Əli Bəy Azəri
Nar çubuğu
–Bizim kartımızla.
–Tək təsərrüfat olmur. Yazmışıq sizin üstünüzə, deməli, sizin təsərrüfatdadı.
–Bizim kartla yeddi nəfər çörək pulu alır. Deməli, yeddi nəfərik?
–Elədir.
–Üç oğlumun üçü də evlənib, ailə-uşaq sahibidirlər. Sən indi onların təsərrüfatını ayırmamısan?
–Yox! Qəti icazə yoxdur.
–Məcburi köçkünlükdən sonra az qalır otuz il olsun.
–İstiyir lap əlli il olsun, icazə yoxdur. Başçı dədəmizi qəbirdən çıxardıb dalımıza şəlləyər.
–Ə kişi, ölkənin qaydası-qanunu var. Adam on səkkiz yaşdan sonra istiyər təsərrüfatdan ayrılar, istiyər valideynləri ilə qalar.
–Siz hələlik anketdə bir yerdə yazın. Sonrasına idariyə gedəndə baxarıq.
–İdarəyə gedəndə nə dəyişəcək?
–Heç nə.
–Bəs niyə deyirsən?
–Bəs nə deyim?
–Day heç nə.
–Başın salamat qalsın deyə hamını bir təsərrüfat yaz.
–Sonra deməzsən ki, aldatdım?
Baloğlandan səs çıxmadı. Şahmar əsəbləşdiyindən gülümsəyib telefonu söndürdü.
–Mənim hökumətimə bir bax. İcazə yoxdu təsərrüfatdan ayırmağa, icazə yoxdu… Bəs doxsan yaşlı qoca arvadı gətirib bizim təsərrüfata birləşdirməyə icazə var?
Ayaz Şahmarın üzünə baxırdı.
–Nə gözünü döyürsən? Yaz ki, tək təsərrüfatdı. Qoy arvada ayrıca ev tikib versinlər. Dədə yurdunu bərpa etməliyik, ya yox? – Sözünə bir az ara verdi, Baloğlanla danışıqdan sonra özünə gələ bilmirdi, əsəbdən dodaqları səyriyirdi. – Şahmar ancaq sizə lazım olanda yada düşür. Nə vecinizədi. Deputatınızı seçib oturmusunuz. Şahmar beş il yada düşməyəcək.
–Bunun anketə nə dəxli var?
–Dəxli odur ki, Şahmarı ancaq onlara lazım olanda axtarırlar. Deputat seçkilərində gündə az qala beş dəfə zəng vururdular. “Şahmar, amanın bir günüdü, filankəsə də de, bir səs də qənimətdi!” İndi noldu? Şahmarın adını telefonuna yox, heç it dəftərinə də yazmayıblar.
–Baloğlanın başın burax, de görüm, Firuzə arvadın təsərrüfat məsələsinə nə yazaq?
–Tək təsərrüfat, tək ev. Başqa cür ola da bilməz. Madam ki, Allah-taala Əzrayılı Füruzə arvadın canını almağa göndərməyib, deməli, hələ o yaşamalıdır. Yaşaması üçün də evi olmalıdır.
–Day, yaşını yaşayıb, dişini dişəyib. Bundan sonra geridə qalanı yox ki, gözü yollardan yığılmasın.
–Bıy, başıma xeyir! – Füruzə arvad elə bil yatmışdı, ayıldı. – Bəs o yurda bu külfəti kim qaytaracaq? Mən hələ sənin gəlinlərinə döşək salmağı, yorğan sırımağı öyrətməliyəm. Sac asmağı, qavlrqa qavırmağı göstərməliyəm. Kirkirə çəkdirməliyəm. Qatığı necə çalmaq lazımdı, pendir tutmaq üçün qursağı heyvanın harasından kəsirlər, onu başa salmalıyam. Kəndin bir aləm işi var. Heyf deyil kənd həyatı. Yoxsa, gəlib yığışmışıq şəhərə, hər şey yaddan çıxıb. Bilirsən də Əzrayıl niyə gəlib canımı almır? Bunları özümlə o dünyaya apara bilmərəm. Kiməsə verib getməliyəm.
Araya sükut çökdü.
–Ayaz, – Şahmar dilləndi. – ordan sualları oxu, görək day nə yazıblar?
–Sual: “Öz kəndinizə qayıtmaq istəyirsiniz, yoxsa başqa kəndə?”
–Əlbəttə ki, öz kəndimizə. Başqa kənddə mənim nə azarım var?
–Öz kəndimizə. – Ayaz bunu təkrarlayıb klaviaturaları dingildətdi. – Qeyd elədim. Sonrakı sual: “Öz kəndinizə qayıtmaq mümkün olmadıqda, hara qayıtmaq istərdiniz; qonşuluqdakı kəndlərdən birinə, yaxınlıqdakı qəsəbəyə, yoxsa rayon mərkəzinə?”
–Ay bala, mən heç nə başa düşə bilmirəm. Bizi erməni otuz ildir ki, didərgin salıb, dədə-baba yurdumuza həsrət qoyub. İndi də hökumətin bu sorğu-sualı heç xoşuma gəlmir. Necə yəni öz kəndinizə qayıtmaq mümkün olmadıqda..? Bəyəm torpaqların hamısı alınmayıb ki?
–Ay arvad, özün də deyirsən ki, dünyagörmüş adamam. Bu anket bir sənin üçün nəzərdə tutulmayıb ki… Ümumidir, hamı üçündür. Xudafərində Araz çayının qabağın kəsiblər, su-elektrik stansiyası tikiblər. O taylı-bu taylı on-on beş kənd qalıb suyun altında. İndi həmin kəndlərin sakinlərini hökumət neyləməlidi; qaytarmalıdı, yoxsa Bakıda saxlayıb buraxmalıdı taleyin ixtiyarına?
