Ибадулла Самандарович Байджанов
Архитектуравий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари
© Ибадулла Самандарович Байджанов, 2022
© Мухаммад Ибадуллаевич Самандаров, 2022
ISBN 978-5-0056-2924-1
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
Байджанов Ибадулла Самандарович Самандаров Мухаммад Ибадуллаевич
АРХИТЕКТУРАВИЙ ЛОЙИҲАЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ АСОСЛАРИ
Муаллифлар
Тақризчилар
Уралов А. С. Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институтининг «Архитектуравий лойиҳалаш"кафедраси профессори, архитектура фанлари доктори
Сетмаматов М. Б. Урганч Давлат университетининг «Архитектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди
Байджанов Ибадулла Самандарович
Самандаров Мухаммад Ибадуллаевич
Архитектуравий лойиҳалашнинг
ижтимоий асослари
(Ўқув қўлланма)
Аннотация
Ушбу ўқув қўлланмада архитектуравий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари тўғрисида умумий маълумотлар, ижтимоий структуралар ва жараёнлар, уларнинг шаҳарсозлик ечимлари таъсири очиб берилган, шаҳарсозлик объектларини – юқори босқичдаги шаҳарсозлик тизимлари, шаҳар ва қишлоқ жойлари, уларнинг элементларини лойихалашнинг ижтимоий асослари, меъморий биноларни лойиҳалашнинг ижтимоий асослари тўғрисида тушунча берилган. Бу жараёнлар иллюстрациялар ва схемалар билан ифодаланган. Қўлланма бакалавр ва магистратурада таҳсил олаётган талабалар учун фойдалидур.
– МУҚAДДИМA
Бино ва иншоотларни лойиҳалаш одамнинг яқин атрофини – яшаш ва ишлаб чиқариш муҳитини, кундалик, меҳнат ва ижтимоий -маданий фаолият маконини ташкил қилишга қаратилган. Aрхитектуравий лойиҳалаш дастурларини ишлаб чиқиш учун асос – бу ижтимоий тадқиқотлар, демография, экономика, тўғри социология, ижтимоий география маълумотларини умумлаштириш.«Aрхитектуравий лойиҳалаш ижтимоий асослари» архитектура ва шаҳарсозлик соҳасидаги ижтимоий тадқиқотларнинг мазмуни ва методологиясини ўрганади.
Ўқув қўлланмада архитектуравий лойиҳалаш бўйича замонавий ижтимоий билимларнинг ўзаро боғлиқлиги тўғрисида умумий маълумотлар берилган, шаҳарсозлик объектлари, бинолар ва иншоотларни лойиҳалашнинг ижтимоий олд шартлари тавсифланган, архитектура ва шаҳарсозлик соҳасидаги амалий ижтимоий тадқиқотларнинг методологик масалалари кўриб чиқилган. Шу билан бирга, шаҳар қурилишига бағишланган бобларда лойиҳалаштирилган объектларнинг хусусиятига мувофиқ дизайн, иқтисодий, ижтимоий-географик, экологик, умумий демографик муаммоларга катта эътибор қаратилади.
Биноларни лойиҳалашни кўриб чиқиладиган бобларда – инсоннинг эҳтиёжлари ва турмуш тарзининг хусусиятлари, ижтимоий психология, ижтимоий -демографик тузилиш масалалари. Aрхитектуравий лойиҳалашнинг замонавий ижтимоий асослари. Архитектура назарияси ва шаҳарсозлигининг ягона цикли. Шу билан бирга, ўқув материали фан билан чамбарчас боғлиқ: турар жой, жамоат ва ишлаб чиқариш биноларининг меъморий дизайни, шаҳарсозлик. Ўқув қўлланманинг мақсади – талабаларни архитектура ва шаҳарсозлик ўртасидаги ижтимоий ҳодисалар билан боғлиқлик асослари, бу соҳадаги амалий ижтимоий тадқиқотларнинг мазмуни ва усуллари билан таништириш. Курснинг меъморий ва лойиҳалаш ечимлари асосларини ишлаб чиқишга йўналтирилиши, асосан, архитектура ва шаҳарсозлик фаолиятининг турли соҳаларига хос бўлган ижтимоий дастурлар – дизайн топшириқларини ишлаб чиқишга бўлган эътиборни аниқлайди. Шу билан бирга, архитектура ва шаҳарсозлик назариясида ижтимоий тадқиқотларнинг ўрни аниқланади.
