Ибадулла Самандарович Байджанов
Архитектуравий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари
Тузилмалар ва жараёнлар ва ниҳоят, архитектура ва миллий иқтисодий ва ижтимоий режалаштириш ва прогнозлашнинг бошқа соҳалари ўртасидаги ҳамкорлик асоси. Бироқ, бундай муносабатларнинг характеристикасига ўтишдан олдин, ижтимоий фанлардаги ижтимоий тузилмалар ва жараёнларнинг тавсифининг асосий тоифаларига қисқача тўхталиб ўтамиз.
Одамларнинг ўзаро таъсири натижасида жамиятни ташкил этиш, ижтимоий тузилмалар муносабатлар ва ўзаро боғлиқликнинг хилма -хиллигини акс эттиради: ишлаб чиқариш муносабатлари, ижтимоий тартиб, синф тузилиши, ижтимоий онг тузилиши ва бошқалар, турли хил ижтимоий тузилмалар жамиятнинг фазовий ташкил этилишига таъсир қилади.
Жамиятнинг ташкил этилиши ўзаро таъсирнинг турли асосларига эга бўлган турли хил, нисбатан барқарор аҳолининг шаклланишида амалга оширилади: ишлаб чиқариш воситалари ва воситаларига бир хил муносабат, тарқатиш тизимида бир хил позиция, жамоат моллари, умумий манфаатлар, қадриятлар., хулқ -атвор меъёрлари, умумий фаолият соҳаси, ниҳоят, ҳаётнинг умумий ҳудуди (муҳити).
Ижтимоий ташкилотнинг турли жиҳатлари фазовий тузилмаларнинг шаклланишига турлича таъсир кўрсатади. Бу позициялардан уч хил ижтимоий агрегатларни (тузилмаларни) ажратиш мумкин.
Ижтимоий агрегатлар, бирлаштирувчи тизимидаги умумий позиция ва шунга мувофиқ, қийматлар тизимидаги бир қатор умумий хусусиятлар ва янгиликнинг табиати билан белгиланади; ижтимоий жамоалар, биргаликдаги тадбирлар ҳақида
Табиий шаклланган ижтимоий гуруҳлар одатда жамоалар деб аталади. Катта жамоаларга мисоллар синфлар, миллатлардир. Ўрта даражадаги жамоалар – ҳудудий (маҳаллий) жамоалар, кичик этник гуруҳлар. Қоида тариқасида, ҳудуд, ёвуз локализация ва синовнинг бирлиги, ҳаёт муҳити билан боғлиқ.
Кичик жамоалар – шахсий ҳамдардлик ва алоқалар асосида шаклланган норасмий ижтимоий гуруҳлар. Шуни ҳисобга олиш керакки, расмий муносабатлар ҳам норасмий ички муносабатларга эга бўлиб, улар муваффақиятли ишлаши учун муҳимдир.
Масалан, меҳнат жамоасининг норасмий тузилиши, умумий мақсадли жамоа аъзоларини аниқлаш, меҳнат унумдорлигини ошириш омили сифатида.
Ижтимоий тузилишда алоҳида ўринни оила эгаллайди, у бир вақтнинг ўзида бир қанча ижтимоий аҳамиятга эга функцияларни бажарадиган ижтимоий институт ва турмуш тарзининг умумий хусусиятларига эга бўлган ижтимоий гуруҳдир.
Шундай қилиб, ижтимоий гуруҳлар, жамоалар ва институтлар – одамларнинг мулк (атрибутлар), биргаликдаги фаолияти ва (ёки) умумий ҳудуди бўйича бирлашиши натижасида шаклланадиган ижтимоий тузилиш элементлари.
Умумий давлат соғлиқни сақлаш тизимида ва ҳоказоларда, шунингдек, кўп тармоқли корхоналарда, мактабларда, ижтимоий гуруҳлар институтлари гуруҳининг ривожланиш динамикасини белгилайди, шунингдек, минтақавий ва маҳаллий норасмий гуруҳларда). ёввойи миқёси, режалаштириш учун асос яратади – бинолар ва мажмуалар иншоотларида эҳтиёжлар ҳажмини фазовий номлаш параметрлари, маълум турдаги ҳаракатларнинг кўпайиши ёки атроф -муҳитга ташрифларни ажратиш – созламалар, шаҳарлар ва зоналар, ташқи алоқаларни ташкил этиш.
Тоғлар, аҳоли пунктлари, шунингдек ўз даврларида – фазовий муҳитни ташкил қилиш, нафақат технология билан белгиланади «Биргаликдаги фаолият – бошқа давом этаётган жараёнлар (улар ҳақида ижтимоий жараённи ташкил этиш масаласи бундан кейин муҳокама қилинади), балки табиати билан ҳам белгиланади.
Психологик ижтимоий сиёсат. Умумий, ижтимоий-маданий фаолият билан боғлиқ бўлган гуруҳларнинг тузилиши сифат, таълим ва ҳоказоларга фаол таъсир қилади. Юқорида айтиб ўтилганидек, фазовий муҳитнинг шаклланиши, бундай гуруҳлар ўзига хос меъморий объектлардан олинади:
ижтимоий институтнинг тузилиши.
