Əli Bəy Azəri
Nar çubuğu
Əmzikli sərhədpozan
Nahardan sonra hərbi hissənin meydançasında gəzintiyə çıxmışdım. Birdən gizir Fərmanzadə yaxınlaşdı. Hərbi təzim etdi, salamlaşdıq.
– Xeyirdimi, İlqar? – Gəlişinin məqsədini soruşdum.
– Məni də çağırıblar, – dedi və başı ilə çiynindəki səhra çantasına işarə elədi, yəni hazırlıqlı gəlmişəm, əmrə müntəzirəm.
– Get, növbətçidə qeydiyyatdan keç, gözlə.
– Baş üstə! – deyib getdi, yorğunluğu hiss olunurdu, bəlkə də, zastavadan yaxınlıqdakı kəndə qədər piyada gəlmişdi.
Gizir Fərmanzadəni bir neçə il olardı şəxsən tanıyırdım. Yardımlının dağlıq bölgəsində yerləşən sərhəd zastavalarının birində təsərrüfat işlərinə baxırdı. Əməliyyat zamanı tanış olmuşduq. Vəzifəsi təsərrüfat işlərini sahmanlamaq olsa da əsl əməliyyatçı idi, başı yaxşı işləyirdi, ali təhsilli zabitlərdən geri qalmırdı.
Sərhəd Dəstəsinin qərargahında qızğın hazırlıq gedirdi. İydəlidən Dəvəliyə bütün zastava rəisləri toplanmışdı.
Toplantıya çağrılan zabit və gizirlər qərargahın ərazisindəydi. Kimisi həyətdə siqaret çəkərək həmkarı ilə söhbətləşir, kimisi dəftərxanada hansısa sənədi dəqiqləşdirir, kimisi də iclas salonunda sakitcə oturub televizora baxırdı. Elə bu vaxt hamının səbirsizliklə gözlədiyi xəbər ucadan səsləndirildi:
– Diqqət! Diqqət! Müzəffər Azərbaycan Ordusu Zəngilan rayonunun Ağbənd qəsəbəsini erməni işğalından azad etmişdir. Zabitlər bu xəbərdən həyəcanlandılar, dərhal sevinclərini büruzə verdilər.
– Urraaa…
– Yaşasın Müzəffər Ali Baş Komandan!
– Yaşasın rəşadətli Azərbaycan Ordusu!
– Yaşasın xüsusitəyinatlılar!
– Var olsun Sərhəd Qoşunları!
Yığıncaq çox çəkmədi. General rəşadətli ordumuzun keçirdiyi döyüşlərdən danışdı, hansı ki, bunlardan bəzilərini rəsmi mənbələrdən eşitmişdik.
Bununla da təyinatlar başladı. İşğaldan azad edilmiş bütün ərazilərə yeni təyinatlar oldu.
Hər dəfə adımın çəkilməsini gözləyirdimsə də, başqa adlar səslənirdi. Nəhayət, sonuncu iki zastavaya da təyinat oldu. Ən sonuncu zastava rəisi yerində öz adımı eşidəndə həyəcanım bir andaca keçib getdi, rahatlandım.
– Cənab Bərxudarlı! – General mənə müraciət edəndə artıq ayaq üstdəydim, farağat vəziyyətində nə deyəcəyini gözləyirdim. – Sizə mayor rütbəsi verilməsi haqqında təqdimat və əmr komandanın masası üzərindədir. Ali Akademiya təhsili almaq üçün Belorusiya Sərhədçi Akademiyasına göndəriləcəyiniz də cənab komandanın diqqətindədir. Lakin indi hamımız ən vacib olanı yerinə yetirməliyik. Komandan şəxsən sonuncu sərhəd zastavasının rəhbərliyini sizə etibar edir. Etimadı doğrultmalısınız.
– Azərbaycan Respublikasına xidmət edirəm!
Toplantı sona yetdi. Hər kəs aldığı tapşırığı yerinə yetirmək üçün qərargahın müvafiq kabinetlərinə üz tutdu. Mən də çıxmaq istəyirdim ki, hələ tribunadan aralanıb getməyən general yanına çağırdı. Ona yaxınlaşıb məruzə etmək istəyirdim, əli ilə işarə verib saxladı, ardınca getməyi tapşırdı. Biz birlikdə Dəstə komandirinin otağına gəldik. Komandirin geniş, işıqlı kabinetində divara böyük xəritə vurulmuşdu. Qərargahda xidmət keçməyimə baxmayaraq bunu birinci dəfəydi görürdüm.
– Bərxudarlı, – deyə general dərhal xəritəyə yaxınlaşıb tapşırığa keçdi. – Yaxın gəl, xəritə ilə tanış ol.
Gizir Fərmanzadə mənim sərəncamıma ayrılmışdı, zastavanın təsərrüfat işlərini sahmanlayacaqdı. Şəxsən tanıyırdım, işinə bələddim deyə sevindim. Zəhmli, ciddi, ən əsası da sədaqətli sərhədçi idi.
Kursantlar da öz tağım komandirləri ilə bizi vertolyotun salonunda gözləyirdi. Generalın dediyinə görə, kursant tağımının komandiri baş leytenant Cabbarlı əvvəlcə dağlıq bölgədə yerləşən zastavaların birində xidmət keçib, sərhədçi təcrübəsi vardı. Hərtərəfli sağlamdır, idmançıdır. Hərbiçilər arasında necə deyirlər: "Onunla kəşfiyyata getmək olar!"