Ўқув қўлланманинг тақдимоти меъморий дизайннинг ижтимоий жиҳатларини ҳар томонлама ёритиш вазифаларига мос келади. I бўлим меъморий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари меъморчиликда ижтимоий билимларнинг умумий тенгликларини тавсифлайди. II бўлимда шаҳарсозлик асослари кўриб чиқилган. III бўлимда эса меъморий биноларни лойиҳалашнинг ижтимоий асослари ёритилган. Aрхитектура ва шаҳарсозлик жамият ҳаётининг моддий ва фазовий муҳитини тартибга солишга, одамларнинг яшаш майдонини мақсадли тартибга солишга қаратилган. Бу ишлаб чиқаришни ривожлантириш, аҳолининг турмуш даражасини ошириш, маданиятни ривожлантириш, илмий тадқиқотлардан оқилона фойдаланиш ва табиий ресурсларни муҳофаза қилиш талабларини акс эттирувчи кенг кўламли муаммоларни ҳал қилиш билан боғлиқ.
Aрхитектура ва шаҳарсозлик объектлари – бинолар ва иншоотлар, шаҳар ва аҳоли пунктлари улардаги турли хил ҳаётий жараёнларни амалга ошириш учун мўлжалланган моддий тузилмалардир. Улар бу жараёнларнинг самарадорлигидан мақсадларини англайдилар. Бу меъморий ва шаҳарсозлик фаолиятининг ижтимоий аҳамиятини аниқлайди, бу ижтимоий ишлаб чиқаришнинг барча жиҳатлари ва таркибий қисмларига таъсир қилади. Aтроф -муҳитни шакллантириш ижтимоий жараёнлар, архитектура ва шаҳарсозлик бу ижтимоий бошқарувнинг муҳим бўлими – унинг фазовий ташкил этиш нуқтаи назаридан жамиятга мақсадли таъсири. Бу таъсир ижтимоий жараёнларни ҳудудий-фазовий ташкил этишнинг барча даражаларида амалга оширилади: турар-жой камералари ва ишлаб чиқариш биноларидан тортиб, минтақавий ва миллий миқёсдаги улкан ҳудудий-шаҳар тизимларига қадар. Ижтимоий ҳаёт соҳалари: ишлаб чиқариш ва истеъмол, алмашинув ва тарқатиш.
Шу билан бирга, биз мақсадли тартибга солиш ва ҳудудлар ҳақида гапираяпмиз – бу жамоат функцияларининг турлича бўлинишининг ўсиши, ҳудудий ўзаро боғлиқликларнинг ўрнатилиши, бино мажмуаларида турли мақсадли жойлар ва ҳудудларнинг ўзаро жойлашиши ҳисоб -китоб тизими. Aрхитектура ва шаҳарсозлик ҳаёт жараёнларини ва тегишли дизайн дастурларини буюртма қилиш маконининг мақсадларини белгилаб, бу жараёнларни ташкил этиш, уларнинг техник жиҳозланиши ва ресурслар билан таъминлашнинг умумий эҳтиёжларини акс эттиради.
Шу билан бирга, дизайн дастурлари жамиятнинг дунёқараши ва қадриятлар йўналишини, ижтимоий ва психологик меъёрларни, турли аҳоли гуруҳлари ва шахсларнинг муносабатларини, уларнинг шаҳар муҳитидаги ҳатти -ҳаракатларини акс эттиради. Ҳамма меъморий ечимларни қабул қилиш учун кўп томонлама кенг қамровли асослаш зарурлигини аниқлайди. Шу билан бирга, бу меъморчилик ва шаҳарсозлик тарихи халқларнинг моддий ва маънавий маданияти тажрибасининг акси эканлигини, уларнинг биргаликдаги ривожланиш тарихини акс эттиришини аниқлайди.
Жамоат эҳтиёжларини қондириш ҳам, бинолар ва иншоотлар, шаҳар атрофи, жойлашишнинг фазовий шакллари бу эҳтиёжларни амалга ошириш учун моддий асос яратади, ўз навбатида уларни амалга ошириш услубига таъсир қилади. Ва бу маънода биз архитектуранинг ижтимоий бошқарув омили сифатида ижтимоий роли ҳақида гапираяпмиз. Меъмор томонидан яратилган таъсир ҳар хил йўллар билан амалга оширилади. Космоснинг (фазонинг) ўзига хос шакллари ва параметрлари, унинг муҳандислик таъминоти, ҳудуднинг ресурс салоҳияти бинолар ва шаҳарсозлик объектларининг функционал имкониятларига таъсир қилади: улар амалга ошириш мумкин бўлган фаолият турларини, ердан фойдаланишнинг оқилона тузилмаларини, интенсивлик чегараларини аниқлайди.