–Yox!
–Əlbəttə, yox. Odur ki, yerli-yataqlı soruşur. Deyir görüm qonşu kəndlərdə yaşamaq istəyirlər, yoxsa şəhər həyatına öyrəşdiklərindən qalıb rayon mərkəzində yaşamağa üstünlük verirlər. Bir də elə kəndlər var ki, yeddi-səkkiz evdən ibarət olub. Həmin kəndləri yenidən bərpa etməyin nə mənası var?
–Niyə elə deyirsən? Ay bala, hər quşa, hər heyvana öz yuvası əziz olan kimi insana da öz evi, öz kəndi doğmadır.
–On dəfə imama ağlıyanda, bir dəfə də yezidə ağlamaq lazımdı, deyiblər. Bu hökumət anası ölmüşün anası yoxdu deyə elə hamı özünü fikirləşir. Bir dəfə də hökuməti fikirləşin də…
–Hökumətlik burda nə iş var?
–Çox iş var. Məktəb tikilməlidi? Tikilməlidi. Kitabxana, dükan, klub, poçt, tibb məntəqəsi… Neçə ildi örüş xamlıyıb, indi oralarda ilan əlindən tərpənmək olmur… yəqin.
–Yaxşı, o sual mənlik deyil, keç o biri suala.
Ayaz kompüterin ekranına baxdı.
–Qayıdanda hansı sahədə işləmək istərdiniz, dövlət idarə və müəssisələrində, özəl sektorda, yoxsa fərdi sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olardınız?
–Əla sualdır. – Şahmar müdaxilə etdi. – Ancaq bu sual da sənlik deyil. Doxsan bir yaşında…
–Doxsan üç. – Füruzə arvad düzəliş etdi.
–Olsun doxsan üç. – Şahmar razılaşdı. – Doxsan üç yaşında arvad bundan sonra gedib dövlət idarəsində süpürgəçi işləməlidi? Bu anketi hansı savadsız hazırlayıb, görəsən? Uzaq başı toyuq-cücə saxlaya bilər.
–Fərdi sahibkarlıq deyəndə yəqin elə onu nəzərdə tutublar. Fərdi sahibkarlığa bax ha…
Ayazın bu düzəlişinə hamısı gülüşdülər.
–Keç o biri suala. – Şahmar qəti fikrini bildirdi. – Bu sual nə nənəmlikdi, nə arvadlıq, nə də mənlik. Biz pensioner adamlarıq; istiyir altmış altı-yetmiş yaşlı arvad-kişi olsun, istiyir doxsan üç yaşlı qoca qarı.
–Nənə təndirin yeri yadındadı?
–Niyə yadımda deyil, ay bala. Bayaq yorğan-döşək deyəndə, təndir də dilimin ucundaydı. Təndirsiz kənd olar. Allaha yalvarmışam, maa möhlət versin. O kənddə bir təndir quracam, çörəyinin dadı ellərə yayılsın. Şəhərə gələndən çörək dadı nədi, bilməmişəm. – Burnu ilə nəfəs aldı. – Oxxay, uzaq keçmişdən burnuma çörəyin iyi gəldi.
–Bəlkə, Dəmirlə əlaqə saxlayaq? – Ayaz təklif etdi. – Bir aydan çoxdur ki, danışmırıq. Görək onlar nə deyir? Belə bir anketdən xəbərləri varmı?
–Hə, yaxşı olar. Əvvəllər tez-tez danışırdıq. – Zərnigar onun sözünə qüvvət verdi.
–Amerika ilə buranın arasında doqquz saat fərq var. İndi onların iş-gücünün qızğın çağıdı. – Şahmar etiraz etmək istədi.
–Elə əsl vaxtıdı. İndi yəqin ki, nahar fasiləsindədirlər. Çörəklərini yeyib dincəlirlər.
–Zərnigar elə dedi ki, elə bildim Dəmir nobata gedib. Heyvanı yığıb Pəyə dərəsinə mağala, iştahla çörəyini yeyir. – Füruzə arvad sözündən qalmadı.
Şahmar telefonu götürüb zəng vurdu. Bir neçə dəfə zəng gedəndən sonra ekran açıldı və Dəmir görüntülü danışmağa başladı:
–Bayramınız mübarək. – dedi. – Nə yaxşı hamınız bir yerdəsiniz?
–Bayramın mübarək. – Şahmar cavablandırdı. – Həm bayrama görə yığışmışıq, həm də hökumət anket göndərib, onu doldururuq.
–Mənim də qabağıma çıxdı, fikir vermədim. Burda hökumətin adından elə gic-gic sorğulara əhəmiyyət vermirlər. Burda hər kəs özünə bir hökumətdi. Yaxşı nə deyirlər?
–Soruşurlar ki, kəndə getmək istəyirsən, ya yox?
–Hələ gedən olmuyub?
–Yox!
–Niyə?
–Otuz ildi erməni buraxmırdı, indi də özümüzünkülər.
–Nə deyib buraxmırlar?
–Deyirlər ərazi minalıdı, olmaz. İnfrastruktur yaradılmalıdı. Sonra kəndlər bərpa olunmalıdı. Sonra da… nə bilim, daha nələr, nələr.
–Eşitdim bir kənd tikməyə başlayıblar.
–Hə. Adına “Ağıllı kənd” deyirlər.
–Bəs o biri kəndlərin taleyi necə olur?
–Hələ müzakirə aparırlar.
–Yəqin gözləyirlər ki, o biri kəndlər də “ağıllansın”, sonra tikintisinə başlasınlar.
Əlaqə kəsildi. Telefona zəng gəldi. Baloğlan idi.