Biz və qonşu zastavanın rəisi oturan kimi vertolyot havaya qalxdı. Araz boyu irəliləməyə başladı. Təxminən qırx dəqiqədən sonra Bartaz dayanacağındaydıq. Bortdan yerə endik, əşyalarımızı boşaltdıq. Vertolyot dərhal uçub geriyə qayıtdı, generalı Bakıya aparmalıydı.
Bizi Milli ordunun zabiti qarşıladı. Vəziyyət barədə qısa məlumat verdi:
– Zastavalara gecə ilə getməyinizin heç bir mənası yoxdur, – dedi. – Gavurlar gedəndə mundarlaya bilərdilər, gedərsiniz ziyançılıq olar. Səhər tezdən minaaxtaranlar öz işlərini görər, sonra gedib yerləşərsiniz.
Deməli, Bartaz zastavası qəsəbənin lap yaxınlığında yerləşir. Bizə gecəni qalmaq üçün təklif olunan yarımuçuq evlər, zirzəmilər təhlükəsiz idi, çünki bizdən əvvəl orda xüsusitəyinatlılar və Milli ordunun əsgərləri bir neçə gün qalıb döyüşə hazırlaşmışdı. Biz zastavalarımıza getmək istədiyimizi deyəndə Milli ordunun zabiti yenə etirazını bildirdi.
– Hər şey ola bilər, – dedi. – Düzdür, ermənilər son ana kimi zastavadaydılar. Lakin onların çıxan anda haralarasa mina qoyub-qoymadığını heç kim görməyib, bilmir və sizə qarantiya verə bilməz.
Həmkarım razılaşsa da, mən razılaşmadım.
Bizə bələdçi ayrıldı. Əşyalarımızla birlikdə iki "URAL" markalı maşına doluşaraq yolumuza davam etdik. Səhərisi gün zastavaya KQM (Komanda-Qərargah Maşını) rabitə maşınını göndərəcəklərini bildirdi. Dəstə qərargahı, komendantlıq və qonşu zastavalarla rabitə əlaqəsi yaradılana kimi KQM-dən istifadə edəcəkdik.
Yolumuz nəsə çox uzun çəkdi.
Ağbənd zastavası deyilən yerə yaxınlaşdığımızı bildirib bələdçimiz maşını saxlatdı.
– Bax, o ağ bina zastavadır, – deyərək əli ilə göstərdi, Ayın işığında binanı aydın görmək olurdu.
Maşından endik və əşyalarımızı boşaltdıq. Gizir Fərmanzadə ehtiyatlı sərhədçi idi, böyük bir çadır götürmüşdü. Kursantların ilk işi yolun kənarında çadır qurmaq oldu. Çadır qurulandan sonra bələdçi bizə uğurlar arzulayaraq "URAL"-a oturub getdi.
Çadırın hər iki tərəfində, hardasa səksən-yüz addımlıq məsafədə döyüş mühafizəsi təyin etdik.
Bizə iki minaaxtaran qoşmuşdular. Sübh tezdən onları yuxudan oyatdıq. Zastava ərazisini yoxlamaq tapşırığını alıb yerinə yetirməyə yollandılar. Gizir Fərmanzadə də onlarla getdi.
Zastavanın müdafiə zolağı Araz çayı boyunca uzanırdı. Bir-birindən iki kilometr məsafədə üç sərhədçi qülləsi yerləşirdi. Həmin qüllələrdə xidməti təşkil etdik.
Təxminən on-on iki gün olardı ki, əraziyə köçüb xidməti yoluna qoymuşduq. Bir gün axşamüstü Dəstənin qərargah rəisi zəng vurub məni KQM-na çağırtdı. Hal-əhval tutandan sonra dedi:
– Mərkəzdən məlumat göndəriblər. Lap yuxarının tapşırığıdır.
– Buyurun, eşidirəm. – Özümü cəmləşdirdim.
– O taylı mənbəmizdən siqnal var. Onu şəxsən nəzarətdə saxlamalısan ki, dürüst yerinə yetirilsin.
– Nə siqnaldı elə?
– Bu gecə siz tərəfdə sərhəd pozulacaq, yəni o taydan gələn olacaq.
– Heç olmasa, sərhədin pozulacağı yeri deyibmi? Bizim ərazi böyükdür, hamımız sərhəd boyunca düzülsək belə üçdə birini bağlaya bilmərik.
– Bu nə səfeh sualdı verirsən? Deyib ki, Ağbəndin qarşısından keçəcək. O yolla həmişə gedib-gəliblər.
– Aydındır. Özümüz bir şey fikirləşərik.
Axşam saatlarında şəxsi heyəti yığdım. Bölgünü keçirib təlimatlandırdım və xidmətə yollandıq. Zastavada yalnız daxili naryadı saxladım. Gizir Fərmanzadə şərq bölgəsində patrulluq edən dəstələrə nəzarəti öz üzərinə götürdü, baş leytenant Cabbarlı qərb, mən isə mərkəzdə. Bu gecə dünya dağılsa, Ay paralanıb yerə düşsə, xeyri yoxdu, nəyin bahasına olursa, olsun sərhəd pozucusunu tutmalıydıq.
"Neçə nəfərdilər? Nə gətirirlər? Silahları varmı?" Gic-gic sualları özüm-özümə yağdırdım və gülməyim tutdu. "Silahsız sərhəd pozucusu olar?" Sualların heç birinə cavab tapa bilmədim.
Bu neçə gündə bircə çayın qırağına getməmişdik. Eləcə aralıdan durub gah gözlə, gah da durbinlə müşahidə eləmişdik.