Тегишли муассасалар тармоғининг биргаликдаги саёҳати, унинг ўзига хослиги, фаолиятига қараб, хизмат кўрсатишдан бош тортиш, шунингдек тузилиш бўйича, дўконларидаги Пател талабалар гуруҳлари иштирокчиларининг алоқалари, шаҳарда оломон
– кўчаларда биргаликдаги фаолият жараёни. Умумийлик йўқлигига қарамай, манфаатлар умумийлиги шаклланади – ички алоқалар ва уюшмалар, бойқушлар ва хулқ -атвор, хусусиятлар шаклланади, бундай гуруҳлар ҳам бир қатор
«Коллектив мавзу» – атроф -муҳитга бўлган фаол талаблар, алоқалар, атроф -муҳитга маълум функционал талабларни қўяди.
Бу эҳтиёжларнинг таҳлили, ижтимоий тузилишнинг психологик ҳолати, эмоционал, баъзи ҳолларда – фазовий алоқаларни кескинликка эмоционал асослашга имкон беради. Aрхитектура нуқтаи назаридан, бинолар ва мураккаб дизайндан фарқли ўлароқ, улар юра оладилар, ҳисоб -китоб қилишнинг хайрия тизимлари.
Тан, ҳақиқий жамоаларни ифодалайди «Ўзгарувчи мулкдор» дан «ишлаб чиқариш» ижтимоий институти, унинг тармоқ тузилиши ва жамоатчилик назорати билан алоқаси, ҳарбий ташкилотнинг тегишли майдонида ва унинг ҳудудида амалга ошириладиган космик ролга қўйиладиган талабларни белгилайди. Жойлаштиришнинг ҳудудий схемалари ишлаб чиқарувчи кучлар тузилмаларини тавсифлашнинг махсус жиҳатлари.
Жамият сайёҳлик институтлари – бу соғлиқни сақлашни тавсифлаш, унинг фазовий тузилишини – нақд пул ва маиший хизматларни, уларнинг мақсадли дастурлари ҳудудларини маълум жамоаларда ташкил этиш воқьеликларини ўрганиш, фазовий тузилмалар бу хизмат кўрсатиш муассасалари тармоқларини кўриб чиқиш ва режалаштириш, жамиятлар тузилмаси ва аҳоли пунктлараро хизмат кўрсатиш тизимини ташкил қилишнинг социализацияси билан бевосита боғлиқ.
Aрхитектура томонидан тўғридан -тўғри ташкил этилган шаҳарсозлик ва гуруҳларнинг ўрта ва кичик ижтимоий манфаатлари. Ҳудудий жамоалар – биргаликдаги фаолият учун (Қишлоқ аҳолисининг жамоалари аҳоли пунктлари, турар -жой майдонларининг қўшни жамоалари одамлардан яшаш ва иш жойи асосида бирлашади.
Умумий жой, ҳаёт муҳити бундай жамоаларни бирлаштирадиган қўшимча фазилатларни шакллантиради, одамлар жамоасининг ҳақиқатини уларнинг жой (туман, шаҳар, вилоят) га тегишли эканлиги ва шу жой билан идентификациясига кўра белгилайди. Ўзига хос экологик тузилма шаклланмоқда
«Мавзу – атроф -муҳит», бу ерда мавзу ижтимоий жамоаларнинг кўлами ва табиати, атроф -муҳит сифати бўйича – шаҳар ва минтақавий фазовий тузилмаларнинг турли даражалари билан фарқ қилади.
Бошқа турдаги ижтимоий тузилмалардан фарқли ўлароқ, бу ҳолда, уларнинг энг муҳим хусусияти – бу «субъект – атроф -муҳит» акс -садо муносабатларидир, улар жамоавий субъект манфаатлари тизимида ва атроф -муҳит имкониятларида намоён бўлади.
Жамиятнинг ҳудудий ташкилотини таҳлил қилиш – ижтимоий экология социологиясининг алоҳида бўлими. Жойлар жамияти одамларнинг фазовий хулқ -атворидаги ўзаро таъсирини аниқлайди, ижтимоий алоқаларнинг ўзига хос хусусиятларини шакллантиради ва жараёнлар.
Бундай ҳолда (юқорида тавсифланганлардан фарқли ўлароқ), фазонинг «хўжайини» нинг фазилатларининг бутун мажмуаси шаклланади, бу функционал хусусиятни белгилайди, уни ташкил этишнинг аспектлари, унда доимий гуруҳ назоратини олиб бориш, фазовий семантикада ижтимоий -маданий меъёрлар ва хатти -ҳаракатларнинг стереотипларини акс эттириш.
Шаҳар социологиясида ҳудудий жамоаларни ўрганиш энг кенг тарқалган бўлиб, биринчи навбатда, урбанизацияни таҳлил қилиш, шаҳар жамоасининг ўзига хос хусусиятларини ривожлантириш билан боғлиқ. Ҳар хил турдаги аҳоли пунктларининг ижтимоий жамоаларини таққослаш муҳим муаммо ҳисобланади.
Шу жумладан шаҳар ва қишлоқлар минтақавий миқёсда ижтимоий жамоаларнинг шаклланиши тўғрисида. Шу билан бирга, фарқлар турмуш тарзи, ижтимоий меъёрлар анъаналари (шу жумладан, атроф -муҳитнинг ўзи шаклланишининг стереотиплари), шунингдек, шу миқёсдаги ҳудудларда амалга ошириладиган ижтимоий назорат шакллари билан боғлиқ.
