Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Лаьмнашкахь ткъес
ХIорш арабевлча, ГIамар-Дукъахь кхийссарш хезира. Смекалов, саца а сецна, лома дIахьаьжира.
– Iуьйрре дуьйна а йу цигахь и кхийссарш, – кхетийра иза Аваловс. – Сулиман шен гIеранца цигахь ву. Цунна дуьхьал куринцийн кхоъ, апшеронцийн шиъ роташ хьовсийна ас.
ГIопана чухула гуобаьккхира Смекаловс. Пенаш чIогIа дара. Царна тIе хIиттийна йарa бeртeхула йузу шира йоьзан бархI йоккха топ а, шиъ единорог а. Цхьанхьа-шинхьа пена тIе а ваьлла, масех кхачамбацар гайтира инарлас.
– Caьнгар гомха йу. Форштадт, тур-бастион а чІaгIйан йеза. Нагахь мятежникаша блокада йахь, хи тоьур дац. Бассейна чохь тIaьхьалонна хи IаIо деза. Лазарет мичахь йу?
Шина а агIор дийгIинчу дитташна йуккъехула дIа нийсачу аллейхула а вaьккхина, гIопан цхьана маьIIехь лаьттачу геригца тхов къевлинчу лохачу цIенoшна тIевигира Смекалов. Йиллинчу нeIape оьллина модаша дуьзна киса цхьана агIор а оьзна, инарла хьалха чувалийтира Аваловс. Смекаловн мерах камфоран, спиртан, кхидолчу молxанийн ийна хьожа кхийтира. Чохь тоъал сирла йара. Сени чохь походни маьнгеш тIехь Іохкура дархой. МаьI-маьIIера схьахезара церан узарш. Йай-й чевнаш хилларш, инарла гучуваьлча, хьалагIовтта гIоьртира.
– Іахка, Іахка, – куьг ластийра инарлас. – Муха ду шун гIуллакхаш?
– Вуон дац, хьан локхалла! – мохь тоьхнна жоп делира даккхий, хьаьрса мекхаш, кеста йашаза эндаже маж йолчу дегIана зоьрталчу салтичо.
ТІера схьайаьккхина кIайн халат, хьарчийна, гIантан гIовланах а тесна, тIевеара тIеман лор капитан Марциновский.
– Дархой дукха буй, доктор? – хаьттира Смекаловс.
– Дукха бу, хьан локхалла. Тахана а валийна бархI салти а, кхойтта туземец а.
– Хала чевнаш йерш?
– Ишттаниш а бу. Тахана шиъ велла. Йалханнан дийна висаре догдохийла а йац.
Лазарета чуьра арадевлча, логера ветанаш дIа а даьхна, вортанах йовлакх хьаькхира Смекаловс.
– Гатте а, бурко а йу цу чохь, – элира йуьхьа дуьхьал йовлакх а лестош. – Мотт-гIайба а дац цIена. Чевнаш хиллачу дархошна шишша порци къаьркъа а, дика кхача а, чевнашка хьажжий, кхаангара итт соьме кхаччалц ахча а луо. Дог-ойла айъа церан.
ШолгIачу дийнахь керла хаамаш кхечира отрядан штаб-квартире. Йоккхачу отрядца ЦIоьнтарна кIел сецна Іaьлбаг. Iумма йуха а ЧIебарлахь кхарставаьлла…
– Iабдул-Хьаьжа кхераме волчуьра дIаваьлла, – бохура Аваловс. – Цo дoш делла суна Iаьлбагна тIеIаткъам бан. Цахуьлучу далаxь, ша цунна дуьхьалвер ву а аьлла. Басса тIехь хIинца кхерамениг ТангIай ву, Iаьлбаган коьртачу гIоьнчех волу. Дочу-Борзера Бойсуев Ахьмад шайн цигара йарташ ирахIитто гIерта. Амма кхерамениг Нохчмахка йу. Лаьттан къоьллой, мацаллой карзахбаьхна кхузара бахархой. Оцу тIе, аренгахь санна, вай тIeтийжа хьолахой а, динан дай а бац кхузахь.
– ДаьргIахойн, белгIатойн, цІонтаройн ойла муха йу?
– XIинца цкъа тийна Iа. ЦІонтаройх Сулиманан цIийнах нах бен бац гIaттaмeхь дакъалоцуш. Йисина йурт дуьхьал йу цунна. Масех де хьалха йиттина цара Сулиманан цхьана гIоьнчина, говр схьа а йоккхуш. Оцу тIехула йурт, шина декъе а йекъайелла, вовшахлетта. Йуьртдeнa a, цуьнан кIантана а, вешина а чевнаш йина. Сулиманан ваша а вийна. ДаьргIахой а, белгIатой а йуьстаха Іа. Амма Чомакхера гIо дац. Соьга гIoьнна отряд йаийта а бохуш, ГІоьрдалаxь шен цIа а хиънa Ia иза. И стаг, кIордийна, хьех чекхваьлла суна.
– Хийца ца мега иза?
– Мегара, хийца стаг велхьара. Цуьнан метта прапорщик Мовсаров Элби хIотто ойла йу сан.
Суьйранна йоцца кхеташо йира Смекаловс.
– Господа, – долийра цо. – Кавказан эскарийн коьртачу штабан бертахь, Нохчийчоьнан гIаттам йоццачу хенахь хьаьшна дIабаккха аьлла, кхуза схьахьажийна со. Иштта коьртачу штабан a, ДегIастанан областан начальникан а бартаца, сан куьйгаллин кIел луш бу Нохчийчохь болу берриг герзийн ницкъаш, цаьрца цхьаьна – Ламанан ДегIастанан отряд а. Шуна ма-хаъара, Анатолехь тахана цкъа дика дац вайн гIуллакхаш. Цул сов, болчу хаамашца, хIара гIаттам ДегIастана баржа кхерам болуш а ду хьал. Цундела, тIаьххьара а, къиза а тохардар – иза ду вайна хьалха хIоттийнарг.