Arazın o tayında cəmi bir sərhəd qülləsi vardı, bura gəldiyimiz ilk gündən bunu müəyyənləşdirmişdim. İranlı sərbazlar sərhədi bizim kimi qorumurdular, Azərbaycan sərhədçilərinə çox arxayındılar.
Səbrim daralmaq üzrəydi, səhərin açılmasına iki saat qalardı, ya yox.
Gələnləri yaxşı görürdüm. Biri kişi, o birisi isə qadın idi. Kişi çiyninə yol çantası keçirmişdi, qadın isə uşağı qucağına almışdı. Elə bil çaşıb qalmışdılar. Bu nə silah qaçaqmalçılarına oxşayırdı, nə narkotika tacirlərinə…
Nəhayət, kişi yol çantasını çıxardıb qadının kürəyinə keçirtdi. Sağollaşdılar. Hər ikisi əlini göyə qaldırdı, deyəsən, Allaha dua edirdilər.
Kişi yamacda qaldı, qadın isə ehmal addımlarla çayın qırağına düşdü. Əllərini göyə qaldırmağı ilə arxası üstə çaya düşməyi bir oldu. O qədər anidən oldu ki, həyəcanlandım. O, suya batdı və tez də üzə çıxdı. Güclü axın onu ağuşuna alıb üzüaşağı gətirirdi. Qadın gah suda batır, gah da yenidən üzə çıxırdı. Qarnına bağladığı uşağını bir əli ilə yuxarı qaldırmağa çalışırdı. Hiss elədim ki, uşaq boğulmasın deyə qadın arxası üstə üzürmüş.
– Kömək edin! – Qışqırtısı qulaqlarımda cingildədi.
Kimə qışqırırdı? Kimi köməyə çağırırdı? Səhərin bu alatoranında kimisə görmüşdümü? Bizim burda olduğumuzu bilirdimi? Bilirdisə, niyə xəlvət, kor-koranə özünü suya atırdı?
İndi bunun hayı deyildi. Gözümün qabağında onlar çayın ən gur buruqlarının cəngindəydi. Su qadınla uşağı amansızcasına ağuşuna alıb aparırdı. Sahilə çıxmaq şansları heç qalmamışdı.
– Kömək edin! – Qadın var qüvvəsi ilə qışqırırdı. – Balamı xilas edin!
Qadın bir də suda batıb üzə çıxanda uşağını görmədim, ya boğularkən əlindən buraxıb, ya da güclü axın alıb aparmışdı. Heç nə düşünmədən silahımı yerə qoyub qaya parçasının üstünə çıxdım.
– Komandir, komandir, siz hara?
Əsgər arxamca çağırsa da əhəmiyyət vermədim. Var qüvvəmlə çaya tullandım. Gur axın məni ağuşuna alıb apardı. Özümü cəmləşdirib təkan verdim. Kiçik təkan üzüaşağı üzməyimi sürətləndirdi. Başımı qaldırıb baxdım. Körpə suyun üzündə gedirdi. Məndən çox da aralıda deyildi. Daha bir təkan verib ona tərəf üzdüm. Çatdıqda uşağı görmədim. Suyun altına baş vurub bir də üzə çıxdım. Uşaq mənim bir addımlığımda suyun üzündəydi. Əl atıb tutdum. Onu köksümə sıxaraq bir əlimlə sahilə yaxınlaşmağa cəhd göstərdim. Çayın dar yerini artıq arxada qoymuşduq. Arazın axını burda genişlənir, sürəti azalırdı.
– Kömək edin! – Qadın hələ də suya batıb-çıxır, çıxdıqca qışqırırdı.
Sahilə az qalmış gizir Fərmanzadənin səsini eşitdim:
– Cənab kapitan!
O mənə müraciət edirdi, deməli məni görürdü. Başımı qaldırıb sahilə tərəf baxdım, cavab verməyə taqətim qalmamışdı, gur burulğan məni əməlli-başlı "əzişdirmişdi". Gizirin səsini eşitməyimlə şappıltı ilə suya tullandığını gördüm, mənə tərəf üzürdü. Çatıb kömək eləməyə çalışdı, əlimdən tutub sahilə tərəf çəkdi.
– Qadına… – bircə bunu deyə bildim. – Qadına, anasına…
Ağzıma dolan lilli suyu tüpürüb sahilə yan aldım. Sahildən az qala "asılı vəziyyətdə qalmış" yulğun kolunun kökündən yapışıb quruya çıxdım. Əlimlə uşağın üzünə yığılmış köpüklü su ilə lilli çör-çöpü təmizlədim. Körpə qorxa-qorxa gözlərini açdı. İlahi, sənin böyüklüyünə şükür, o sağ idi, boğulmamışdı. Ağzındakı əmziyə dolmuş çirkli suyu sümürürdü. Əmziyi dartıb ağzından çıxartdım. O, dərindən nəfəs alıb ağladı.
– Ağlama, gözəl bala. – deyib təskinlik verməyə çalışdım.
Əmziyi silib yenidən ağzına qoydum. Körpə bayaqkı iştahla sümürməyə başladı. Dünyadan xəbərsiz körpənin məsum baxışları mənə dikilmişdi. Xoşbəxtlikdən uşağın yalnız üst paltarı islanmışdı, altdan seylofan ilə bələnmişdi.
– Cənab kapitan! – Gizirin səsiydi.
Uşağı yerə qoyub arxaya çevrildim. O, qadını çəkə-çəkə sahilə yaxınlaşırdı. Cəld suya tullandım. Qadını quruya çıxartmağa ona kömək etdim. Biz sahilə çıxdıq. Qadın boğulmuşdu, huşu özündə deyildi. Onu üzüaşağı uzadıb ayaqlarını yuxarı qaldırdım. Gizir iki-üç dəfə ürəyinin üstündən basan kimi köpüklü su ağzından püskürüb axdı və qadın ayıldı.