Ҳудудий жамоаларни ўрганиш, жамият ҳаётининг табиатига фаол таъсир этувчи омил сифатида, жой, муҳит ва руда, минтақа, минтақанинг ўзига хос шароитларини таҳлил қилиш билан бевосита боғлиқдир. Aммо шунинг учун, бундай тадқиқотларда, худди архитектура ва шаҳарсозликнинг ижтимоий тузилмалар билан алоқаси амалга оширилгандек.
Инсон томонидан яратилган муҳит нафақат муайян функцияларни амалга ошириш учун, балки унинг умумий ҳаётийлиги нуқтаи назаридан функционал ва маънавий жиҳатлари бўйича. Aгар бошқа ижтимоий тузилмаларни ўрганиш меъморий ва шаҳарсозлик қарорларини қабул қилиш учун асос бўлиб хизмат қилса, у ҳолда ҳудудий жамоалар асосида танқидий муҳитда ҳаётнинг «оқибатлари» ни, атроф -муҳитнинг ижтимоий фаолиятига таъсирини аниқлаш учун материал беради. – ва атроф -муҳит билан инсоният жамоаларини аниқлаш бўйича ривожланиш.
Шу билан бирга, аниқ ҳудудий тизимлар (шаҳар, шаҳарча, турар -жой майдони) бўйича таҳлилда, жойнинг (муҳитнинг) шароитлари ижтимоий жараёнларга салбий таъсир кўрсатганда, салбий тескари алоқа ҳам аниқланиши мумкин. Ва шунга кўра, улар аниқланади атроф -муҳитнинг меъморий ва шаҳарсозлик ўзгаришини талаб қиладиган «муаммоли жойлар».
Ҳудудий жамоалар ҳаёт жойи (муҳити) билан бирлашган ижтимоий гуруҳлар ҳақида гапирганда, биз, биринчи навбатда, шаҳарсозлик тизимларини назарда тутамиз. «Фақат шаҳарсозлик даражасида бундай» тегишли ҳудудий гуруҳлар пайдо бўлади. Шу билан бирга, «мавзу – атроф -муҳит» муаммоси бино ва иншоотларни лойиҳалашда ҳам қўлланилади.
Ижтимоий жараёнлар – бу ижтимоий ҳодисаларни тасвирлашнинг иккинчи томони. Баъзида: ижтимоий жараёнларнинг иккита асосий тури мавжуд: ижтимоий тизимларнинг ишлаши ва уларнинг ривожланиши.
Ижтимоий фаолият – ижтимоий ҳаёт, ҳаёт – бу шахслар, ижтимоий гуруҳлар, умумий томонидан амалга ошириладиган турли хил ижтимоий ҳаракатлар (ижтимоий аҳамиятга эга бўлган ҳаракатлар) тўплами.
Аравачанинг танаси. Ижтимоий ҳаракат субъектига (шахс, гурух мавзу мақсад, тайёр, қиймат) нисбатан кўриб чиқилади.
Aтрофдаги дунёни ёки одамнинг мақсадга мувофиқ ўзгариши ва ўзгаришига қаратилган ижтимоий ҳаракатлар фаолият атамаси билан белгиланади.
Фаолият – бу маълум бўлган ҳаракатлар, шу жумладан мақсад, восита, жараён ва натижа. Фаолият характерининг мақсади асосланади, уни ишлаб чиқаришга бўлинишини чақиринг ҳарбий ва ишлаб чиқариш бўлмаган, моддий фаолият тури атроф -муҳитнинг сифати ва параметрларини, унинг имкониятлари (ресурслари) комплексини ўз ичига оладиган зарур шарт -шароитлар ва воситаларни белгилайди.
Телевизион конструкторлик фазовий ва ҳудудий ташкил этиш хусусиятини ўрганиш билан бевосита боғлиқ, тадбирлар, унинг жиҳозланишига қўйиладиган талаблар ва аҳоли пункти ҳудудини ресурслар билан таъминлаш.
Синф, ижтимоий ва профессионал
Жамиятнинг институционал тузилмалари, асосан, аҳоли, ишлаб чиқариш ва истеъмол жараёнида реал фазовий алоқалар орқали, минтақадаги у ёки бу фаолиятни баҳолаш орқали турар -жой шаҳарлари ва ҳудудларининг фазовий тузилмаларида намоён бўлади. Фаолиятнинг концентрацияси ёки тарқалишига қадар, фаолиятнинг бошқа турлари билан ҳудудий ҳамкорлик ёки аксинча, ихтисослашув ва изоляция. Шундай қилиб, оиланинг, кичик ижтимоий гуруҳнинг, жамоанинг тузилиши уй-жой ва ишлаб чиқариш ва жамоат биносини режалаштиришда, уй хўжалиги ва меҳнат жараёнларини ташкил этиш, зарур мулкий мулкка бўлган талаблар орқали акс этади, технологга ва кимга ишлаб чиқариш заводи учун ускуналар кўп жиҳатдан, фаолият орқали субъектнинг хусусиятлари ҳаракатда, яхшиликда намоён бўлади: унинг эҳтиёжлари, қадриятлари, манфаатлари.
Шундай қилиб, кундалик меҳнат жараёнлари фазовий параметрларни белгилайдиган маълум бир биология билан эмас, балки муайян жараёнларнинг ижтимоий аҳамиятига кўра турли гуруҳларнинг ва ижтимоий намойишлари билан тавсифланади.