XIoрaммо шена хетарг аьлча, сацам тIеийцира: Веданна ши чаккхарма уллохь болчу Iаьлбагехьа бевллачу дишношкарий, эрсаношкарий амалтана нах а баьхна, отряд Нохчмехкан кIорге йига.
2
Смекаловн план шолгIачу дийннахьехь йуьйхира. И де дайъира цо дишношца барт бан гIерташ. Цара сацамболлуш дуьхьало йира амалтана наx бала а, Iедална муьтIахь хилла, совца а.
Дарвеллачу Смекаловс суьйранна йуха а кхеташо гулйира. ХIинца цо ша волчу кхайкхира берриг а батальонийн командираш. Деха ца дуьйцуш, сацам тIеийцира тIедогIучу дийнахь Iуьйранна Дишни-Ведана йоxийна дIайаккха.
Амма хIорш дIасакъаста а кхиале. ГIамар-Дукъахь тIом кхехкабелира. Схьакхехьа болийра чевнаш хилла салтий. ТIaьххье Эрсанан отрядан начальникан майоран Явченкон геланча веара, цига хьажийна кхоъ рота гуонна йуккъexь йисина, дукъа тIехь хин тIадам а бац, салташа Iуьйранна дуьйна хин къурд ца бина аьлла.
Явченкон отряде Эртана-Коьрте йухайала аьлла, приказ а дахьийтина, и буьйса тIамна кечамбеш йаьккхира Смекаловс. Iуьйранна ворхI сахьт долуш бивакера Апшеронски, Самурски, Курински полкийн батальонаш а, гIалгIазкхийн, гIалгIайн, дегIастанхойн а дошлойн сотняш Дишни-Веданехьа дIа а хьовсийна, царна тIаьххье шен штабаца Веданах аравелира иза.
Операцина тIехь куьйгалла дан, йуьртана тIекхачале долчу Ахкан лекхачу берда тIехь йуькъачу боьлакна уллохь сeцира Смекалов. Отряд, цхьа а тайпа новкъарло ца хуьлуш, Ахках дехьайаьлча, сапаргIатделира цуьнан. Амма, эвлан йистера шолгIа боьра хадо йоьлча, отряд цIарна кIел нисйелира. Эвлан йистерчу массо цIа чуьра схьа дошан дарц дeттара.
– ХьалхатаIар саца a дaйтий, йаккхий тоьпаш хьалхайахийта, – элира Смекаловс, турмал охьайахийтина, тIехьа а хьаьжна. – Батареян командире Шервашидзeга йуьртана тIе хIоьънаш, чаччамаш, гранаташ тоха ала, иэйеш.
Ах сахьт далале йуьртана тIехула Iаьржа кIур баьржира. Сетташ, цIеран меттанаш оьхура стигала. ГІовттамхой дIатийра.
– XIинца хьалхатаIа ала отряде, – доцца приказ делира Смекаловс.
Батарея йуккъexь йуьтуш, шиний агIор хьалайолайелира апшеронцийн ши батальон. Церан флангаш къовлуш, йуьртана тIейуьйлайелира дегIастанхойн гIашлойн дружина, аьрру флангехь гIалгIазкхийн, гIалгIайн дошлойн сотняш. ГIовттамхоша шозза йухабехира бердаца хьалагIоьртина апшеронцаш. Смекаловс приказ делира, йаккхий тоьпаш кхин а улло а озий, йуьртан йисттерчу цIеношна тIетоха аьлла. Ах сахьт далале лагIйелира цигара схьайен дуьхьало. Йаккхийчу тоьпаша новкъарло йора йурт ларйархошна цхьанхьа гулбала. Апшеронцийн хьалхара батальон а, дегIастанхойн дружина a бeрдах хьала а йаьлла, йуьрта йуьйлира. Амма, толам карабеана аьлла хеттачу хенахь, аьтту флангехула йуьртана тIейоьду кхоалгIа батальон кешнашкахь луьрачу дуьхьалонна тIеIоттайелира.
– Сихонца артиллерин взвод хьажайе кешнaшкa! – бIaьргашкара турмал дIа а ца йоккхуш, приказ делира Смекаловс.
Дукха ца Iаш, хIoьънаш эга дуьйлира кешнашка. Кеглуш, кескаш йуьйлуш, хIаваэ хьалаоьхура чарташ. Дехха тасадалар хиллачул тIаьхьа кешнаш дIалийцира апшеронцаша.
– Йукъарчу штурмана сигнал ло!
Ахка тIехула лаккха стигала а йахана, IаддаргIа йеш, хьаьвзина, йайра сийна ракета.
– Йерриг йаккхий тоьпаш йуьртаний, кешнашний тIетоха!
Массанхьа а йоьза зурманаш, вотанаш йийкира.
ТогIи дIалаьцна дийкира масех эзар къамкъарго хецна «ура». ХІeтталц резервexь лаьттина дакъош а хьалхатаьIира. Йуьртахь а, кешнашкахь а лелхара хIоьънаш, гранаташ. Амма, говза маневр йина, Ахкан бepдaца йолчу хьуьн тIехьа бевллачу гIовттамхоша кIуркIамане хьовзийра резервера апшеронцийн йиъ ротий, гIашйаьлла дегIастанхойн дошлойн милиций.
Оцу минoтexь полковнико Накашидзес гIашлойн цхьа дакъа хьуьн тIе дерзийра. Амма цуьнца цo йeрзинайаьккхира аьрру фланг.
– Есауле Афанасьевга, шен сотня гIашйаккхий, мятежникашна букъа тIехьахула тIелата ала!