– Oğlum hanı? – Ayılan kimi birinci bunu soruşdu.
– Burdadı, xilas eləmişik – dedim.
Bunu eşidən kimi yenidən gözünü yumdu.
İndi hiss etdim ki, bütün bədənim titrəyir, cumculuq su içindəyəm. Tir-tir əsməyə başladım.
Əməliyyatın başa çatması barədə patrul qruplarına xəbər verib zastavaya qayıtdıq. Qayıdan kimi Dəstə qərargahına məlumat ötürdüm. Onlar sərhəd pozucularını Bakıya aparmaq üçün maşın göndərdilər. İmkan var ikən qadını yanıma çağırdım.
– Özünüzə gəldinizmi? – deyə soruşdum. – Vətən torpağına ayağınız dəydikdə rahatlıq tapdınızmı?
O, sualıma cavab vermədi. Soyuq, inamsız baxışlarla məni süzürdü. Birdən:
– İndi bizə nə edəcəklər? – deyə həyəcanla soruşdu. – Məni tutacaqlar? Oğlumu əlimdən alacaqlar?
– İrana necə getməyimizi?
– Elə hamısın. Başınıza gələnləri danışın.
– Kənd qızıyam. Qonşu kənddən olan bir oğlanla ailə qurdum. Oğlan Rusiyada yaşayırdı, alverlə məşğul olurdu. Məndən on beş yaş böyük idi. Toydan sonra məni yaşlı anasının yanında qoyub qayıtdı Rusiyaya. Üç il ailəli olduq, o, orda, mən burda.
– Heç gəlmirdi?
– İldə bir dəfə gəlirdi, on gün qalıb qayıdıb gedirdi.
– Zaqsınız varıydı?
– Yox, zaqs götürməmişdi, eləcə molla kəbiniylə ailə qurmuşduq. Vaxtı olmurdu, gələn kimi də qayıdıb gedirdi. Sözümüz çəp gəldi, dedi, çıx get atanın evinə. Boşandıq.
– Atanın evinə qayıtdın?
– Yox. Ora qayıda bilməzdim. Bu, mənim üçün ölümdən betərdi. Gedib atama, qardaşıma gözdağı olmayacaqdım ha… Gəldim şəhərə. Elə avtovağzalda soraqlaşdım. Bir kişiyə kafesində işləməyə adam lazım idi. Məni gətirdi kafeyə, orda qalmağıma yer də düzəltdi. Əvvəlcə qabları yuyurdum. Sonra ofisiant keçdim. Bir il kafedə işlədim.
– Heç olmasa işlədiyinin pulunu verirdilərmi?
– Min manat pul yığmışdım. Hara gedirdim ki, xərcləyəm. Orda yeyirdim, orda yatırdım. Kafeyə hərdən bir xanım gəlirdi yemək yeməyə. Yediyinin üstündən həmişə mənə bir-iki manat artıq verirdi. Dostlaşmışdıq, gec-gec gələndə darıxırdım. İmkan olanda söhbətləşirdik. O, alverlə məşğul olurdu, deyirdi hərdən İrana gedib-gəlir. Xahiş elədim, mənə kömək eləsin. Bir gün sevincək gəldi. Dedi, sənə kömək eləyəcəm. Məni kafedə işdən çıxartdı. Əvvəlcə o qalan evə getdik. Sonra mənə bir kirayə ev axtarıb tapdıq. Çox sevinirdim, nə desəydi, razılaşacaqdım. Dedi, İrana getmək üçün gərək hicaba girəsən. Bilmirdim hicaba necə girmək olur. O, hər şeyi mənə başa saldı. Razılaşdım. Gətirdi Molla Bəkirin yanına.
– O kimdir?
– Məscidin baş mollasıdı, əlaqələri genişdi. Məni bir gecəlik özünə siğə elədi. Sabahısı günü dini paltar alıb geyindirdi, məscidə gətirib hicabımın duasın oxudu, ruzi-bərəkət duası yazıb verdi. Onun Təbrizdə dükançı tanışları var. Bir də bir kağız yazdı ki, gedəndə onlara göstərim.
– Kağıza nə yazmışdı?
– Heç açıb baxmadım. Yəqin ərəb hərfləri ilə yazmışdı. Mən onu oxuya bilmirəm. Beləcə, yolum açıldı. Mənə kömək eləyən xanıma qoşulub getdim İrana. Plasmas qab-qaşıq alıb gətirdim. Dördüncü dəfəydi, gedib-gəlmişdim. Dedilər ki, Molla Bəkir səni axtarır. Getdim yanına. Soruşdu ki, ərə getmək, ailə qurmaq istəyərdin? Dedim yaxşı adam olsa, hansı qadın ərə getmək istəməz. Elə orda məsciddə məni Kərim adlı bir kişi ilə tanış elədi, İran vətəndaşıydı. Molla Bəkir kəbinimizi kəsdi, biz ər-arvad olduq, gəldik mən qaldığım kirayə. Bir müddət yaxşı dolandıq. Kərim də işləyib qazanırdı, mən də iki-üç aydan bir gedib-gəlirdim.
– Kərim nə işləyirdi?