Фазода амалга ошириладиган ижтимоий назоратнинг табиати тўғрисида (тўлиқ эркинликдан хулқ -атворни қатъий тартибга солиш бор) ва ҳоказо.
Атроф -муҳит, имкониятларни танлаш имкониятини ишга солинг, уларни қайта бажаришни таъминланг, шунингдек фаолият орқали.
Шундай қилиб, шаҳарликлар ҳайвонот боғлари ва шаҳар марказлари ҳақидаги билимларга ўз баҳоларини қабул қилиш частотасида, ёки геллар гуа жойини танлаш мактубида билдирмайдилар. Ижтимоий институтлар (масалан, хизмат кўрсатиш сектори) майдонидан фойдаланишни ташкил қилади.
Ахборат категориялари фаолиятини ташкил этиш жараёнида
Оммавий рейтинг ва индивидуал, объектнинг ўзи ва фаолият воситасининг моддий муҳитини шакллантириш сифатида. Бундай эҳтиёжлар нафақат утилитар параметрлар, балки маънавий оламнинг ифодаланишида, турмуш тарзининг шаклланишида ва хусусиятларга, семантикага ва муҳитга нисбатан ифодаланади.
Юқорида айтиб ўтилган чегаралар тадқиқот фаолиятининг вазифаларини белгилайди, худди учинчи ижтимоий тоифалар эмас ва архитектура шаҳарсозлик билан боғлиқ. Улар қуйидаги бўлимни ўз ичига олади: ишлаб чиқариш ва истеъмол соҳасидаги реал қалъанинг фаолиятини таҳлил қилиш ва уларни фазовий ташкил этиш талаби; коммуникатив фаолиятни таҳлил қилиш.
Бу ишлаб чиқаришнинг кучли жамиятида асосий ҳаракатлар менинг эҳтиёжларим ва мотивларим ижтимоий шартли изчил қадриятлар ва меъёрлар билан белгиланади.
Aрхитектура социологияси учун шахслар ва гуруҳларнинг қадрият йўналишини ўрганишнинг икки жиҳати муҳим аҳамиятга эга. биринчиси – космосда ҳақиқий хулқ -атвор асоси сифатида, иккинчиси – ижтимоий асос сифатида атрофни баҳолаш.
Ижтимоий назоратнинг зарур шартлари билан аниқланган (кўрсатилган шартларга қўшимча равишда) зоналар ва ҳудудларни назорат қилиш;
атроф-муҳитни баҳолашнинг муайян ахлоқий жиҳатлари, ҳаёт сифати ва даражаси, жойнинг обрўси, унинг тарихчиси, маданий ёки сиёсий аҳамияти, марказийлиги каби тоифаларда ифодаланган жамоат лойиҳаларини ҳудудий-фазовий ташкил этишнинг адолатлилигини баҳолаш;
эстетик фазилатлар атроф -муҳит сифатига таъсир қилади, ўз-ўзини тасдиқлаш атроф-муҳит билан шахсни аниқлаш.
Эҳтиёжлар рўйхатида турли даражаларни кўришингиз мумкин: ҳаётий эҳтиёжларнинг пастлиги; юқори – ижтимоий ва амалий, одамни ижтимоий жараёнлар ва тузилмаларга қўшилиши билан боғлиқ; энг юқори – бу шахсни жамият билан, унинг ўзига хослиги билан боғлиқ, амалга ошириш, ўзини тасдиқлаш.
Ўтмишнинг архитектураси катта мижоз томонидан кўрсатилган барча кўрсаткичларнинг интуитив комплекс баҳосига асосланган бўлиб, у бир вақтнинг ўзида меъмор томонидан қалбакилаштирилган оммавий ахборот воситаларининг «истеъмолчиси» бўлган.
Бинолар ва турар жойларнинг барқарор стереотиплари ижтимоий гуруҳларни баҳолаш тизимлари, шахсни турар -жой биноларида, ҳаёт жараёнларини фазовий ташкил этишнинг қабул қилинган тизими билан идентификациялашни назарда тутаман.
«Оммавий» архитектурага ўтиш, қабул қилинган қарорларни асослаш ва баҳолаш доирасини муқаррар равишда торайтириб юборди. «Уй – турар -жой учун машина» ибораси функционализм мафкурасини аниқ акс эттиради. Дизайн фазовий хатти -ҳаракатларнинг технологик схемасини эслатувчи функционал дастурга асосланган.
Бу ишлаб чиқариш биноларида ишлаш ва уй жараёнлари ва мактаб ўқувчиларининг мактаб биносидаги хатти -ҳаракатларига ҳам тегишли. Aтроф -муҳит физикасига қўйиладиган талаблар – ёруғлик, ҳарорат ва намлик шароитлари, атроф -муҳит ифлосланишининг рухсат этилган максимал кўрсаткичлари ўрганилиб, хулқ -атвор параметрланади.
Ранин дизайнидаги бу функционал ва технологик ёндашув бизнинг асрнинг ўрталарига қадар ҳукмронлик қилади. Шу билан бирга, амалда чексиз имкониятлар иллюзияси мавжуд. Aтроф -муҳит элементларининг функционал, технологик ва физик ечим усулларини такомиллаштириш орқали инсон ҳатти -ҳаракатларининг «манипуляцияси». Шаҳарсозлик ёндашуви шунга ўхшаш, унинг асосий мазмуни ҳудудни функционал тақсимлаш, биноларни жойлаштириш ва коммуникацияларни йўналтиришдир.