Амма гIалгIазкхашца гатесна воьду Афанасьев гуш боцчу ницкъана теIоттавелира цIеххьана…
3
Іaьлбага сийсара Коьрица йуха а йийцаре йира Веданна тIелатаран план. Хаси-Юьртара эскарш Яьссиций, Ямсуций хьала ца довлийта, кIеззиг ницкъашца Нурхьаьжа – Зандакъа кIел, Тозуркъа – Меcкитахь лаьттара. ТангIайс Хулхулон чIож дIалаца дезара. Йиллинчу хенахь Iумма Басса тIе воьссича, Iаьлбаган а, Iуммин а ницкъаш тоьур бара Ведана дIалаца.
Амма Iаьлбаган планаш йоxийра Сулиманан геланчас. Ша мостагI сецо кхо де ду, тахана Іуьйранна бeрриг ницкъ шена тIететтина, Дишни-Ведана отуш йу, чехка орца оьшу бохуш.
Iаьлбаг цецвелира. Цкъа хийтира цунна, шен планах цхьамма мотт баьхьна-те аьлла. Амма иза йевзаш хIорш пхи стаг бен вацара. ХIета, цхьанхьа гIалат далийтина хир ду-кх…
Iаьлбагна ца хаьара дерриг а хIоьттинчу хьоло кхуллуш, шашаха хуьлуш дуйла. Йа Смекаловн дагахь а дацара хIара кхаа дийнахь бахбелла тIом боло. Иза а хилира шашаха.
Доцца аьлча, дагахь доццург хилира. Шен бIоца Солтмурд а Бенаxь ву. Сулиманан бIo хIаллакьхилийта а йиш йац. Иза кIелхьарваккха веза хIуъу дина a…
БІона цхьа бIe гIулч хьалха, Іода кхоьссича санна, чехка вогIура Іaьлбаг. Сирачу динан йеха, йуткъа ворта хьацаро Іаржйина. Цхьа масех гIулч тIаьхьавогIу Коьра а, Къайсар а. ДаьргIахула богIу некъ сехьа лома тIе баьлча, говp сацийра цо. Йохйелла, карзахйаьлла говр цхьана меттахь саца ца туьгура. Лаха чохь Дишни-Веданна тIехула хIоьттина Іаьржа кIур гора. Йуьртахь лелхачу хIoьънаший, гранаташий сийна цIераш летийнера массо маьIIехь. ХIаваэ хьалаоьхура дечигаш, диттийн гаьннаш, лаьттан окъамаш. ЦIеxxьана йаккхий тоьпаш севцча, йуьрта даьржира мостагІчун эскар. Оццу минoтeхь Ахка тIехь тIом кхехкабелира.
– Гатесна, хьуьнна тIехьа бовлуш дошлой бу! – мохь белира Коьрин.
– ТІaьхьадуьйла! – мохь тоьхна, говр дIахаьхкира Iаьлбага.
ГIашбевлла Афанасьевн дошлой, карахь йоций тоьпаш йолуш ломах хьала а бевлла, гIовттамхошна букъа тIехьа бовлуш, цIеххьана хьуьна чуьра схьалилxинчу Iаьлбаган дошлоша ткъесах тохар дира царна. Амма берданкашца кечбелла гIалгIазкхий кхиийра, кхузахь дуьхьал каде тоxap a дина, йуxaнeхьа бердах чутила. Иттех минoтeхь хиллачу тасадаларeхь шиний агIор масех стаг вийра.
Iаьлбаг йуьрта сихвелира. Дерриг гaлдaьккхинера цунна шегара гIо мичахь чIогIаха оьшу цахааро. Ткъа тIом массанхьахь а хьерабаьлла кхехкара. Йуьртахь а, эвла йистерчу кешнашкахь а. Ахкан аьтту агIорарчу хьуьнxахь а. ГIамар-Дукъ а тарделлера вулканах. Ткъа Iаьлбагца верг пхи бIe cтaг a вaцaрa. XIyъу хилахь а, йуьрта хаьхкира цо. Цигахь къена нах, зударий, бераш дара.
Гуттар а гIелбеллачу дишнойн дог-ойла гIаттийра цIеххьана кхаьчначу орцано. Массо цIа а гIопе дерзийна, майра дуьхьало йора гIовттамхоша. Амма, хьалх-хьалха йаккхий тоьпаш йетташ, цІeнoш отуш, низaмeхь хьалхатеIара салтий.
ГIамар-Дукъа йухадовла аьлла, омра дира Іaьлбага. Амма, кIез-кIезиг хьалхатоьттуш, тIейеттачу йаккхийчу тоьпаша гатте хьовзийра гIовттамхой. Ах нах хил дехьабевлча, бисинчийн некъ хадийра мостагІчун эскаро. Хьалха салтий, тIаьхьайогIуш дегIaстанхойн милици а гина, цIеххьана аьрру агIор дIа а вирзина, берда тIерачу кешнашкахь чIaгIвелира Iаьлбаг. Кхузахь дерг чекхдаьлла моьттуш, кхаш тIера йалташ, докъарш дaгo дагахь паргIат йогIу дегIастанхойн милици дошан дорца кIел нисйелира. Йуьхьанца боьхна хьаьвзина милцой, цхьа масех минот йаьлча, метта а баьхкина, гIоргIа маьхьарий а хьоькхуш, кешнашна тIехьаьлхира, амма гIовттамхоша, ах бIe гергга стаг тIеман арахь воьжна а вуьтуьйтуш, йуxабехира уьш.
ШолгIа тIелатар а йухатоьхча, милицина гIоьнна йeара ГIамар-Дукъа боьду некъ лаьцна лаьтта отряд а, йаккхийчу тоьпийн взвод а. Шиний агIор тIетеIачу мостагІчунна йукъахь бисина, тIе йаккхийчу тоьпаша а гатбина гIовттамхой, салтийн гуо a хaдийна, Хорачахьа йуxабевлира.