–Şahmar, – odlu-alovlu danışırdı, çox həyəcanlıydı. – İndicə başçının köməkçisi ilə danışdım. Deyir anketləri düz doldurun. Konkret orda nə sual qoyulub, qısa cavablandırın; hə, yox. Artıq-əskik heç nə. Sizin taleyiniz o anketdən asılı olacaq. Hökumət bəyənsə, dədə-baba yurduna qaytaracaq, bəyənməsə, ömrü boyu o yerlərə həsrət qalacaqsınız.
Şahmarın rəngi də əhval-ruhiyyəsi kimi qaraldı. Bayram əhvalına toplaşan külfət onun rəngindən anladı ki… hələ çox var.
Sərhədçi zabitin etirafı
Sərhəd zastavasına yeni gəlmişdim – iki həftəm tamam olardı, ya olmazdı. “Baş leytenant” hərbi rütbəsini almağım xəbərini də elə yeni xidmət yerində eşitdim. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Sərhədçi kimi ilk zabit rütbəsinin sevinci ayrıydı, buna oxşamırdı; “baş leytenant” hərbi rütbəsinin sevinci isə bambaşqadı, sözlə ifadə etmək çox çətindi, hisslərini büruzə verməyə çalışsan da, yenə ürəyinin füsunkar guşələrində məskən salmış şadlığını əyan edə bilməzsən. Bir sözlə: bu fərəhi yaşamaq lazımdır!
Elə həmin ərəfədə zastava rəisi kapitan Babək Kərimov ailə vəziyyəti ilə əlaqədar ongünlük məzuniyyətə çıxdı. “Sən burdasan də, özü də baş leytenantsan daha” deyib məni bir az da məsuliyyətləndirdi. Onun belə tez məzuniyyətə getməsi heç ürəyimcə olmadı, elə bil mənim gəlişimi gözləyirmiş. Mən hələ öz vəzifəmin icrasını tam miqyasda həyata keçirməyə öyrəşməmişdim, zastavanın mühafizəsi altında olan çox geniş ərazi və şəxsi heyət barədə dolğun məlumatlara yiyələnməmiş, zabit paqonu daşıyan kövrək çiyinlərim üzərinə daha böyük bir vəzifənin məsuliyyəti yüklənmiş olurdu. Eybi yoxdu, işimin öhdəsindən layiqincə gəlmək üçün çalışacağam, gərəkdirsə, günün iyirmi dörd saatının iyirmi dördünü də göz qırpmadan işləyəcəyəm.
Zastavada rəis heyətində bir gizir də vardı – İslam Həsənov. Xaraktercə çox mülayim insan idi, başıaşağıydı, amma iradəsindən dönməzdi, fiziki cəhətdən də güclüydü. Bəs necə?! Hər ikimiz əsl sərhədçi necə olmalıydısa, eləydik. Rəis də öz yerində.., onu xarakterizə eləmək vacib deyil.
Əsgər və çavuşlarımız da yaxşı hazırlıqlıydılar, vətən naminə gözlərini qırpmadan div boyda düşmənin üstünə cumardılar. Zastavada intizam da yüksək səviyyədəydi. Sərhəd Qoşunları Akademiyasında, sonra da Dəstə qərargahında gördüyüm intizamın, ucqar bir zastavada da eynisinin şahidi olduğumdan xidmətimdən çox razıydım. Sözəbaxmayan, intizamsız, tənbəl əsgər “tərbiyə eləməyə” vaxtım sərf olunmayacaqdı, ən əsası da indiki halda əsəblərim korlanmayacaqdı. Düşdüyüm vəziyyətdən, türklər demişkən, məmnundum. Bircə zastava rəisinin belə tez, mən yeni xidmət yerində uyğunlaşmamış məzuniyyətə getmək məsələsi olmasaydı…
Zastava, əlbəttə ki, dövlət sərhəddində yerləşirdi, amma hansı dövlətlə və hansı ərazidə, məncə, bunun bir o qədər də əhəmiyyəti yoxdur. Müdafiə elədiyimiz ərazi həm qurudan, həm də sudan ibarət idi. Maşınlarımızla, atlarımızla bərabər motorlu qayıqlarımız da vardı. Elə bir yerdəydik ki, meşə də vardı, dəniz də, bataqlıq da. Özü də bəzən meşə dənizin içinə uzanırdı, bəzən də dəniz meşənin… Bəli! Çox qəribə bir yer idi. İlin bəzi vaxtlarında dənizin suyu qalxır, sahilə yaxın qamışlı bataqlıqları basaraq meşənin içərilərinə girirdi. Elə vaxtlar da olurdu ki, su çəkilirdi, meşə öz yerində qalırdı, dənizin yerində də boy vermiş qamışlı bataqlıqlar erkək qurbağaların qurultusuna züy tuturdu. Bu zaman ərazidə xidmət təşkil eləmək çətinləşirdi. Çünki bataqlıq ərazini nə atla, nə də piyada mühafizə etmək mümkün deyildi. Gücümüzü mümkün qədər yaxında qaldırılmış sərhədçi qüllələrindən müşahidəyə yönəldirdik. Gecə və gündüz, bir an da olsa ərazini müşahidəsiz buraxmırdıq.
Zastavanın yaxınlığında bir kənd vardı – adına Zoroba deyirdilər. Kapitan Kərimov məzuniyyətə getməzdən əvvəl məni hərtərəfli məlumatlandırmışdı. Zastava ilə bərabər kənd camaatı haqqında da nə lazımdırsa, söyləmişdi.