Ҳозирги вақтда дизайннинг эстетик ва композицион жиҳатларига унчалик эътибор берилмайдиган, тор функционал ёндашувнинг йўқлиги аниқ кўрсатиб ўтилган. Бу кўп жиҳатдан саноат уй -жой қурилишининг композицион имкониятларининг чекланганлиги билан боғлиқ. Aтроф -муҳитнинг монотонлиги, эстетик тўлиқсизлигини бартараф этишга уринишлар шаҳарсозликнинг ривожланиши ва мураккаблашиши билан боғлиқ.
Мослашувчанлик, фазовий ечимларнинг ўзгарувчанлиги изланган композициялар ҳозирги вақтда атроф -муҳит сифатларини баҳолаш ва уни мақсадли шакллантириш вазифаси мураккаблашмоқда. Aтроф -муҳитнинг ривожланишида, аҳолининг фазовий ҳатти -ҳаракатларида психологик қулайлик, йўналиш шароитлари, атроф -муҳитнинг ижтимоий хилма -хиллиги каби омиллар фаол рол ўйнайди.
Бу омиллар шаҳар муҳитини шакллантиришда айниқса муҳимдир. Ижтимоий тадқиқотларнинг янги йўналишларини ишлаб чиқишни ва шаҳар маконини, бинолар ва мажмуаларни лойиҳалаш асосини аниқлайди. Ушбу тадқиқотларнинг асосий йўналиши хатти -ҳаракатларнинг мотивациясидир. Мотивлар – бу ҳаракатга, қўзғалишга (ёки ундан бош тортишга) сабаб бўладиган ҳодисалар ва ҳолатлар. Мотивлар эҳтиёжлар (онгли ва онгсиз), муносабат ва идеаллар, ҳис -туйғулар ва ирода бўлиши мумкин.
Мотивация марказида қадриятлар скелети ётади, уларни таққослаш ҳам тўғридан -тўғри ҳаракатларга, ҳам атроф -муҳитни умумий баҳолашга олиб келади. Сиз тегишли социологик тадқиқотлар ва асосланиш йўналишини белгилайдиган бундай баҳоларнинг бир қанча нисбатларини номлашингиз мумкин. Биз бу ерда қабул қилинган қарорга «тескари алоқа» сифатида тақдим этилиши мумкин бўлган функционал қулайлик ва жисмоний қулайликни баҳолай олмаймиз. Бироқ, унинг бу жиҳатлари атроф-муҳитни комплекс баҳолашга бевосита таъсир қилади. Ижтимоий -психологик компрессия ифодаланади дам олиш, ишонч, одамнинг психологик ҳолатининг барқарорлиги кўрсаткичлари. Aтроф муҳитнинг хусусиятлари бу кўрсаткичларга таъсир қилади. Маконнинг катталиги ва шакли, унинг изоляция даражаси (очиқлиги), космосдаги турли функционал бўшлиқларнинг комбинацияси «ижтимоий назоратга эга бўлиш». Космик параметрларнинг асосланиши фаолият жараёнида ҳар хил алоқа шаклларини ўрганиш билан боғлиқ (функционал ва технологик асослашдан ташқари). Космосни ташкил этишга қўйиладиган талаблар иштирокчилар сонига, мулоқотнинг табиатига, алоқалар олиб бориладиган фаолият турига (иш, дам олиш, ўйин ва ҳ.к.) боғлиқ.
Шу билан бирга, алоқа маконни ташкил қилишнинг асосий омили бўлиши мумкин (масалан, қўшни мулоқотнинг турли шакллари билан боғлиқ бўлган ташқи яшаш жойлари, клуб хоналари, ажойиб биноларнинг фойелари) ёки уларнинг талабларини тўлдирувчи ҳамроҳ. – фаолият мантиқлари (ишлаб чиқариш бинолари, спорт майдончалари ва бошқалар). Aлоқа шартлари маконни жиҳозлашга қўйиладиган талабларни, «ташқи» зоналарни такомиллаштиришнинг маълум даражаси ва характерини, шунингдек, маконнинг даражаси ва изоляциясини (очиқлигини) белгилайди. Шунингдек, «психологик», шу жумладан, функционал жараёнларнинг мувофиқлик даражаси билан белгиланади.
Шундай қилиб, квартирада бор шовқинли ва ўқиш зоналари мавжуд, турар -жой майдонида – спорт майдончалари ва дам олиш жойлари, шаҳар марказларида – «транзит» пиёдалар ҳаракати ва дам олиш жойлари изоляция даражаси ҳам даражага қараб белгиланади. «Мос келмаслик», тўсиқларни ажратиш, ободонлаштириш овозлари ва бошқалар – чегараларни анъанавий белгилашгача. Бир хил функцияларни бир жойда бирлаштиришнинг мумкин бўлган вариантларини аниқлаш муҳим худди шу нарса одамнинг психологик мослашуви билан чегараланади.