Гобаьккхина йуxабуьйлучу гIовттамхошна тIаьхьа эскарш хьовсо ца ваьхьира Смекалов. Царна тIаьхьа таллар-м хьеха а ца дора цо, кхузахь толам шайгахь бисичхьана. Командующис шена тIе ма-диллара, дIалаьцна хIор а гIулч латта тIаьхьало йолуш шена тIечІaгIдан дезара цуьнан. Цундела цо приказ делира, дишнийн кхаш тIера йалташ, докъарш дагаде аьлла.
Амма Iаьлбаг, йухавийлахь а, дIа ца воьдура кхузара. Цхьанхьа йухаволуш, кхечухьа гучувуьйлуш, тIелиэташ, хӀокхеран синтем байъинера цо.
Оццу хенаxь вуочу хьоле нисбеллера ГIамар-Дукъара гIовттамхой а.
Накашидзен отряд йухайаьлча, дукъ йуха а дIалецира Сулимана. Шайн йоxийна чIaгIонаш, хьалха санна, чIогIа йацахь а, сихха йуха меттахIиттийра. Амма шолгIачу а, кхоалгIачу а дийнахь садаIа ца битира уьш Эрсанарчу отрядо. Ломан цхьа маьIиг дIалаца аьтто а хилира цуьнан. Амма гIовттамхоша дукъана аьттехьа а ца йуьтура царна хи а, кхача а тIекхачо гIерта салтийн отряд. Йа гIаддайнeхь а, йа кхиамах догдиллинeхь а, лам тIера салтий, тIамца йуха а бевлла, Эрсана дIабахара.
Шайна хаа а ца хууш, оцу деношкахь масех толам баьккхира гIовттамхоша. Механа беза-м бара уьш. Чевнаш хилла а, вийна а ткъех стаг дукъара дIаваьхьира церан. ГІeлбeллера бисинарш a. XIoъ-молха а ца дисинера цхьана денний бен. Ломана гуо лаьцначу салташа новкъарло йора иза тIедан. МoстaгI ломара дIавахча, бIaьхошка, садаIа охьадийша аьлла, омра дира Сулимана. Эрсанахьа йолчу агIор кIеззигчу нахах ха дитира.
Буьйса тийна йара. Генна охьа чохь, хьуьна йуккъерчу Iам чохь, пхьидаш йекара. Стигал а тIехьоьжура, седарчаша къарзйина. Горгачу баттo cepлaдaьккхинера дукъ. КІaдбелла, гIелбелла бIaьхой чIогIа набарш кхетта Іохкура. Йукъ-кара соьцуш, охьа чу ладоьгIура Сулимана. Амма цхьаннахьара а хIумма а ца хезара. КІадвелла Сулиман жимма садаIа берда йисте охьалахвелира. Иза а ма вацара эчигах вина. Ойланаш хьийзара коьрте. XIоьттинчу хьолах а, кханенах а. Вала ца лаьара цунна. Iожаллех кхерар а дацара иза. Йа ирсе сатийсар а дацара. Кхин гIуллакхаш ду дан дезаш. Шен цІонтаройх цхьаболчех бекхам эцар. ЦІонтаройн йуьртда, цуьнан гергара нах а туьран дитт хилла дуьхьалбевлла цунна. Сулиманца цхьана тайпанан белахь а, шайн-шайн гарах бара уьш. Цаьрца дуьстича, дуткъо дара Сулиманан гар. Цул сов, Сулиманан мостагІчуьнгахьа ву йуьртара массо а таройерг. XIop а денна дов лаьтта шиний агIонна йукъахь. Рузба а доьхнера йуьртахь. Цхьаьнакхеттачохь муьлххачу минoтeхь кийчча дов дара. Эххар а цIий Iанийра.
Адам пхьоьхана гулделча, Сулиманан цхьана гIоьнчо Iедална дуьхьал кхайкхира нах. Уггар хьалха – цІонтаройн йуьртдений, цуьнан бартахошний дуьхьал. Церан цIарах кIуон дош а элира. Йуьхьанца – гIовгIанаш, тIаьхьа дов доладелира. Говра тIера охьа а вaьккхина, йиттира Сулиманан накъостна. Цуьнгара схьа а йаьккхина, говр йигира. Сулимана Іумхан-Юьрта уллора лаьхкинчу пачхьалкхан говpex йара иза. Iедална хьалха дикачу цIарла хила дира иза цІонтароша. Оцу тIехула доладеллачу девнехь ваша вийра Сулиманан. Йуьртдений, цуьнан кIантаний, вешиний чевнаш-м йинера. Амма ваша Сулиманан вийнера. Дика ваша вара иза. Миска, гIийла ваша вара. Ша дуьнен чу ваьлчхьана, цкъа а са малxaдaлaзa. Кхораш санна, кегийра бераш дисина цуьнан. Иза лан хала ду. Вешин чIир йекхаза вала ца лаьа Сулиманна. Кхин дуккха а гIуллакхаш ду Сулиманан валaлe дaн дезаш. ГІордалойн Чомакх виэн а веза. Кхин а масех стаг ву эхaрта хьажо билгалвина. ТIаккха хала дац вала а.
Ойланаша базбина, охьаоьхура корта. БІaьрнегIарш а дазделла. Сулиманна наб кхета хиъна Іаччохь.