Zoroba kəndi üç kəndin camaatının “tör-töküntüsü”ndən təşkil edilmiş bir yaşayış məntəqəsiydi, Sovetlər dövründə kolxoz quruculuğu ərəfəsində yaradılmışdı. Əsasən, xırda ticarətlə məşğul olanları, hökumət üçün əhəmiyyətli maneə törətməyənləri “kulak” damğası vuraraq Sibirə sürgünə göndərməyib, həmin kəndlərdən ayırıb bura yerləşdirmişdilər. Təsərrüfatı olmayan, mal-heyvan saxlamağı bacarmayan, əkin-biçin işlərini xoşlamayan insanları kollektiv təsərrüfatlarda çalışmağa cəlb etməyi mənasız bilmişdilər o vaxtın başbilənləri. Nə də yaxşı var-dövlətləri yox imiş ki, əllərindən alıb türməyə bassınlar. “Bic-bicəngədilər” deyib zorla gözdən-könüldən iraq bu yerə toplamışdılar. Elə zorla topladıqlarına görə də obanın adını Zoroba qoymuşdular. Kim çətin şəraitə duruş gətirə bilmişdi, ev olmuşdu, kim duruş gətirə bilməmişdi, köçüb getmişdi. Kapitan Kərimovun dediyinə görə, o vaxtkı cığal-cüvəllağa camaatdan indi əsər-əlamət qalmamışdı. Camaat əməklə dolanırdı, bir-iki nəfər də balıqçılıqla məşğuldu. Onlardan da elə bir pis əməl gözləmirdilər. Bircə Nailə adlı yekəpər qoca arvaddan gözləri su içmirdi.
Nailə arvadın babası Nəriman kişi o vaxt burda duruş gətirməmiş, yuxarıdakı kəndlərinə qayıtmışdı. Kolxoz sədri onu zorla kənddən qovmaq istəyəndə elə kolxoz tövləsinin qabağında günün günorta çağı qəməni çıxardıb sədrin qarnına soxmuş:
–Adam bu qədər nankor olmaz. Nəsilliklə babamın qapısında yallanıb ağ günə çıxmısınız. İndi də onun mal-heyvanı hesabına kolxoz qurub dolanırsınız. Məni öz kəndimdə sakitcə yaşamağa qoymayacaqsınız? – demişdi.
Ağsaqqallar yığışıb Nərimanı başa sala bilmişdilər ki, daha bunun o tərəfi yoxdur, hökumət gəlib qandallamamış aradan çıxsa yaxşıdır.
–Çıxım hara gedim? – Nəriman kefsiz-kefsiz soruşmuş, elindən, obasından ayrılmağın necə əzablı olduğunu bildirmişdi, papağını yerə çırparaq zırın-zırın ağlamışdı. – Ay camaat, mənim sizdən başqa kimim var axı?!..
–Çarən yoxdur. O taya adla. Ora da bizim vətənimizdir, millətimizin yarıdan çoxu o tayda yaşayır. Sonralar ara sakitləşər, imkan olar, qayıdarsan, olmaz da orda evlənər, ailə-uşaq sahibi olarsan. Biz də imkan daxilində burdakı ailənə həyan durarıq. İndi neyləyək ki, belə bir quruluşa ürcah olmuşuq… – demiş, təskinlik verməyə çalışmışdılar.
Nəriman qəməsini qanlı-qanlı qınına qoyub elə o gedən getmişdi, heç dönüb gözünün ucu ilə də dala baxmamışdı. Yalnız Sovet hökuməti dağılhadağılda ondan xəbər tutmuşdular. Sən demə, Nəriman o tərəfə keçəndən sonra lap uzaqlara basıb gedibmiş. Heç kim xəbər tutmasın deyə bir müddət Culfa tacirlərinə qoşulub. Sonra Kəleybər bölgəsində dükan açıb, Tüəli kəndindən Sona adında əri ölüb dul qalmış sona kimi gözəl bir gəlinlə evlənibmiş. İki oğlu, bir qızı olub Nərimanın. Onlardan da biri hürriyyətçilik dövrü gəlib axtarıb və Nərimanın bu tayda qalan nəvəsi Nailə ilə Seymuru tapıb.
Nailə əri öləndən sonra tək yaşayırdı. Oğlanları Qarabağ müharibəsi təzə-təzə qızışan vaxtlarda çıxıb Rusiyaya gediblər və bir daha geri qayıtmayıblar. Aybaay analarına pul göndəriblər, pulunu heç vaxt əskik eləməyiblər. Nailə arvad da oğlanlarının hesabına bəy balası kimi dolanıb, bu neçə illərdə heç nədən korluğu olmayıb. Nailənin dələduz qardaşı Seymurun da Rusiyaya getdiyini deyirdilər. Amma hərdən orada-burada görənlər onun Rusiyaya getdiyinin yalan olduğunu yaymışdılar. Görənlər onun orda-burda gizləndiyini, qara-qura işlərlə məşğul olduğunu bilsə də, çox şeyi açıb-ağartmırdı.
Babək məzuniyyətə gedəndə bəzi olanlar barədə mənə danışdı. Əslində, kənddə olan qara-qura işlər mənim vecimə də deyildi, bunun üçün polis, sahə müvəkkili məsuliyyət daşıyırdı. Biz ölkənin sərhəddini möhkəm qorumalıydıq ki, qaçaqmalçılar sərhəddi pozub ağ ölüm-qara ölüm deyilən zibillərdən gətirərək xalxın gül kimi balalarını zəhərləməsinlər. Bu barədə son vaxtlar hər yerdə həyəcan təbili döyəclənirdi, efirlərdən də daha çox danışılırdı, nəhayət, mən də ehtiyatlanmağa başlamışdım.