Мулоқот шартлари билан бир қаторда, психологик қулайлик бизни таъминлаш билан боғлиқ. Иш, кундалик ҳаёт, ўқиш соҳасидаги «мақсадли» фаолият. Бундай ҳолда, баҳолаш мезонлари ишлаш кўрсаткичлари бўлиши мумкин, диққат, меҳнат унумдорлиги, етуклик ва бошқалар. Психологик қулайликка бу ҳолда макон параметрлари, унда содир бўлаётган жараёнларнинг изоляция даражаси ва шунга ўхшаш – интеръернинг ранг -баранг ечими, дизайн ускуналари ва бошқалар. Турли ёш гуруҳларининг ҳатти -ҳаракатлари ижтимоий хусусиятларнинг ўрни – таълим, даромад, иш табиати. Ташқи яшаш муҳитини лойиҳалашда билим талаб қилинади, турли хил алоқа шакллари, мос; фазодаги бир хил бўлмаган функциялар кўприги (масалан, дам олиш – тразит-пиёдаларнинг янги ҳаракати – Aетей ўйини). Бунда ижтимоий-психологик таҳлил билан тўлдирилади орқага режалаштирилган ва ҳақиқий жараёнлар ўртасидаги тафовутни аниқлаш мақсадида мавжуд турар-жой бинолари ва квартираларни жойида ўрганиш ҳатти -ҳаракатлар ва уларни ўзгартириш мотивацияси.
Шаҳарни лойиҳалашда хизмат кўрсатувчи муассаса биносида аҳолининг ўзини тутиш сабабларини аниқлаш, иш, турар жой, дам олиш жойларини танлаш ва умуман шаҳар майдонларини баҳолаш катта аҳамиятга эга. Уларнинг ижтимоий аҳамиятига эга бўлган жинсий кўрсаткичларнинг бутун мажмуаси. Бу ерда бундай омиллар амалий қулайликлар (кўп жиҳатдан аҳолининг фазовий хулқ -атворини белгилайди), шаҳар элементларининг тарихий, маданий, мафкуравий, эстетик аҳамиятини баҳолаш, уларнинг фуқаронинг йўналишидаги ўрни, билан боғлиқ субъектив баҳо. Баҳолашнинг бутун мажмуаси одамнинг шаҳарга умумий муносабатини, уни яшаш жойини аниқлашини белгилайди.
Ўзаро муносабатлар бўйича тадқиқотлар атроф-муҳит хавфи ва одамнинг йўналиши шаҳар, унинг цензуралари, асосий йўллари, чегаралари, диққатга сазовор жойлари ҳақидаги тасаввурларини тавсифловчи хариталарни тузиш орқали амалга оширилади.
Aрхитектура ва режалаштириш дизайнида вазифа бор, яъни мақсад – бу одамнинг эҳтиёжларини амалда ҳисобга олиш. Атроф-муҳит элементларининг синтезини ҳал қилиш имкониятини таъминлайдиган субъект-фазовий муҳитнинг оқилона мураккаблик даражасига эришиш. Бу ёндашувларнинг барчаси шаҳарсозлик композицияси ғоясини кенгайтиради, чунки у эстетик жиҳатдан муҳим фазовий тузилмаларни қидиради, бошқа қийматли ғояларни ўз ичига олади. Ривожланишга фақат композицион ёндашув атроф -муҳит учун керакли йўналиш сифатларини таъминламайди. У бошқа қонунларга мувофиқ билан жойлашади янги нишонларнинг шаклланиши, шунинг учун, ўзига хос, «таниб оладиган», аниқланадиган муҳитни яратиш вазифалари нафақат пластика, қаватларнинг сони ёки биноларнинг рангларини кенгайтириш билан чегараланиб қолмайди.
Биз ижтимоий натижа – йўналиш учун қулай шарт -шароитларни олиш зарурлиги ҳақида гапираяпмиз, уни фақат композицион ва ижтимоий аҳамиятга эга бўлган йўналишларни, шунингдек, фаол қабул қилинган элементларни тушуниш орқали олиш мумкин. Юқорида айтилганлар, меъморий ва маданий шакл, ижтимоий (дунёда ва эстетик) мазмун ва идрокнинг ўзаро боғлиқлигини ўрнатиш учун ушбу йўналишдаги ижтимоий-психологик тадқиқотларни кенгайтириш зарурлигини белгилайди.
Aхборот назарияси, ижтимоий психология, семиотика ва бошқалардан маълумотларни киритиш билан бундай тадқиқотлар эндигина бошланмоқда. Шахслар ва ижтимоий гуруҳларнинг космосдаги хулқ -атвори ижтимоий меъёрлар – умумий қабул қилинган нақшлар, қоидалар, урф -одатларга мувофиқ амалга оширилади.
Ижтимоий назорат маълум даражада шаҳарсозлик лойиҳаси томонидан таъминланган хавфсизликнинг функционал ва фазовий ташкил этилишига боғлиқ. Масалан, шаҳар марказлари зоналарида ижтимоий назоратни таъминлаш вазифаси, уларга турар-жой биноларининг маълум қисмини, аҳолини жойлаштириш мақсадга мувофиқлигини белгилайди.
Функционал районлаштириш ва турар -жой мажмуаларини режалаштириш билан уйларнинг кириш жойларини, пиёдалар йўлларини, болалар майдончаларини, жамоат транспорти тўхташ жойларини ўзаро жойлаштириш керак, шунда бутун ҳудуд ижтимоий назорат – гуруҳ ёки жамоатчилик назорати билан таъминланади.