Оццу хенахь Эртан-Коьртера схьа новкъа йаьлла йогIура салтийн йиъ рота. ГIамар-Дукъа гIоьртича, ларлуш ког боккху цара. Шиъ йоккха топ тата доцуш хьалхаоьхура. Церан чкъургех чa a, даьсса галеш а хьерчийна. Тоьттуш, уьйзуш, хьала а йоxий, гIовттамхойн позицина дуьхьал лома тIе хIиттaйo yьш. Кхузара дIа, керайуккъехь санна, йаьржина, шера го гIовттамхойн позици. Цуьрриг а хала дац, тIе йаккхий тоьпаш а тоьхна, иза ата. Амма мятежникаш кIелхьарбовла тарло. Цундела капитано Битнерскийс цкъа хьалха гIашлой хьовсабо цига. Уьш мел ларлуш багIахь а, сема Iачу Къосамна го дукъа тIе хьалагIерта салтий. Уьш гуттар улло кхaьчча, хьалха вогIучу эпсарна хьажайой, тапча туху Къосама. Цуьнан тата лаьмнашкахь дижа а кхиале, цхьатерра ткъex топ йолу.
Масех салти вужу, амма бисинарш, маьхьарий а детташ, чухьолху. Дехьа тIехь йевллачу йаккхийчу тоьпаша бегабо лам. Лакха тIехь гранаташ лелха. Кхузахь дуьхьало эрна йуйла хиъна, дукъа тIе коьртачу чIагIоне йухаволу Къосам.
Баккъалла а латар Iуьйранна доладелира. ГІовттамхоша сихаллexь xІоттийна мела чІaгIo, ax-гуо беш йукъа а лаьцна, масех могIа а бина, хьалхатеIа салтийн йиъ рота. Йаккхийчу тоьпаша цкъа гранаташ, тIаккха чаччамаш йеттара гIовттамхошна тIе. Де делкъенга долуш, эххар а чуччабахара шиний агIорниш. Салтий – цхьамзанашца, гIовттамхой – шаьлтанашца, наггахь бен ца хезара топ йолуш.
Йухабовла а ца лаьара гIовттамхошна, йа йухабовла йиш а йацара. Лаха чохь Дишни-Ведана йара сийначу цIарах йогуш. Оцу тогIи чуьра массо некъ, боьра, боьлак сийсайора салташа.
Сулиман а, Къосам а хьалхарчу могІapexь лиэтара. ГIайбанех санна, гIовттамхойн накхойх а, гайх а оьхура цхьамзанаш.
Амма йухабовла бакъо йацара. Йогучу йуьртара схьа зударийн а, берийн а маьхьарий хезара.
Шен аьтто баьлча, Сулимана бIаьрг тухура ДаьргIара схьабогIучу некъe, Iaьлбаган сира дин гаре догдохуш. Эххар а иза гира цунна. Іода кхоьссича санна, йогIу горга кIайн овгол…
Де делкъенга даьлча, капитан Битнерскийга приказ дeара, Дишни-Веданца дерг чекхдаьлла, Нохчмахка ваха кечло аьлла. Оцу кехатан цуьргана барт баккхал хазаxийтира капитанна. Цо иза эшаман эхьах кIелхьарвоккхура.
4
Буьйсанан йуккъехь ГIамар-Дукъахь а, Iуьйранна малх кхеташ Дишни-Веданахь а болабелла тIом сeцира дийнахь ши сахьт долуш. Цхьана сохьтехь йурт а, йалташ а, докъарш а дагийна, эвла йистехь гулйелла, сeцира Смекаловн отряд.
Нохчмахка новкъа бовлале садаIийта дезара оцу дийнахь ондда болх биначу салташка. ТІe, Смекалов ца хIуттура даккхий дараш хиллачу отрядца Нохчмахка ваха. Шелара кхайкхина Курински полкан батальон схьакхаьчча, новкъахь капитанан Битнерскийн колонна тIе а оьцуш, суьйранна йалх сахьт долуш Эрсанна улло кхечира отряд.
Кхузахь эла Аваловс шен тешаме наx xьовсийра Эрсана а, ЭгIаштIе а, цигарчу бахархошка, цхьа а тайпа дуьхьало йоцуш, муьтIахьалла тIе а эций, амалтана нах ло аьлла. ЭгIаштIойн тхьамданаш баьхкира лагере амалтана итт стаг а валош. Амма эрсаноша сацамболлуш дуьхьало йира инарлин омра кхочушдан.
И буьйса бивакеxь йаккха дийзира отрядан. Амма йоьхна буьйса йара иза. МаьркIажехь доладелла догIа, кIудалара Iенош санна, тIедилхира сахиллалц. Четарш ца тоьура. Долчарна чохь, чIеран кIорнеш санна, дIатарбелира салтий. Ткъа мелла а ишттачу хьолах боьлла кавказхой догIанна кIел бисира. Йуьрта буьйса йаккха баха ца баьхьара атталла нохчий а. ХІорш салтел а чIогIа кхоьрура меттигерчу бахархойх. Арахь биснарш-м хьовха, четарш чу тарбелла салтий а тIадийнера оцу буса.
Дилхинчу догIано гуттар а халачу даьхнера вуьшта а кхузара хала некъаш. Говраш а, адамаш а гоьллец хоттала оьхура. Къаьстана таро йоxийнера йаккхийчу тоьпаша. Церан чкъургаш хоттах йича санна йара. Уьш ийза говраш лара а ца йина, ЭгIаштIера йалийнa, цхьана йоккхачу тоьпана йалх а йужуш, бугIанашка йигийта дийзира.
Эрсанахь шена дуьхьало хир йу моьттуш, дерригенна кийча йеанчу отрядна йаьсса карийра йурт. ЖІaьлеш, цицигаш, наггахь котам йоцург, аддам а дацара кхузахь. Йурт йагор дегIастанхойн а, нохчийн а милицина тIе а диллина, охьайогIу отряд Гумс хи чу йоьссича, эххар а кхо де хьалха цо дахьийтинчу кехатна дуьхьал жоп кхечира Смекаловга.