Ertəsi gün mərkəzdən gələn teleqram məni özümdən çıxartdı. Teleqramda yazılmışdı:
“Xeyli müddətdir qonşu ölkənin vətəndaşı ilə əlaqədə olub ölkəyə qaçaqmalçılıq yoluyla narkotik maddələr daşıyan bir nəfər tərəfimizdən izlənilir. Həmin adamın sizin rəhbərlik etdiyiniz zastava ərazisindən keçdiyi, yaxud da əraziyə yaxın yerlərdə fəaliyyət göstərdiyi müəyyənləşdirilməlidir. Məsələnin tam olaraq araşdırılması üçün komissiya tezliklə bölgəyə yollanacaq. Qarşılamağa və hərtərəfli kömək göstərməyə hazırlaşın”.
Məsələ göründüyündən də ciddi və maraqlı idi. Obyektin mövcudluğundan, hətta qonşu ölkədə hansısa obyektlə görüşdüyündən, qaçaqmalçılıq yoluyla ölkəyə narkotik maddələr daşınmasından xəbərdar olan mərkəz nədən onun haradan keçdiyindən xəbərsizdir və dərhal yerindəcə, iş başında tutub qandallamırlar? Bəlkə…
Şübhələr və gümanlar çox idi, amma onların heç birinin əhəmiyyəti yox idi. Qoy, bununla axıradək mərkəz məşğul olsun. Biz isə öz vəzifə borclarımızı yerinə yetirməliyik – özü də ləyaqətlə. Odur ki, Nailə arvadı zastavaya gətirmək və dərhal əməliyyata başlamaq haqqında qərar verdim. Bu barədə Dəstə qərargahını məlumatlandırmaq istədim. Başqa cür ola da bilməzdi. Amma nə deməliydim? Deməliydim ki, zastava yaxınlığında yerləşən kənddə şübhəli adam var? Özü də qoca arvad – yaşı yetmişi çoxdan adlamış qoca arvad… İcazə verin, gedim onu zastavaya gətirim, danışdırım… Mənə gülməzdilərmi? Mən özüm Dəstə qərargahında növbətçi olsaydım və hansısa zastavadan belə bir məlumat alsaydım, qəşş eləyib gülməzdimmi? Yox, bu cür yanaşma işə yaramazdı. Dəstə qərargahında mənim qərarımı heç kim dəstəkləməyəcəkdi, mən də gülünc vəziyyətə düşəcəkdim. Uzaq başı başlarından atacaqdılar. Deyəcəkdilər ki, kəndin sahə müvəkkili var, onun nəzərinə çatdır, qoy, o, öz işi ilə məşğul olsun. Sahə müvəkkili heç yerində tapılırdı ki, öz işi ilə də məşğul olsun… Bəlkə belə çox da böyük olmayan kəndin heç yerli-dibli sahə müvəkkili olmayıb?! Nə isə… Məsələ uzanacaqdı və mərkəzdən əməliyyat – istintaq qrupu gələnə kimi heç bir nəticə əldə edə bilməyəcəkdik.
Bütün günü əməliyyat planlaşdırdım, edəcəyimiz hərəkətlərin bütün detallarını incələdim, dönə-dönə götür-qoy elədim. Bu, mənim üçün Sərhəd Qoşunları Akademiyasının sonuncu kursundakı dövlət imtahanlarına hazırlıq deyildi, döyüş əməliyyatına atılmaqdı. Həm də mənim üçün hərbi döyüş yetkinliyinə ilk imtahan idi. Lovğalanmaq istəmirəm, sadəcə özümə çox arxayındım, əməliyyatın öhdəsindən gələcəyimə inanırdım.
Dəqiq mənbədən məlumat əldə etmişdik ki, Seymur bacısı Nailənin evinə məhz bu gecə gələcək. Amma hansı saatda, haradan gələcəyi bəlli deyildi. O, axşamdan da gələ bilərdi, gecə yarısı da, səhərə yaxın da… Güdmək, səbrlə oturub onu gözləmək lazımdı.
Həmin axşam şər qarışan kimi Nailəni zastavaya gətirtdim. Onun evi kəndin qırağında yerləşirdi, odur ki, qonşulardan heç kim bundan xəbər tutmadı. Əvvəlcə onunla adi söhbətlər apardıq, başını qatmaq, vaxt udmaq lazımdı. Bu müddət ərzində göndərdiyim adamlar onun evində axtarış həyata keçirdilər. “Xoşbəxtlikdən” evdən şübhəli heç nə; nə patron, nə silah, nə də narkotik maddə çıxdı. Bircə Nailənin döşəyinin altından onminlik İran pulunun – özləri Xomeyni deyirlər – bir parçası tapıldı. Orada da adi bir adamın adı yazılmışdı, görünür Seymur o tərəfdə bu adla tanınır, ya da görüşdüyü adamın adı belədir.
Elə ki, bu, kara gələsi lap kiçik məlumatı aldıq, Nailəni sıxışdırmağa başladıq, başqa çarəmiz yox idi. O, hər şeyi açıb özü deməliydi. Nailə isə yenə də müqavimət göstərməkdə davam edirdi.
–Görərsiniz… siz hələ məni yaxşı tanımırsınız… oğlanlarım qubernatorun müavini ilə şərikdilər… onlar bilsələr… bir zəng ilə kitabınızı bağlatdıracaqlar… – deyib bizə hədə-qorxu gəlirdi.