Бундай назоратдан ташқари муҳим зоналарнинг мавжудлиги уларни функционал ишлатиш фаоллигининг пасайишига олиб келади ва асоциал ҳодисалар эҳтимолини оширади. Қарор қабул қилиш учун материал социологик сўровлар, кузатишлар билан таъминланади
Aтроф -муҳитни баҳолашнинг муҳим омили – бу ижтимоий қабул қилинган ижтимоий нормаларга риоя қилишдир, меъморчилик, бу меъёрларнинг аксини турар-жой турларининг ижтимоий-дифференциацияси, турли шаҳар жойларини қуриш ва ободонлаштириш, шаҳар ва қишлоқ меъморчилигида кўриш мумкин.
Ижтимоий меъёр-бу шаҳардаги жойнинг объект-фазовий муҳит сифатига мувофиқлиги, лойиҳалаштирилган объектнинг ижтимоий аҳамияти (сиёсий, иқтисодий, диний). Ижтимоий иерархия фазовий иерархияда акс этади.
Ижтимоий адолатнинг ҳудудий томони турар -жой шароитидаги муҳим фарқларни бартараф этиш ва турли ижтимоий гуруҳларнинг ҳаётий муҳитини шакллантиришда намоён бўлади.
Ижтимоий-гуруҳий ва минтақавий эҳтиёжларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олмаган ҳолда, ҳаёт шароитларини иложи борича тезроқ мослаштиришга ижтимоий йўналтириш, бу эса нотўғри қарорларга олиб келади. Масалан, қишлоқ аҳоли пунктларида шаҳар турар жойларини қуриш.
Қишлоқда, кичик аҳоли пунктларида, мамлакат аҳоли пунктларининг периферик зоналарида турмуш даражасининг тез кўтарилиши сиёсатида ифодаланган ижтимоий нафақа тақсимотининг ҳудудий нисбатларини тенглаштиришнинг умумий вазифаси уй -жойнинг ўзига хос шаклларини топишни талаб қилади, ечимлар, хизмат кўрсатиш, такомиллаштириш. Шундай қилиб, ҳаёт сифати ва сифатини мақсадли тартибга солиш жараёнида архитектура ва шаҳарсозликнинг ўрни жуда катта. Ўз навбатида, яшаш муҳитини танлаш (яшаш жойи, вилоят, шаҳар, шаҳар), иш, ўқиш, дам олиш, аҳолининг миграциясини рағбатлантиришда атроф -муҳитни яшаш шароитлари омили сифатида баҳолаш муҳим рол ўйнайди.
Шундай қилиб, аҳоли ўз хулқ -атворида ушбу тизимларнинг қабул қилинган ижтимоий адолат меъёрларига мувофиқлиги ва мувозанатига эришиш йўлида ҳаракат қилади.
Aтроф -муҳитнинг сифатини баҳолаш чекланган аммо мен функционал ва амалий мезонларга таянаман. Маънавий, ижтимоий-маданий тартибни 3 та баҳолаш муҳим рол ўйнайди: бу жойнинг тарихий ва маданий аҳамияти, шаҳар манзараси ва биноларининг эстетик фазилатлари, бу жойнинг ижтимоий аҳамияти (сиёсий, мафкуравий) ҳақидаги тушунча. «Обрў -эътибор» ва бошқалар.
Aтроф -муҳитнинг барча бу фазилатлари одамнинг ўзини ўзи тасдиқлаш позицияларининг ўзаро боғлиқ позицияларига ва бу жойни юқори баҳолаш, одамни ўз шаҳри, туманлари, иш жойи билан таништириш ҳақидаги
тасаввурларига бевосита таъсир қилади.
Маданиятни инсонпарварлаштириш, маънавий истеъмол омилларининг ижтимоий аҳамиятининг ошиши меъморий ва шаҳарсозлик дизайни учун ижтимоий асосларнинг кенгайишини белгилайди; бу, хусусан, шаҳарларнинг тарихий, маданий ва меъморий меросининг юқори қиймати, уларни ҳимоя қилиш ва барқарор ривожлантириш зарурлиги ҳақидаги ғояларни тасдиқлашда акс этади.
Шаҳарсозлик меросидан фойдаланишга илмий асосланган ёндашув, ҳимояланган тарихий муҳитнинг ижтимоий қийматининг ривожланишининг ҳар бир босқичида тегишли бўлган ҳодисани аниқлаб, ижтимоий асослашни талаб қилади.
Бу соҳадаги ихтиёрийлик, ёдгорликлар ва тарихий иншоотлар асоссиз равишда вайрон қилинган тақдирда ҳам, замонавий шаҳар эҳтиёжларига қарамай, уларни сақлаш ёки тиклашда ҳам ноқонуний ҳисобланади.
Шу муносабат билан, турли даврлар ва усталар меросини баҳолашда ижтимоий имтиёзлар эволюциясини очиб беришга, маданий ва эстетик меъёрларни янада умумий ижтимоий баҳолар билан боғлашга имкон берадиган кенг кўламли ижтимоий-маданий тадқиқотлар ўтказиш зарур. Шунингдек, атроф -муҳитнинг маънавий аҳамияти, бундай баҳолашни шакллантирувчи омиллар ҳақида замонавий ғояларни тадқиқ қилиш зарур.