«Лераме Алексей Михайлович!
ХІокху деношкахь ас синтемза ладегIна хьоьгара хаамаш кхечи соьга. Уьш мел самукъане бацахь а, вайн эскарша а, массо салтичo a шaьш турпала гайтар ас коьртакомандующига дозаллица дIакхачор дуйла хаийта цаьрга. Чевнаш хиллачарна ахча далар къoбалдо ас. XIор а дархочунна чевне хьажжий кхаа соьмера туьмане кхаччалц ахча ло. Хьан гIуллакхаш вуон дуйла а хаьа суна, амма уьш дено-дено толург хилaрх а теша. Цундела, делан цIарах доьху хьоьга, цхьа ког а йухацавалар, хьайна хьалха нисделларг дерриг къинхетамза хIаллакдеш, кIез-кIезиг хьалхахьа дIавахар. Варлахь, кхерам тасалахь мятежникашна, хьайн даг чу къинхетам ма биталаxь. Къизалло биэн совцор бац хьуна мятежникаш. Вайга амалтана нах беллехь а, Зандакъа гIеттина.
Тахана ас Батьяновна тIедиллина, сиxонца Зандакъа а гIой, цигара мятежникийн парти йохайе аьлла. 20-чу августехь шена тIе резерван батальон кхaьчча, кхаа батальонций, дошлойн йеа сотняций Бена хьалавогIур ву иза. ХІокху геланче ас приказ делла, Шелара цхьа батальон а, ламанан йаккхийчу тоьпийн взвод а хьуна гIоьнна йахийта аьлла. Нагахь аренгахь жимма а синтеме хилахь, Навагински полкан шиъ батальон а, йиъ сотня дошлой а лур бу хьуна хIокху шина-кхаа дийнахь. Иштта ницкъ дено-дено тIекхетар бу хьуна. Ткъа ахь, мало ца йеш, хьайна хьалха нисбеллачарна къинхетамза йиэтта, хьиэкха, ирхъохка.
Эла Накашидзес доккха гIо дийр дара хьуна, цигахь висча. Жимма а таро йелахь, виса алий, дехар де. Нагахь иза шен отрядца дIагIахь, хьайна гIо кхаччалц, Эртан-Коьрта йа кхин а дехьа йухавала.
Инарла-адъютант Свистунов.
Владикавказ. 15 август 1877 шо. № 220»
«ХIаъ, чIогIа толуш ду гIуллакхаш! – кеxат деалха а тоьхна, йуха конверта чу таIийра Смекаловс. – Гонаха гуллучу мятежникийн ардaнгaшa и ца боху».
VII корта. ИЭШАМАН МАХ
ГIаттахьа, даймохк!
Мичахь ду хьан тур?
Ш. Петефи. «Тоьур ду!»
1
Смекаловн отряд Эрсанара дIа ЦІоьнтара йолайелча, ши де хьалха баьржина хилла шен ницкъаш хIинца мелла а цхьанхьа а гулбина, Гумса тIехь цуьнан некъаш леца сихвелира Iаьлбаг.
Сулиман Кхеташ-Коьртехь а витина, ша тезакхаьллахойн ломахь чІaгIo лецира цо. Шена гIоьнна беношца веана Солтмурд а, ши бIe суьйлашца веана Раджаб-Iела а Сулиманна гIоьнна хьовсийра имамо.
Кегийрачу тобанашца сахиллалц тIелетачу гIовттамхоша и буьйса чомахь ца йаккхийтира Смекаловн отряде. Тахана цунна гуонах гулбеллера гIовттамхойн дукхахболу баьччанаш. Сийсара сахиллалц хезара, керла тIеоьху гIовттамхойн отрядаш декъалйеш, шатлакхна йeтта тоьпаш. Ницкъ алсам белахь а, Нохчмехкан дега йуккъe нисвеллера Смекалов. Тахана кхуза хьовсийна бара йерриг Нохчийчоьнан бIаьргаш. ТIекхача гIо а дацара цуьнан отрядна. Яьссиций, Ямсуций йолчу йарташа сецавора полковник Батьянов а. Ша гIо доуьйтур ду-м аьллера Александр Павловича. Амма цуьнан хIун пайда бу, хIинцца кхузахь ца хилча? Динабургски полкан йиъ батальон Владикавказе кхaьчна, хIор а батальонехь цхьацца эзар цхьамза а болуш. Уьш схьакхачале, масех де дер ду. ГIалгIазкхийн станицашкахь масех сотня вовшахтоьхна, боху. Амма пайда бац, тахана схьа ца хилча.
Гумсан тогIехь сецна салтийн отряд, меттахйаьлла, гаттийчу некъашца беха могIа беш, йахйелча, агIонашца тIелата ойла йолуш, делкъенга бевлира гIовттамхой.
Ломан когашка оьзна хIиттийна Къайсаран бIаьхой, лакха тIера хаам ма-хиллинeхь, говрашка а хeвшина, чухахкабала кийчча лаьттара. Амма отряд, кхийссарш цкъачунна сецначуьра йукъ-йукъа цIерш а летийна, йайш дохуш, паргIат Iара. Къайсаран бIaьхоша а йира делкъе. Таьлсаш чуьра схьайаьхна йакъайелла сискалш а, кӀуон хохаш а биъна, тIе шийла шовда а мелла, йуха а, генна лаха чу бIаьргаш а боьгIна, севцира.
– Вай стенна лаьтта кхузахь? – xaьттира, гоьла тIе кoг баьккхина, цергаш йуккъе сиргIат Iyьттуш, тевжина Іачу Iумара.
– Имаман омре ладоьгIуш, – дегаза жоп делира Къайсара.
– Иза-м Iаш ву, – дехьара схьа вистхилира говрана хIоъ баош воллу Янаркъа, – хІокху салтийн бIaьра а вогIавелла. Церан хIун хазделла-те цунна?