– Onun nə işlədiyin soruşmurdum. Özü deyirdi ki, xırda ticarətdi, dükan işidir, Bakıda olan İran dükanlarının əlaqəsin qurur. Harda mal yaxşı satılır, harda zəif… burdan ora, ordan bura… Nə isə… Bir gün gəldi ki, bələdiyyədən iki sot torpaq almışam, gedək sənin adına yazdıraq. Getdik bələdiyyəyə, pasportumu verdim, yazdılar. Sonra Kərim orda bir otaqlı ev tikdi, kirayədən çıxıb öz evimizə köçdük. Həmin gün dünyanın ən xoşbəxtiydim, mənim də ailəm, evim vardı. – Evimizə köçəndən iki-üç ay sonra oğlumuz oldu.
– Allah salamat eləsin.
Adını Rza qoydu. Kərim dedi ki, rəhmətlik ağamın (onlar atalarına "ağa" deyirlər) adın qoyuram, ruhu şad olsun.
– Deyəsən, Kərim sizə qarşı yaxşı olub? Heç bir sözündən çıxmamısınız?
– İnsafən, çox yaxşı davranırdı, mehribançılıq göstərirdi. Elə ki, sənədləri hazırladıq, dedi gedək. Yığışıb getdik Təbrizə. Bir ay qaldıq orda. Ona kimi hər şey yaxşıydı. Elə ki, qayıtmaq istədik, pandemiya düşdü, yollar bağlandı. Kərim dedi ki, Əfsanə, heç ürəyini sıxma, ora da öz evindi, bura da. Qalaq, anama gəlinlik elə. Şükür Allaha, yeməyə çörəyimiz, geyməyə paltarımız. Qaldıq. Günlər keçdikcə gördüm Kərimin mənə qarşı davranışı dəyişib. Üstümə qışqırır, acılayır. Elə bildim anasının yanında özünü göstərir. Kişidi də, kişilərin hamısı belədi. Bir-iki ay da keçdi, gördüm yox, Kərim həmin Kərim deyil, hərdən mənim də yeməyimə, çayıma nə qatırdısa, gic kimi olurdum, daş kimi yatırdım…
– Yeməyə, çaya gəlin kimi sən baxmırdın?
– İranda bişirmək arvadların işidi, çəkib süfrəyə gətirmək kişilərin. Bir neçə dəfə gördüm ki, nəsə qatır. Dedim, Kərim nə eləyirsən? Dedi ki, ədvadı, yeməyə dad verir. Sonra da üstümə ad qoydu ki, gicsən, başıxarabsan, səni aparıb qoyacam dəlixanaya. Mən də qorxurdum. Bir gün xəlvətə salıb oğlumu da götürüb evdən qaçdım. Soraqlaşa-soraqlaşa getdim Molla Bəkirin adamının yanına. Məni neçə gün evinin zirzəmisində gizlətdi. Xəbərimiz vardı ki, burda dava gedir. Dedi, qorxma, səni aparıb ötürəcəm Azərbaycana. Ordan gətirdi Qaraçılar kəndinə, bir adama təhvil verib qayıdıb getdi. Burda da çox qala bilməzdim, qonşulardan kim xəbər tutsaydı, sərbazlara xəbər verəcəkdi. O adam da gətirib çayın qırağından yola salıb qayıtdı. Dedi, üzünü tut Allaha, get. Gerisini də siz bilirsiniz.
Qadın başına gələnləri danışıb qurtardı, imdad dolu gözlərini gözümə zillədi.
– İndi necə olacaq? – Yalvarıcı baxışları gözümə dikilmişdi. – Məni tutacaqlar? Oğlumu alıb yetimxanalara verəcəklər ki, türmədən çıxandan sonra onu tapmayım? Yox! Yox! Mən oğlumu heç kimə verməyəcəyəm! Türmədə də yanımda saxlayacayam!
Bilmədim nə cavab verim. Masanın üstündəki siqaret qutusundan bir gilə çıxardıb yandırdım. Sonra pultu götürüb televizoru işə saldım. Səhər xəbərləri yekunlaşmaq üzrəydi.
– Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə Milli Məclisin "Vətəndaşlıq haqqında" qanuna etdiyi əlavə və dəyişikliklər bu gündən qüvvəyə minir. – Aparıcı bunu dedikdən sonra bəzi izah və şərhlər verməyə başladı.
– Anan namaz üstəymiş, Əfsanə!
İkimiz də sevincdən yerimizdən dik qalxdıq. Ürəyimdən keçdi ki, onun boynunu qucaqlayıb təbrik edim. Deyəsən, o da istəyirdi ki, boynunu qucaqlayım, başını sinəmə sıxım. Gör, neçə vaxtdı çöllərdəydi, qardaş qayğısından kənardaydı, ata nəvazişinə həsrət qalmışdı. Doğma Vətənə qayıtmağı möcüzə kimi görünürdü, yəqin Əfsanə yuxu gördüyünü zənn edərdi. Birdən gözümə sataşdı ki, üzündə şıram var, təzəydi, kəndə ölü düşəndə üzünə şıram çəkən arvadların əməlinə oxşayırdı.
– O nədir elə? – Sifətindəki şırama işarə elədim.
– Heç – deyib üzünü o yana çevirdi, başa düşdüm ki, çay uşağı əlindən alanda əlini üzünə çəkib. Xatırlatmağı artıq bildim, onsuz da qəhərlənmişdi, bir himə bənddi ağlasın.
– Bəxtin kəsdi ki, dəyişikliklərdə düşdüyün vəziyyət də nəzərə alınıb.
Sevincdən əlləri ilə üzünü bağlayıb üzü o tərəfə döndü. Hönkürtüsü otağa başına götürdü. "Qoy doyunca ağlayıb sakitləşsin", öz-özümə bunu deyərək siqaret yandırıb otaqdan çıxdım.