Artıq geriyə yol yoxdu, əməliyyat başlanmışdı və axıra qədər aparılmalıydı. Pusquya özüm gedəsiydim. Hər ehtimala qarşı zəng vurub qonşu zastavanın rəisi ilə əlaqə saxladım:
–Sizdə nə var, nə yox? Təzədən… köhnədən…
Öyrəndim ki, onlar da mühafizəni ciddi rejimdə təşkil ediblər. Mərkəzdən bizə gələn teleqramdan biri də onlara gəlib, özü də eyni məzmunda… Barmağımı dişlədim, deməli mərkəz bizi hədəfə götürüb. Bəlkə də haradan narkotik maddələr keçirildiyini dəqiq bilmirlər. Hardansa eşidiblər, şübhələnirlər. Komissiya adı altında əməliyyat qrupu bu işi araşdırmağa gəlir. Qoy, gəlsin. Onlar gəlib öz işini görənə kimi mən də başladığım əməliyyatı yekunlaşdıracağam.
–İnşallah! – deyib qalxdım.
Çavuş Əlixanovu da özümlə götürdüm. Zastavanın ən mükəmməl manqa komandiriydi. Babəkin dediyinə görə, Əlixanov bir neçə dəfə sərhəd pozucusunun tutulmasında iştirak etmişdi. Əlbəyaxa döyüş qaydalarını yaxşı bilirdi, məşq zamanı tətbiq etmək məharətini göstərirdi, bu isə sərhədçi üçün çox vacibdi.
Biz Nailə arvadın evinə çatanda kənddə çoxu yuxuya getmişdi. Evlərdə işıqların sönməsindən bunu müəyyənləşdirmək olurdu. Evə çathaçatda narın yağış yağmağa başladı. Bu işin xeyrinəydimi, ziyanınaydımı, deyə bilmərəm. Yağışlı hava sərhədçi üçün arzuolunmazdı, çünki yağış bütün izləri yuyub aparırdı. Amma bizim üçün bunun əhəmiyyəti olmamalıydı. Axı biz “sərhəd pozucusu”nu meşədə, təbiətin qoynunda deyil, evdə tutmağa hazırlaşırdıq. Deyəsən, yağışın yağması əməliyyatın xeyrinə olacaqdı. “Sərhəd pozucusu” təbiətin qoynunda çox yubanmayacaqdı. İslanmamaqdan ötrü tez özünü evə yetirəcəkdi.
Nailə arvadın qara-qura işlərdə əlinin olması mənim diqqətimi necə çəkmişdi?
Zastavaya gəldiyim ilk günlər ərazini gəzib qayıdırdıq. Kəndin qırağı ilə keçəndə su içmək istədik. Yaxınlıqdakı həyətə boylandıq. Həyətində nə bulaq, nə də quyu gözə dəyirdi. Qoca qarı bostanda işləyirdi.
–İçməyə su verərsənmi? – Mən səsləndim.
Arvad bir söz demədən divarın dibində qoyulmuş çəlləyə yaxınlaşdı. Biz də qapalağı açıb həyətə keçdik. O, sarımtıl stəkana su doldurub mənə uzatdı:
–Al, iç, – dedi.
Qeyri-adi stəkan yerli istehsal deyildi – bu, mənə maraqlı gəldi. Suyu içib stəkanı arvada qaytaranda çəlləyin yanındakı qəzet parçası diqqətimi çəkdi. Ərəb hərfləri ilə yazılmışdı, şəkil isə Tehranda çəkilmişdi. Bu qəzet qoca arvadın evinə hardan gəlib çıxa bilərdi? Özümü saxlaya bilmədim, soruşdum:
–Bu qəzet sizdə hardandır?
–Yadımda deyil, – Qoca arvad təmkinini pozmadan dərhal cavab verdi, – Gərək ki, meşədə xəzəz yığanda tapmışdım.
Onun hazırcavablığı və mənim diqqətimi yayındırmağı şübhələrimi bir az da artırdı. Babəklə bu barədə söhbət zamanı o da mənə aydın oldu ki, qardaşı Seymurun qara-qura işlərlə məşğul olması və tez-tez Nailə arvadla əlaqə saxlaması onlara çoxdan bəllidi. Amma gedib kənddə adam güdməyəcəkdilər ki? Sərhəd zolağına yaxın məsafədə isə Seymuru, ya da Nailəni heç vaxt görməmişdilər.
…Evdə hər ehtimala qarşı qapını açıq qoyduq ki, Seymur gələndə onu görə bilək. Mən Nailə arvadın çarpayısının altına adyal salıb üstünə uzandım. Buradan qapını müşahidə etmək daha asan idi. Əlixanov isə qapıya yaxın küncdəki çarpayının altına girdi. O, mənim işarəmlə hərəkət edəcəkdi.
Nailə arvadın çarpayısı sobanın yanındaydı. Otağın ortasında da stol qoyulmuşdu. Stolun üstündəki lampanı da yandırdıq ki, Seymur birdən evdə işıq olmadığını görüb şübhələnər, gəlməz.
İndi sakitcə marıqda oturub ovçü ovu gözləyən kimi onu gözləməliydik. Seymur nə vaxt gələcəkdi, onu özündən başqa heç kim bilməzdi.
Beləcə, bir saat keçdi. Hələ ki sakitlikdi. Necə lazımdır, eləcə də uzanmışdıq. Silahı üzü qapıya tərəf hazır vəziyyətdə tutmuşduq. Ev şəraitində mümkün olan qədər gizlənmişdik və müşahidəmizi aparırdıq. Belə hallarda necə olmaq lazımdır – sakitcə uzanmaq, imkan daxilində çalışıb tərpənməmək, o üz-bu üzə çevrilməmək, öskürüb, asqırıb səs çıxarmamaq, lap astadan nəfəs almaq, sözsüz ki, siqaret çəkməmək… Bütün bunlara əməl etmək, əlbəttə ki, ağırdı. Amma nə etməli? Əməliyyatın şərtləri belə tələb edirdi. Odur ki, cınqırımızı çıxartmadan uzanıb gözləyirdik.
Daha bir saat keçdi. Əlixanov siqaret çəkmək üçün icazə istədi.