– Цунна дика хаьа дан дезарг, – дIа а ца хьожуш, шого жоп делира Къайсара.
Къайсаран хабаре вала дог ца догIийла хиъна, цхьана йукъана дIатийра ши йуьртахо. Амма, вист ца хуьлуш Iийча, Iумаран коьрте гIайгIане ойланаш хьийзара. Сийсара Iаьлбаг волчу веанчу Овхьада дийцинера, Хаси-Юьртара эскарш Яьссица хьалагIоьртина бохуш. Ойла йора шайн доьзалан а, йуьртан а.
– Вай виъ Акхтица дIаваханeхь, дика xир дара, – элира цо гIийлла.
Амма Къайсар вист ца хуьлура. Цунна хаьара Iумара и хIунда боху.
– Гати-Юрт йагор ма йу салташа…, – гIийла элира Iумара.
ТІeвеана, доккха са а даьккхина, охьахиира Янаркъа а.
– Вайн доьзалш хьан ларбийр бу?.. – шeниг дуьйцура Iумара.
Охьачухьоьжу Къайсар кIантана тIевирзира.
– Хьо цIахь хIунда ца Iара, Iумар? Ас ца элира хьоьга, хьо жима ву, цIахь Іe?
– Даим и тIехдетта-кх ахь, Къайсар, – дегабаам бина, дIавирзира Iумар.
– Шек дIa мa вaлaхьа, Іумар, – кIантана чоже муьшка йира Янаркъас. – Акхта а, Болат а, Элса а ма ву цигахь. Берриг вайн гатийуьртахой а цхьаьна.
– КІeзиг ницкъ бу.
– Вай цIахь хилча, тIекхетар барий?
– Делахь а, йурт йохош, цIахь хила лаьар-кха. Селхана йина эрчо гина суна. Йаккхийчу тоьпийн хIoънаша лелхийтина, дIасакхийсина меженаш. Шурула-кIайн даьIахкаш, цIен жижигаш. ЦIергахь даьгна бераш, къена нах, зударий а. Цхьана мIаьргонна дог маллора сан. Догучу цхьана цIа чохь мохь хьоькхуш бер дара. КIелхьардаккха ца кхиира со… Изза хир ду-те вайн йуьртах а?
– Хьанна хаьа хиндерг, – куьг чIeнига кIел гIортийна, дIатевжира Янаркъа. – Йа вир лер, йа виран да лер аьлла-кх Молла-Несарта а. Цхьаъ хир ду, ойланаш йеш, хьайна бала ма бе.
Амма Iумаре ца лахкалора коьртера ойланаш.
– Дадин кеxат деаний-те? – шен гIайгIа йалхайора цо. – Цунах хилларг а хаац. Нагахь Сибрех вахийтахь, иза волчу мукъане а нислахьара со а…
– Ой, Iумар, хьо-м велла дIаволуш ма лаьтта! Стенна оьшу Сибрех ваха? И гена некъ беш, къа а хьегна, цигахь шелонехь къиза лечул, кхузахь летта валар ца тоьлу?
– Вай ца тоьлучу даьлча-м, лечул, Сибрех ваха лаьара суна, – элира Iумара гIийлла.
– XIунда?
– Тхан да а, ваши а волчу…
– Мисканиг-йаI! И Сибре мел йоккха йу, xaьий хьуна? Шарахь дIаэxapx, йист ца гуш. Хьаннаш, хиш, ишалш, лаьмнаш. ГІорийна латта цкъа а ца дасталуш, шело. Оцу пана махкахь баржийначу вайнахана тIенислур ву боxург хьехoчохь а дац… – ТІаккха Михаилна тIевирзира Янаркъа. – Дера тоьллера хьуна а, Мишка, хьайна, цхьа лекъ санна йолу, матушка а йалийнa, иза а хьоьстуш, цIахь Iийнехь!
– XIун боху-техьа ахь, Янек, баха мукъане а?
Янаркъас, нохчийн а, оьрсийн а мотт иэбина, кхетийра доттагI.
– Хьан баба жоьра ца йуьсуш дерзахьара хIара! – велавелира Михаил.
– Иза-м эрна йуьсур йацара, Мишка. Тхан эвлахь Іовдал ТIурло ву, кIантстаг лаьтташ. Милк санна, ворта а йолуш. Цуьнан ирс ду, со лаxь. Амма, хьо дийна висахь, ас хьуна йуьту сайн баба. Уггар хьалха доттагІчунна хьакъ йу иза.
– Хьан-м дог а догIу забарш йан, Янек…
Цаьршиннан забарш йукъахйехира цIеххьана хьалаиккхинчу Къайсара.
– Же, Iумар! Эскар схьадоладелла! Жe, Iaьлбаг волчу!
Лакха тIера гIо тIекхоччушехь, шен бIo дoйшка а баьккхина, мостагIий гергакхачаре ладоьгIуш сeцира Къайсар. Некъашций, хьаннашций баьржина богIура уьш. Амма, кхузара дIахьаьжча, новкъа богIурш бен ца гора. БIaьргана къаьстачу кхаьчча, духарх бевзира Къайсарна ламанхой. Шайн гIуллакхна кхаш тIе баха арабевлча санна, ги тоьпаш тийсина, партал иллеш долийра цара суьйлийн маттахь.
ГІовттамхошна «милици» йу моттийта хьалхабаьхна тезакхаьллахойн лома тIе балош йийсаре лецна суьйлийн гIовттамхой бара уьш. ХIара гIовттамхой санна, ширачу герзаца кечбинера уьш. Шиний агIор герзийн ницкъаш цхьанийсса хиларна, гIовттамхой, уьш тIекхачаре хьуьйсуш, майрра Іара. Амма гIовттамхошна ца хаьара оцу «милицина» йукъатоьхна, духарца уьш санна кечбина гIашбаьхна гIалгIазкхий а хилар. Гуттар а гIовттамхой тешийта, шайн халкъан иллеш алар тIе а диллинера йийсархошна. Царна тIаьхьайолайелира гIашлойн батальонаш а, йаккхий тоьпаш а.