Qonaq
May ayı təzəcə başlamışdı. Cah-cəlallı bir yaz günüydü. Günəşin sarı-qızılı şəfəqləri hər yana nur səpələyirdi. Qızıloba yurdunun təbiəti kimi insanları da qayır-qayır qaynaşırdı. Bu mənzərəni səmadan seyr edən olsaydı, bircə adamın da dayanıb-durduğunu görməzdi, hamı qarışqa kimi hərəkətdə, işində-gücündəydi.
Valeh atası Qəzənfər kişi ilə yonca biçirdi. Bu il yaz yağışının bolluğundan yoncanın ilk biçini on-on iki gün qabağa, mayın ilk günlərinə düşmüşdü. Axşamüstü yoncanı biçib qurtarmaqdaydılar ki, Qəzənfər kişi oğlunu evə göndərmək istədi. Valeh axıradək qalıb kömək edəcəyini bildirsə də atası razılaşmadı.
–Sən get, bala. – dedi. – Mən oraqla qıraq-bıcağı da qaşıyım, kərənti girməyən yerləri də sivirim, sonra gələrəm. Heyifdi, qalmasın. Sən də get, bir havır kitablarına göz gəzdir. İki ay nədir ki, bir də gördün bir göz qırpımında gəlib keçdi… baxdın ki, səhər imtahandasan…
Valeh daha inadkarlıq göstərmədi, üst-başını səliqəyə salıb evə yollandı.
Kəndə çatanda aralıqda bir neçə nəfərin bir yerə toplaşdığını gördü. Addımlarını yeyinlədib onlara yaxınlaşdı. Poçtalyon Səməndər idi, adamlar onun başına yığışmışdılar, qızğın söhbət gedirdi.
Səməndər qonşu kənddən idi, elə poçt şöbəsi də orda yerləşirdi. Bir poçt şöbəsi sovetliyin üç kəndinə xidmət göstərirdi. Səməndər həftədə bir dəfə Qızılobaya gəlir, bir dəfə də sovetliyin o biri kəndinə gedər, qəzet-jurnalları, məktubları, ayda bir dəfə də adamların təqaüdlərini çatdırardı. Səməndər Valehi aradan görən kimi əlini yellədi.
–Yaxın gəl. – dedi. – Sənə məktub gətirmişəm.
Valeh həyəcanla Səməndərə yaxınlaşdı. Əl tutub görüşdülər. Səməndər bir quş qıvraqlığı ilə əl atıb boz meşin çantasından məktubu çıxardaraq Valehə uzatdı. Valeh dərhal alıb konvertin üstünə baxdı, məktub əsgərlik dostu Orxandan gəlmişdi.
–Kimdəndi? – Həmkəndliləri soruşdular.
Kəndə az-az məktub gələrdi. Odur ki, məktub hamını maraqlandırırdı.
–Əsgərlik dostumdandı. – Valeh qısa cavab verib onlardan aralandı.
Valeh Orxanla Bakıda tanış olmuşdu. Onlar orta məktəbi bitirəndən sonra ikisi də bir instituta sənəd verib bir imtahan qrupuna düşmüşdülər. Bunların tanışlıq tarixçəsi də elə o tarixdən başlamışdı. İyirmi gün ərzində mehribanlıqları dostluğa çevrilmişdi. Tale ikisini də eyni sınağa çəkmişdi. Dörd imtahanın dördündən də qiymət alsalar da müsabiqədən keçib instituta qəbul ola bilmədilər, necə deyərlər, konkursa düşdülər. Hər ikisi Bakıda qalıb işləmək arzusunda olsa belə, valideynlərinin təkidi ilə kəndə qayıtmalı olmuşdular. “Nə olar, bu il keçə bilmədiniz, daha yaxşı hazırlaşıb gələn il qəbul olunarsınız. İnstitut qaçmır ki…” – Hər ikisinin valideynləri kənd adamlarının əksəriyyəti kimi eyni fikirdəydi. “Təki övladım gözümün qabağında olsun!”
Valehlə Orxan başqa-başqa rayonlarda yaşayırdılar. Biri dağ, digəri aran ərazisi hesab olunan rayonlararası məsafə, bəlkə də, yüz əlli kilometrdən bir az da çox olardı. Dostlar kəndlərinə qayıtdıqdan sonra bir-birləri ilə məktub vasitəsilə əlaqə saxlayır, Bakıda qalmadıqlarına heyfslənirdilər.
İş elə gətirdi ki, hər ikisinin on səkkiz yaşı tamam olan kimi hərbi komissar çağırış vərəqi göndərdi. Çağırışın vaxtı çatan kimi möhlət vermədən hərbi xidmətə yolladı. Valideynləri çox çalışsalar da komissar gənclərə instituta qəbul olunmaq üçün daha bir şans vermədi. Xoş təsadüfdən onlar Biləcəri çağırış-toplanış məntəqəsində də qarşılaşdılar, ikisinin də adı bir komandaya yazılmışdı. Ukraynaya yola salınan qatarda da bir vaqonda yol getdilər. Karantinləri də, əsgərlikləri də bir yerdə keçdi. Onların dostluğu bu müddət ərzində daha da möhkəmləndi, mükəmməlləşdi, sarsılmaz qalaya çevrildi.
