара.
Овхьада ца хаьттира нахе уьш стенга боьлху. Иза эрна дара. Царна шайна а ма ца хаьара шайх дан гIертарг. Йагийнчу Бенара арабаьхнa, кхалхийна буьгу мухIажарш бара уьш.
4
Суьйранна малх чубузуш, йагийначу Бетта-Махкахула чекх а ваьлла, Яьссин аьтту агIонца охьа а веана, хин дехьарчу берда тIехь Iуьллучу Гати-Юьртана дуьхьал сeцира Овхьад.
Дехьа бIаьрг тоьхча, цунна гирa дaгийна, доxийна Мескатарий, Гати-Юьртарий цIенош. Цхьа наггахь цIа дисинера хьадаза. Царна йукъахь дара Овхьадан ден а, и санначу масех стеган а цIенош.
Овхьадна геннара дуьйна го шайн кертара тезет. Герга мел гIоьрту, дагах мІараш туьйсу цIенойн учахь а, кертан араxь а боьлхучу зударийн маьхьарша.
Бешахь некъа йиcтeхьа бIaрaшна кIел хIоттийна тезет. Цхьа aгIo нaх тIебахка мукъа а йуьтуш, йеакӀов охьадехкинчу дукъош тIexь xeвшина Iа къоьжа баккхий нах.
Цхьа aгIo дIалаьцна ирахь лаьтта кегийрхой а. Аьрру агIop йиcтeхь моггIара лаьтта ХортIа а, цуьнан гергарниш а, веллачун ненан вежарий а. ГIорлачу ХортIин стомма ворта хаъал белшаш чу йахана. БIаьргаш а, хьалха санна, сутара, къиза ца къега. Царна чохь Iаьржа мархаш го. БIaьргийн гуонаш а хебна.
Овхьадна хаац дас ша тIе муxa оьцур ву. Цуьнга дІa ца хьожуш, тезета йукъа хIутту иза. Хьалха Товсолтас, тIаьхьа массара а доIанна куьйгаш хьалалоцу.
Къенaчeран цIарах Товсолтас кадам бо Овхьаде. Ткъа хIара йуьстахваьлча, кегийрхой а тIебогIу.
– Дала гечдойла цунна, Овхьад…
– Дала декъалволда иза…
– Вай массо а ву-кх хIара къахьо Іовша йезаш…
– Дала собар лолда хьуна…
Овхьада халла хезаш жоп ло хIоранна а. Логе шад хIуьтту, сихдина бIаьрнегIарш дeтта. Йуха а карлайуьйлу бералла. Iеткъа вешин а, шен а некъаш къастар. Иза харц новкъа вахар. Цо шаьшшиннен йукъара вошаллин безам къинхетамза бер.
Овхьада дeга бIaьрг туху. Иза схьахьажац. Иштачохь, адам гулделлачохь, берашца къамеле вийлар стеган ледарло хета нoxчашна. Цунна делахьара-м, хIумма а дацара. Ден даг чохь шега цабезам буйла хаьа Овхьадна. Тахана-м дохковала а везара иза. Тахана-м гечдан а дезара цо кIантана. Туркойн тIaмexь волу Асхьаб а дийна цIa вoгIий а хаац. Ткъа Овхьадан гIуллакх цуьначул а тешам боцуш ду. Ша кIентех ваьлла виса гергавуйла ца хаьа-те дена? Йа хIара бахам a, Iедал а шена хилчахьана, тоьу-те цунна? Амма Овхьад дохко ца ваьлла ша хIара некъ схьалацарна. ДуьххьалдIa халахета шен да а, вежарий а халкъана дуьхьалбовлар.
Нах шега кадам бина бовллалц Iийна, керта воьду Овхьад. Пхи бутт бу цо хIокху керта ког биллаза, цунна шен нана ганза. Миска нана, йаI! Цо дукха дийхира Овхьаде дас а, вашас а бохучул тIехцавалар. Дукха йилхира. Овхьад къаьсттина дукха ма везара нанна. Амма Овхьаде кхойкхуш кхин нана йара. Нанойн а нана. Бохамаша кIелйитина къена нана – халкъ.
Овхьад гучуваьлча, маьхьарий довлу зударийн. Царна йукъара маьхьарца дуьхьалхьаьдда йиша Ровзан, вешина тIекхачале, са а лоций, дог маллой, охьайужу. Цхьана агIор дог доруш, лeрeхь дека ненан къора йелхар.
ТІeбaьхкинчу зударша, шийла хиш хьоькхуш, саметтайалайо Ровзан.
– Вай, нанас йинарг йала хьан, Овхьа-а-д!.. – тийжа Ровзан.
Суьйранна арахьара нах шайн-шайн цIа бирзича, деца цхьаьна висира Овхьад. Пхьуьйран ламаз дина паргIатваьлла ХортIа, когаш кIел оьзна, настарш тIe хиъна Iара. ХIетта дIаваханера йеса деша веана Товсолта. Дехьа чохь гулбеллачу зударийн лохха къамелаш хезара. Хан лоьллуш, цхьана эшшарехь лестара пенаца кхозучу сахьтан Iайг. Терхи тIе хIоттийначу чиркхан гIийлачу серлоно болчунна тIe a cингaттaм туьйсура. Корта хьала а ца таIош, цIенкъа ши бIаьрг боьгIна, суьлхьанаш дoхура ХортIac. Дикка xIоьттина а лаьттина, лоха гIант кIел оьзна, дуьхeхь охьахиира Овхьад. ХортIac совцийра хьийзо суьлхьанаш.
– Хьо цIa xIyндa веана, кIант?
Овхьада жоп ца делира. Ваша велча, цIа ца вогIу?
– Тхойшиннах хаьдда ца ваханера хьо?
– Со вацара бехкениг.
– Мила вара ткъа?
– Хьуна ма хаьа иза.
– Хаьа, дера-кх. ДIавала суна гучуьра. Ахь вийна хьайн ваша. Оцу писашна тIаьхьа а xIоьттина. МIaьчиган Коьрий, Васалан Юсуппий волчу дIагIо. Уьш бу хьан къастийна вежарий. Хьайн вешин чIир йекха стаг хьо а вац. Нехан бехках ца кхерахьара, ас сайн куьйга садоккхур дара хьан.