Бу соҳадаги тадқиқотлар ҳажми ва аҳамияти ортиб бораётган шаҳар қурилишини реконструкция қилиш тўғрисида хабардор қарорлар қабул қилиш учун зарурдир. Шу муносабат билан, меъморий ва шаҳарсозлик билан боғлиқ ҳолда, назария назариясига умумий эътиборнинг ортиши ҳақида гапириш керак.
Бу архитектура ва шаҳарсозликда сақланиб қолган турли ижтимоий қадриятлар, ахлоқий, эстетик, сиёсий ва ҳаётий аҳамиятга эга бўлган синкретик, ажралмас ўзаро боғлиқлик. Уларнинг муносабатлари ва муносабатларнинг табиати атроф -муҳитни идрок этиш ва дизайнига таъсир этувчи муҳим омил ҳисобланади.
Муайян объектларга нисбатан, биз бўшлиқлар ва тузилмаларни табиат ва ижтимоий қадриятлар тизимидаги аҳамияти бўйича мақсадли фарқлаш ҳақида гапирамиз. Aлоҳида тузилмалар ва комплекслар учун бу бўшлиқларни роли ва маданий аҳамиятига кўра ажратиш ҳақида.
Бундай фарқлар, айниқса, ёдгорлик, маросим табиатининг тоопида яққол намоён бўлади. Бироқ, турар -жой биноларида ҳам, маданий -маърифий муассасаларда ҳам зоналарга ва биноларга қараб аниқ ажратилади.
Чегаралар ва архитектурани режалаштиришда акс эттиришни талаб қиладиган «руҳий салоҳият». Шаҳарда бундай фарқлар ижтимоий мос ёзувлар пунктлари ролини эгаллайдиган майдонлар, кўчалар, индивидуал қуролларни ажратишда аниқ кўрсатилган.
Уларнинг идрокида турли хил қадриятлар турли йўллар билан бирлаштирилиб, субъектив баҳолар билан бир қаторда, шаҳар муҳитининг қадриятлар иерархияси ҳақидаги умумий ижтимоий ғояларни шакллантиради. Ижтимоий тадқиқотларнинг алоҳида йўналиши-шаҳар меъморчилигининг эстетик меъморчилиги. Бу соҳанинг ўзига хослиги агрессив тарзда кўриб чиқишни талаб қилади.
Бу ерда шуни таъкидлаш керакки, қийматлар тизимида Р нинг эстетик компоненти катта аҳамиятга эга. Ва бу шаҳар муҳитининг эстетик идрокига
қарамай, бу шаҳар (туман, туман) ҳақида умумий тасаввурнинг шаклланишига таъсир қилади.
Ижтимоий тизимда бўлгани каби қадриятлар ва ўзига хос тасвирни шакллантиришда. Ижтимоий жараёнларни кўриб чиқишнинг яна бир жиҳати – бу ижтимоий ривожланишни тавсифловчи таҳлилидир ижтимоий тузилмалардаги ўзгаришлар, ижтимоий гуруҳлар динамикаси ва уларнинг муносабатлари, ижтимоий ҳаёт турлари.
Ижтимоий ривожланиш меъморий ва шаҳарсозлик масалалари мазмунида икки жиҳатдан намоён бўлади. Ижтимоий тузилмаларнинг тарихий тараққиёти, ҳаёт табиатининг ўзгариши, ижтимоий-техник тараққиёт электрон қуролларнинг меъморий стереотипларини ишлаб чиқишда, турар-жой турларини ва турар-жой турларини ривожлантиришда намоён бўлади.
Нисбатан қисқа вақт ичида ижтимоий ривожланиш аниқ аҳоли пунктлари ва турар -жой майдонларининг шаклланиши билан боғлиқ. Бундай ҳолда, биз маълум ҳудудий жамоаларнинг ривожланиши ҳақида гапираяпмиз: аҳолининг ўсиши, иқтисодий функцияларининг ўзгариши, турмуш даражаси ва бошқалар.
Индивидуал аҳоли пунктлари кўплаб тарихий шаклланишларда ўзгаришларни бошдан кечирмоқда, улар ижтимоий тараққиётнинг биринчи ва иккинчи жиҳатларини акс эттиради.
Юқорида айтилганлар архитектура ва шаҳарсозлик ривожланишининг умумий концепциялари, шунингдек, аниқ аҳоли пунктлари ва ҳудудий тизимларни ривожлантириш лойиҳалари билан боғлиқ гипотезаларни тегишли ретроспектив тадқиқ қилиш ва ишлаб чиқиш зарурлигини аниқлайди. Бундай тадқиқотларнинг йўналиши кейинги бобда ижтимоий ҳаёт динамикасини ҳисобга олиш билан боғлиқ ҳолда кўрсатилади.
Aрхитектура ва шаҳарсозлик ечимларининг асоси сифатида ижтимоий ва ҳаётий фаолиятнинг хусусиятлари
Бино, меъморий ва фазовий муҳит компонентларининг бутун миқдори.
Жамиятни фазовий ташкил этишда ҳал қилувчи момент ишлаб чиқариш соҳасидаги фаолият ва умуман меҳнат фаолияти ҳисобланади.
«Кахим одамлари ўзлари учун зарур бўлган ҳаётий воситаларни ишлаб чиқариш
усулини нафақат одамларнинг жисмоний мавжудлигини такрорлаши нуқтаи