Ay ötdü, il dolandı, əsgərlikləri başa çatdı. Dostlar hərbi xidmətdən qayıtdılar. Ayrılanda məktubla əlaqə saxlayacaqlarına söz verdilər. Bir də nəyin bahasına olursa, olsun, yayda Bakıya gedib instituta qəbul olunacaqlarını qərarlaşdırdılar. Əsgərlikdən ayrılarkən komandirlərindən xahiş edib yaxşı xasiyyətnamə, bir də ali məktəbə sənəd vermək üçün zəmanət də götürmüşdülər. Zəmanət instituta qəbul olunmaq üçün ən mükəmməl sənəd hesab olunurdu. Zəmanət kafi qiymətlərlə də instituta qəbul olunmağın qarantıydı. Daha heç bir konkurs-müsabiqə onların qarşısını kəsə bilməzdi.
Valeh kəndə gələn kimi Orxana məktub yazıb yollamışdı. Cavabını gözləmədən on beş gündən sonra ikinci məktubunu da yazmışdı, birincinin çatıb-çatmadığından çox nigaran idi. Bu günlərdə üçüncü məktubu yazmağa hazırlaşırdı ki, poçtalyon onu qabaqladı. Valeh bilmədi ki, Orxan hansı məktubuna cavab yazıb. Ümumiyyətlə, onun məktublarını alıbmı? Evə qədər getməyə hövsələsi çatmadı, poçtalyondan beş addım aralanan kimi konverti açıb içindəki məktubu çıxartdı. Həyəcandan qəhərləndi, sanki uzun illər ayrı düşdüyü əziz-giramından xəbər gəlmişdi.
Orxan yazırdı: “Əvvalə Bayat ellərindən sənə şanlı salamlar yollayıram, əziz dostum Valeh! Məktubunu aldım. Oxuyub şad oldum. Sənin də həmişə şad və xürrəm olub firavan yaşamağını qoca təbiətin varlığından arzu edirəm. Sevinirəm ki, sənin kimi bir dostum var.
Orxan, məni qonaq dəvət edirsən. İnan ki, gəlməyə ürəyim uçunur, quş kimi qanad axtarıram ki, uçub gələm. Lakin vəziyyət elədir ki, mən sizə heç cürə gələ bilmərəm. Əsgərlikdən qayıdan kimi atam məni Pendir zavoduna işə düzəltdi, heç üç gün də dincəlməyə imkan vermədi. Hərbi komissarlığa qeydiyyata saldırmağa apardı, ordan da zavoda döndük. “Sahə müvəkkili danışıq edir”, deyib adımı işə yazdırdı. Bir gün sonra da “direktor sifariş edib ki, oğlun səhər işə çıxsın”, deyib zavoda apardı. Bir sözlə…
Yüz əlli manat maaşımdır. Siftə eləmişəm, birinci ayın maaşın almışam. Müdirimiz də əlaçıq adamdır, hərdən kefinin yaxşı vaxtı beş-on manat cibxərcliyi verir. Bir də həftədə bir dəfə üçkiloluq balonla çiyə verirlər, onu da mamam bazarda satır. Bir sözlə, işlərim yaxşıdır, bircə institut məsələsi müəmmalı qalır. Gələndən atam bir dəfə də olsun institutun adın tutmayıb. Belə getsə, atam məni oxumağa buraxmayacaq. Yaxşısı budur, sən imkan tap, bizə qonaq gəl, bəlkə ikimiz atamı yola gətirə bildik.
Hələlik. Səbirsizliklə yolunu gözləyirəm. Xudafiz! Dostun Orxan. 28 aprel 1985-ci il”
Valeh həyətlərinə çatan kimi anası ilə qarşılaşdı.
–Bəs atan necoldu?
–İndilərdə gələr.
–Bəs sən nə yaxşı tez gəldin? – Anası cavab gözləmədən əlavə etdi. – Əlindəki kağız nədir?
Valeh məktubdan söhbət açdı, ürəyindən keçənləri anasına bildirdi.
–Ana, atama özün deyərsən. Birdən mən deyərəm, alınmaz, ortalığa inciklik düşər. O boyda əsgərlik dostum qonaq çağırır. Çox ləngimərəm, tez gedib Bayatlıya dəyib qayıdaram.
–Elə deyirsən ki, elə bil Bayatlı dəyirmanın o tayıdı, bircə saata gedib dəyib qayıdacaqsan… – Anası narazılığını bildirdi.
–Bircə saata olmasın, iki günə olsun, bir gün o tərəfə, bir gün də geriyə…
–Atana da yazığın gəlsin də, ay bala. Köməyi bircə sənsən. Gör nə boyda təsərrüfatı tək hərləyir. Mal, heyvan nobatına ayrı-ayrılıqda gedir, bağı, bostanı suvarır, otu biçir, yarpağı gülləyib qurudur, hələ hökumətin də işinə gedir…
–Demirəm ki, atama kömək etməyim…
–Heç olmasa, yoncanı yığışdırın, sonra get. Birdən yağış yağar, yonca qaralıb xarab olar, zəhmətiniz hədər gedər. Yazın bu vaxtları yaman yağış olur. Elə bil göyün gözündən muncuq tökülür.
–Yaxşı da, ay ana, onu bilirəm. Bu gün biçdik, sabah çevirərəm, quruyar, birisi gün də bağlayıb gətirib yığarıq dama. Ta birisi gün də “Ya Allah” deyib düşərəm yola. Uzaqda deyillər ha…
–Uzaqda olmadıqlarını bilirəm, ancaq naqolay yerdədilər, gedib-gəlmək çətin olur.