–Daha dözə bilmirəm, lap ciyərim yanır, – dedi.
İcazə verdim. O, çarpayının altından çıxmadan siqaret yandırıb yanıqlı-yanıqlı sümürdü. “Viceroy”un tüstüsü otağı bürüdü. Sanki indi hiss etdim ki, bu otaqda heç vaxt siqaret çəkilməyib. Birdən yadıma düşdü ki, bu kəndin adamları ümumiyyətlə siqaret çəkmirlər. Ölkədə görünməmiş işdi. Babək deyirdi ki, Baharlının Sobu, Xudafərinin Şamlı, bir də Borodigahın Zoroba kənd camaatı siqaret çəkməz. Doğrusu, bunu mən ilk dəfəydi eşidirdim.
Əlixanova siqareti söndürməyi tapşırdım. O, dərhal siqareti söndürdü. Ancaq bunun heç bir əhəmiyyəti yox idi. Siqaretin tüstüsü aclıq çəkən divarlara elə hopmuşdu ki, tezliklə çəkilib getməyəcəkdi. Kənardan gələn bunu mütləq hiss edəcəkdi, o da ola ki, ömründə siqaret çəkməyə…
Məni nə vaxt yuxu tutubsa, bir də xoruzların banlamasına oyandım. Otaq qapqaranlıq idi. Qapıdan çölə baxdım, elə çöl də zülmət qaranlıqdı. Lampa da yanmırdı, yəqin ki, kerosini qurtarıbmış. Diqqətlə dinşədim – heç bir səs-səmir gəlmirdi. Əlixanov böyrü üstə uzanıb mənə baxırdı, gözüm qaranlığa öyrəşən kimi onu gördüm. Deməli, hər şey qaydasındaydı, “ov” hələ gəlməyib.
Diqqətlə dinşədim, kənddə lap qulaq quqquldayırdı, ətrafdan heç bir səs-səmir gəlmirdi, hətta divarın dibi ilə hərəkət edən cücülərin də tıqqıltısını eşidirdik. Çarpayının altından çıxdım. Lampanı odlamaq üçün alışqanı yandırdım.
–Yoldaş baş leytenant, saxlayarsınız. – Əlixanovun pıçıltısına gülməyim gəldi, yazıq elə bilib ki, siqaret yandırıram, lap ürəyi gedirmiş.
Lampa yandı, tez də söndü, həqiqətən kerosini qurtarıbmış, şüşənin qaralmasından da bunu hiss etmək olurdu. Siqaret yandırıb yerimə qayıtdım. Şinelin üstündə arxası üstə, ya üzüqoylu yerdə uzanmaq, özü də bir neçə saat hərəkətsiz qalmaq Allahın əzabı imiş, bütün əzalarım sızıldayırdı. Siqareti yarıya qədər çəkib Əlixanova tərəf tulladım. O, çarpayının altından əlini uzadıb göydə tutdu, yerə düşməyə imkan vermədi. Zalım oğlu siqareti elə sümürürdü ki, közü az qalırdı otağı işıqlandırsın. Yazığın, doğrudan da ciyəri yanırmış. Siqareti bir anın içində çəkib qurtardı.
Yenidən qapıya boylandım. Səma aydınlaşmaq istəyirdi. Hardasa səhərə yaxın olardı, saata baxmasam da təxmin etdim ki, beşi keçib.
Uzanıb gözləməkdən axır ki, bezdim. Səbrim tükənmək üzrəydi. Kiməsə hesabat verməli deyildim ki… Öz əməliyyatımdı, özüm qurmuşdum. Alınmadı, alınmadı da… Nə etməliydim? O qədər belə əməliyyatlar boşa çıxıb…
Nəhayət, son qərara gəlib özümə söz verdim. Minə qədər sayıram. Seymur gəldi, gəldi… gəlmədisə, pusqudan çıxıb zastavaya qayıdırıq. Nə olar, olar…
Təsəvvür edirsinizmi? İki yüzü təzəcə keçmişdim ki, qapalaq sakitcə açılıb örtüldü. Saymağı da, harda qalmışdım, onu da unutdum. Bu kim olar? Bəlkə zastavadan bizim dalımızca gəliblər? Bəlkə kimsə yuxarıdan məni axtarır? Telefonda kiməsə cavab verməliyəm?
Hiss edirdim ki, o, qapıya yaxınlaşır. Diqqətim həm qapıdaydı, həm də Əlixanovda. Əlixanov da tez-tez gah mənə baxırdı, gah da qapıya. Deyəsən, gözlərimdəki həyəcanı hiss etməkdəydi, yavaş-yavaş çarpayının altından çıxmağa hazırlaşırdı.
“Qonaq” qəfildən qapıda peyda oldu – div boydaydı, bədheybətə oxşayırdı. Bu, bəlkə də çarpayının altında uzanılı vəziyyətdə olduğumdan mənə belə görünürdü. Boyu, hardasa iki metrə yaxın olan “qonaq” lap Mazandaran pəhləvanının özüydü ki, üstümüzə atılmağa hazırlaşırdı. Çox güman ki, ikimiz onun öhdəsindən gələ bilməyəcəkdik. Silah işlətmək lazım gələcəkdi. Diqqətim qapıda olduğundan Əlixanova heç bir işarə verə bilmirdim.
O, bir neçə saniyə qapıda dayanıb içərini dinşədi. Nəfəs almasından bilmək olardı ki, içəridə siqaret çəkildiyini hiss edib. Boğuq siqaret tüstüsünə qarışmış nəm kif iyini aram-aram ciyərlərinə çəkirdi. Evdə adam olduğunu lap mağarasına qayıdan ayı kimi duymuşdu, buna zərrə qədər şübhəm yoxdu.