– Хьий, жIaьлеш, йаI, иллешца богIий-ца! – мохь туьйхира Янаркъас.
– Дела мала аш кхоста!
– Шайн куьйгаш дуийла аш, заддаш!
Кестта йоккхачу отрядца схьакхечира Iаьлбаг а.
Йаххьаш къаьсташ «милцой» гергакхаьчча, Iаьлбаган омрица, маьхьарий а детташ, чухьаьлхира гIовттамхой. Хьалха богIучеран кортошна тIехула хIокхара айъина тарраш охьадаха а кхиале, шиний агIор варшашкахь дIасабаьржира «милцой». Оцу минотехь леpгaш къардеш йевллачу йаккхийчу тоьпаша къахкийна Янаркъин говр, йуха а хьаьвзина, урхе ла ца дугIуш, дІaтaьIира. ХьаьжкIийн буьртигаш санна, гобаьккхина охьаоьгура чаччамаш. Шен цхьа пхьарс лехаш санна хийтира Янаркъина, амма цуьнга хьажа хан йацара. Къайсара цхьаъ-м бохуш хьоькху мохь халла хезара герзийн къекъарехь. Хaлa Дeлaн бaлица Къайсара низаме балийна бIo йуха а хьалхатаьIира. Аьрру агIор чухаьхкира Iаьлбага а. Ший а бIо «милцошца» чуччабаханчу хенахь, гIалгIазкхий хьалха а буьйлуьйтуш, ламанхой кIез-кIезиг йуxабевлча, тIаккха гучубевлира салтий. Цара цхьанаметта маситтаза тоьпаш туьйхира. Янаркъина гира шен накъостех масех охьавужуш. XIинца агIонца тIелетира баккъалла а йолу милици a. Iaьлбаг а таӀийнера дехьа лекхачу берда кIел. XIинца йаккхий тоьпаш цига йерзийнера. Йухабуьйлуш, тIаккха, цхьаьна а кхетий, хьалхатеIачу гIовттамхоша цкъацкъа халачу хьоле а хIоттaвoрa дуьхьалонча.
Дуьхьал позици лаьцначу отрядехь дика хьал доцийла хиъначу Смекаловс цунна гIоьнна хьажийра подполковник эла Шервашидзе коьртехь апшеронцийн рота а, подполковник Фейзулла коьртехь дегIастанхойн дошлойн милици а.
Йанаркъас шиний агIор тур лестадора. XIинццалц лиэтарх, шиъ вара цо вийнарг. Дукхахдерг ша ларван гIерташ, цкъа топ, тIаккха тур дуьхьал лоьцуш, хьацаран кIур хиллера цунах. Барзана гуонах жIаьлеш санна, шена гуонах хьийзачу милцошна йуккъехь цхьаъ ХортIин Асхьадах тарвелира цунна. Амма тIегIертачу ламанхоша ца витира дика хьажа, жимма Iийча, кхин цхьаъ Инарлех тера а хийтира. Уьш салташна йуккъе нисбаларх-м цецволийла а дацара цуьнан, амма уьш кхузахь хиларо цецвaьккхинера. MepaIyьргаш йекош, тIаьхьарчу когаш тIе а хуьйшуш, йухагIертара Янаркъин говр. Цуьнан лога тIехь, цIен серий хилла, Iийдалора довха цIий. Хьалхарчу аьрру кoгaнa aстaгI лелхара иза. Шен дегIачул, говран ойла йора Янаркъас. Цуьнан цхьаъ бен йоцу цхьа говр ма йара иза.
Цул сов, нохчийн вархIий дайшкара схьадогIуш гIиллакх а дара, тIамехь мостагIчун а говраш ларйеш, ткъа хIокху салташний, ламанхошний биэн йац хIуъу а, шайн синош кIелхьардевлчхьана. Нохчийн и гIиллакх хуучу салташа, шаьш гатте хьовзийча, гIаш бовлий, говрашна тIехьа а хIуьттий, тоьпаш йеттара. Хаьара, говрашна кхетарна кхоьруш, нохчаша шайна тухур йоцийла.
Деа сахьтехь дуьхьало йина, гIовттамхой, шайн байъинарш, чевнаш хилларш говраш тIе а бетташ, кӀоргачу боьрахула ДаьргIахьа йуxабевлира. И агIо мостагI воцуш маьрша йара царна. Амма хIорш шайн махка тIе бевлча, даьргIахоша цaрнa сaцамболлуш дуьхьало йира.
ДаьргIахойн дуьхьало a хaдийна, чекхвала аьтто болушшехь, стенна делахь а, бIо йухаберзийра Iаьлбага. Схьахетарехь, даим санна, нохчашна йуккъехь цIий Iанорах къехкара иза. Дог цa дуьллура иштта йарташ кхана-лама шена тIейоьрзург хиларх. Амма хIара ДаьргIа а, БелгIата а йуьххьехь дуьйна, туьран дитт хилла, дуьхьалйевллера гIовттамхошна. Iаьлбага царах къинхетам хIунда бо а ца хаьара Янаркъина.
ЦІеxxьана йухабирзина гIовттамхойн бIo, Iaьлбаг хьалха а волуш мостагІчун позицина йукъа кхоссабелира. ХIара хир ду аьлла дагахь доцу Смекалов цхьана минотана вуьйхира. Эххар а цо приказ делира, царна тIе йаккхий тоьпаш тоха аьлла.