–Bir gün o tərəfə getsin, bir gün də bu tərəfə… Gedib gəlməyim uzağı iki gün çəkər. Orda bağlanıb qalası deyiləm ha…
Yoncanı yığışdıran günün ertəsi obaşdan Valeh yola çıxdı. Kənd avtobusu rayon mərkəzinə çox erkən gəlirdi ki, adamları başqa yerlərə gedən avtobuslara çatdıra bilsin. Ordan Bayat rayonuna birbaşa avtobus işləmədiyindən əvvəlcə Qaradizə rayonuna, ordan da Avşarabada yollanası oldu Valeh. Bayata gəlib çatanda gün batmaq üzrəydi. Orxanın yaşadığı Baharlı kəndinə avtobus işləmədiyini eşidəndə qanı lap qaraldı. Yaxşı ki, bazarın qabağından gec qalanları yığıb-aparan taksilərin getdiyini öyrəndi. Vaxt itirmədən soraqlaşıb bazarın qabağına gəldi. Taksi sonuncu adamını gözləyirmiş, Valeh oturan kimi Baharlıya yol aldı.
İyirmi beş-otuz evdən ibarət Baharlı kəndi Kürlə Araz çaylarını birləşdirən Qarabağ kanalının sol sahilində düzənlikdə yerləşirdi. Suyun bolluğundan kənd ərazisi yamyaşıl dona bürünmüşdü. Axşam düşməsinə baxmayaraq kənd Valehin xoşuna gəldi. Orxangilin evini elə onu gətirən taksi sürücüsü nişan verdi. Xəbərsiz gələn qonağı gülərüzlə qarşıladılar.
–Orxan, bəs sənin belə bir dostun var, indiyənəcən bizə niyə deməmisən? – İntiqam kişi oğlunu məzəmətlədi. – Qonaq çağırmısan, gərək əvvəlcədən xəbər eliyəydin…
Orxan pərtliyini büruzə vermədi.
–Gündüzdən gələcəyini bilsəydim, elə rayon mərkəzində qarşılayardım. Dağbəyinin kafesində hər gün quzu kəsilir, ordaca kabablıyardıq. – İntiqam kişi üyüdüb tökürdü. – Qonağın hesabına bizim də damağımıza kabab dəyərdi, ağzımız tama gələrdi.
İntiqam kişi toyuq kəsdi, arvadı Səmayə tez-tələsik əl-ayaq edib onu hazırladı. Bir-iki saat keçər-keçməz süfrə hazır oldu, ailə süfrə başına toplaşdı.
Orxanla Valehin yerini kəllayı otaqda saldılar. Dostlar gecə yarıyadək uzun-uzadı söhbətləşdilər, olub-keçənləri xatırladılar.
–İntiqam dayı sərt adama oxşayır, deyəsən… – Valeh hər ehtimala qarşı soruşdu.
–Hə, son vaxtlar kişinin dəfi dönüb. Əvvəllər belə deyildi, indi ona nə olub, bilmirəm. Elə hey deyir, işlə, pul qazan. Sənin tayların evə xışma-xışma pul gətirir, sən də gözünü döyürsən. Qorxuram məni oxumağa da buraxmasın.
–Bəlkə mən deyim?
–Yox, yox! İndi desək, acığı tutar. Anam bir-iki dəfə söhbət açmaq istəyib, atam ağzının üstünə vurub, “oxumaq nədi” deyib. “İndi dövran dəyişib. Oxumaq zamanı getdi. Oxuyub gəlib cırıq, yamaqlı şalvarda gəzəcəksə, mənə elə oxumaq lazım deyil. Qoy, getsin işləyib pul qazansın…”
Nə vaxt yuxuya getdiklərindən xəbərləri olmadı.
Səhər tezdən İntiqam kişinin gur səsinə oyandılar.
–Ay bala, cavan adam da bu vaxta qədər yatarmı? Gün günorta oldu axı…
Tələsik durub əl-üzlərini yudular. Anası ilə atası obaşdan qalxıb bütün işləri görmüşdülər.
–Bizdə də belədi. – Valeh Orxana söylədi. – Mən yuxudan oyanana kimi anam inəkləri sağıb naxıra ötürür. Tövləni, qapı-bacanı süpürür. Samovarı qaynadıb süfrə hazırlayır. Atam heyvanları kənddən çıxardıb nobata qoşur.
Tələsik səhər yeməyini yeyib yola çıxdılar. İntiqam kişinin köhnə ağ rəngli “Jiquli”sində rayon mərkəzinə tərəf istiqamət götürdülər. Axşam gələndə Valeh fikir verməmişdi, yol çox kələ-kötür idi. Ya yük maşınları yolu bu günə salmışdılar, ya da yağan yağışlar…
Səmayə arvad qabaqda əyləşmişdi. Valehlə Orxan isə arxa oturacaqda yanaşı oturmuşdular. Yol boyu ancaq İntiqam kişi gur-gur guruldayırdı. Səmayə arvad da “hə”, “yox”la onun dediklərini təsdiqləyir, bir sözlə, yola verirdi. Orxanla Valeh imkan düşdükcə astadan pıçıldaşır, gah da him-cimlə bir-birini başa düşürdülər.
Rayon mərkəzinə gəlib çatanda İntiqam kişi maşını əvvəlcə Pendir zavodunun qabağına sürdü.
–Orxanın işi dövlət işidir, ona gecikmək olmaz. – dedi.
Orxan Valehlə sağollaşıb düşmək istəyirdi ki, İntiqam kişi dilini sürüdü:
–Orxan, səhər-səhər siftə səndən… Maaşını da alıbsan… Bir dəfə də sənin əlinin bərəkətini sınayaq…
–Siftəni həmişə mən vermişəm, bu dəfə də özüm verəcəm. – Səmayə arvad ərinə deyindi. – Uşağı qonağın yanında utandırma. Bəlkə heç cibişdanına pul qoymayıb.