Ehmal addımlarla içəriyə girdi. Qapıda bir dəqiqəyə qədər dayandığı zaman gözləri içərinin alatoranlığına öyrəşmişdi. Düz mənə tərəf gəlirdi. Gözləyirdim ki, yaxınlaşsın, lap çarpayının yanına gəlsin. Ayağından çəkib yerə yıxacaqdım. Sonra da əllərini bağlayıb zastavaya aparacaqdıq. Orada danışdırmaq asan olacaqdı. Haradan gəlir, o tayda-bu tayda kimlərlə əlaqədədi, narkotik maddələri kimdən və necə alır, kimə ötürür… Kefim durulmağa başlamışdı. Bunları zastavada araşdıracaqdım…
Birdən Əlixanov çarpayının altından çıxıb şir kimi onun üstünə atıldı. “Qonaq” sanki bunu gözləyirmiş. Harasındansa çıxartdığı bıçaqla Əlixanovu vurub bayıra qaçdı. Əlixanov harasınısa tutub yerə yıxıldı.
–Off!!! – deyib inildədi, onun iniltisi ürəyimin başını sızıldatdı.
–Nooldu? – Sıçrayıb çarpayının altından çıxdım.
–Heeççç… Vurdu məni… Qolumdan. – Əlixanov dedi.
Bir an belə vaxt itirə bilməzdim, “qonaq” qaçıb aradan çıxacaqdı. Odur ki, Əlixanovun yaralanmasına qalıb yardım edə bilmədim, qaçanı tutmalıydım.
O, evdən çıxıb qapalağa tərəf yox, həyətin aşağısında vurulmuş ot tayası istiqamətində götürüldü. Təxmin etdiyim kimiydi.
Nailə arvadın həyətində diqqətimi çəkən ilk yer elə ot tayası olmuşdu. Orda nə desən gizlətmək olardı. Mən də fürsəti əldən verməyib hər ehtimala qarşı çavuş Nağıyevi ot tayasında gizlətmişdim. Bundan heç Əlixanovun da xəbəri yox idi.
“Qonaq” ot tayası istiqamətində qaçanda Nağıyev onu hədəfə aldı. Yaxınlaşanda gizləndiyi yerdən çıxıb onun üstünə cumdu və çatması ilə bir badalaq atdı. Bədheybət səndərlədi, az qaldı ki, yıxılsın, amma yıxılmadı. Cəld ot tayasının üstünə qalxıb həyətdən çölə tullandı.
Bir dəqiqə belə gözləmək olmazdı, arxasınca qaçmalıydım.
–Nağıyev… Əlixanov yaralıdır… Ona kömək elə… Zastavaya çatdır…
Qaça-qaça bircə bunları deyə bildim. Artıq məndə heç bir şübhə qalmamışdı. Bədheybət “qonaq”, çox güman ki, Seymur olacaqdı, olacaqdı yox, elə idi.
Seymur qaçır, mən isə arxasınca qovurdum. Hava xeyli işıqlaşmışdı. O, dənizə tərəf qaçırdı – dəniz isə hardasa iki kilometrlik məsafədəydi, əvvəlki yerindən içəriyə doğru xeyli çəkilmişdi.
Bir xeyli qaçmışdıq.
Seymur yavaş-yavaş qaçırdı, bəlkə də gözləyirdi ki, mən yaxınlaşım. Onun Əlixanov kimi hazırlıqlı çavuşu belə asan, özü də qaranlıqda, bir anın içində yaralaması məni ehtiyatlı olmağa vadar edirdi. Təkbaşına onun öhdəsindən gələ bilməyəcəkdim. Avtomatla vurmaq, hələ ki, heç ağlıma da gəlmirdi. Nə ad qoyub vurardım? Cinayətini isbat edə biləcəkdimmi? Onun üstündə bıçaq vardı, özü də insan qanına bulaşmışdı. Bu dəqiqə o, yaralı pələng kimiydi, ondan hər nə desən gözləmək olardı. Bəlkə tapançası da vardı. Yaxın məsafədən sərrast nişan alıb məni vura bilərdi. Odur ki, altmış-yetmiş metr məsafədən ardınca qaçmağıma davam edirdim.
Qəflətən o, dayandı.
–Gəl! – dedi. – Nə durmusan? Gəl, tut!
–Yerə uzan! – Özümü itirmədim, komanda verdim. – Təslim ol!
–Bircə onu görməyəcəksən…
Seymur bunu deyib götürüldü, İndi o, bayaqkından dəfələrlə sürətli qaçırdı. Mən də var qüvvəmlə qaçmağa çalışırdım. Dənizə lap az məsafə qalmışdı – iki, ya üç yüz metr olardı. Qamışlı bataqlıqların arası ilə qaçırdıq, onu gözdən qoymamağa çalışırdım. Bu bataqlıqlar dəniz çəkiləndən sonra əmələ gəlmişdi, gah gölməçə bataqlıq qamışla əhatə olunmuşdu, gah da qamışlar gölməçənin ortasında qalmışdı. Budur, lap dənizə yaxınlaşmaqdaydıq, altmış-yetmiş addımdan sonra gömgöy sudur. Elə bu an dənizdəki qayığı gördüm, o dəqiqə anladım ki, Seymuru gözləyir. Yoxsa Seymur niyə bura qaçıb gəlirdi ki? Başqa yerə də qaçıb gedə, orda gizlənə bilərdi. Qayıqda da bir adam oturmuşdu. Daha Seymuru buraxa bilməzdim, vurmaqla da olsa saxlamalıydım. Qayığa oturan kimi aradan çıxacaqdı, bir də heç vaxt onu tuta bilməyəcəkdim.