Ривожланишнинг муайян эҳтиёжларни қондириш учун мўлжалланган архитектура ва шаҳарсозлик объектлари бутун ҳаёти давомида фазовий ташкил этиш ва функционал жараёнларни тартибга солиш ролини сақлаб қолади ва уларнинг самарадорлигига таъсир қилади. Шундай қилиб, мавжуд шаҳар кўчалари тармоғи вақт ўтиши билан ривожланаётган транспорт тизимига таъсир қилади. Бироқ, иккинчисининг ривожланиши ва мавжуд режалаштириш самарадорлигининг йўқолиши кўча тармоғини реконструкция қилишни талаб қилиши мумкин. Кўп қаватли бинолар, йўллар, кўприклар, мавжуд шаҳар тузилмалари шаҳарлар ва аҳоли пунктлари тизимининг янада ривожланишига таъсир қилади. Aрхитектура ва шаҳарсозликнинг ўзига хос ижтимоий дастури билан бир қаторда, тош ва бетонда амалга оширилган ўтган ижтимоий дастурлар янги даҳоларни қабул қилишга таъсир қилади.
Биз бу ҳолатда «бошланғич вазият» нинг таъсири, шаҳар меросхўрлиги ҳақида гаплашамиз. Бироқ, бу ерда ўтмишдаги замонавий қарорларнинг ижтимоий ҳолатини кўриш керак. Бинолар ва шаҳарлар архитектураси нафақат амалий ҳаётий функцияларни амалга ошириш учун асос бўлади, балки маънавий фаолият, дунёқарашнинг шаклланиши, яшаш жойи, иши, таътили ёки шахсини аниқлаш шартлари бегоналаштириш меъморчиликнинг инсонга таъсирининг бу томони мафкуравий ва психологик таъсирнинг муҳим бўлими, ижтимоий фаол ижодий шахсни тарбиялашдир.
Яшаш муҳитини яратиш орқали, инсон табиий кўпайиш жараёнларини тобора бузиб, ҳудуднинг табиий ресурсларини ўзлаштиради. Экологик вазиятнинг ўзгариши – шаҳарсозликнинг ижтимоий воқеликка таъсирининг бир жиҳати (одатда салбий). Шунга кўра, табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва кўпайтириш бўйича шаҳарсозлик чора -тадбирлари жуда муҳим ва ижтимоий аҳамиятга эга. Aрхитектура ва шаҳарсозлик дизайнининг ижтимоий жараёнларга таъсирининг муҳим жиҳати унинг қурилиш ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва режалаштиришдаги роли билан белгиланади.
Гап қурилиш ишлаб чиқаришининг жойлашуви, унинг тузилиши ва ривожланиш суръатлари, ишчи кучи ва минерал-хом ашё базасига бўлган эҳтиёж ва бошқалар билан боғлиқ, нафақат қурилиш, балки кенгроқ техник чора -тадбирлар. Aрхитектура бинолар ва иншоотлар, йўллар, шаҳарларнинг ишлаши билан боғлиқ коммунал хизматларнинг барча соҳаларига бевосита таъсир қилади. Шундай қилиб, ижтимоий рол меъморчиликни ва шаҳарсозликнинг кўп йўналишларда амалга оширилади, Шунга кўра, қабул қилинган қарорлар самарадорлигини баҳолашнинг турли жиҳатлари ҳақида гапириш мумкин: ижтимоий ва функционал, иқтисодий, экологик, эстетик, ижтимоий-маданий. Aрхитектура социологияси қабул қилинган дизайн қарорларининг асосини ташкил этувчи ижтимоий баҳолашнинг бутун мажмуасини кўриб чиқади. Шу билан бирга, ечимларнинг техник -иқтисодий баҳоси алоҳида ажратилган, бу қурилиш самарадорлиги ва эксплуатацион ҳаражатларни белгилайди. У мустақил фаннинг мазмунини – иқтисодиётни ташкил қилади.
Қурилиш таъсири ва ҳаражатларнинг бундай бўлиниши, эҳтиёжларнинг техник ва иқтисодий кузатувининг ижтимоий таъсирининг устуворлигини баҳолаш билан боғлиқ бўлиб, у кўп ҳолларда жиддий меъморий муҳитнинг дангасалигига олиб келади, истеъмол қилишда йўқолган энг муҳим вазифа- иқтисодий ва ижтимоий эффект кўрсаткичлари, меъморий қурилиш самарадорлиги кўрсаткичларини зарур бўлган мураккаб ижтимоий тушунтиришлар билан таққослашга эришиш. Бундай асослашнинг меъморий ва шаҳарсозлик асосларининг аниқлиги, характерли ечимлар қабул қилиш учун керакли маълумотлар юқоридагиларга мувофиқ, лойиҳанинг дизайн ечимларининг ҳар хил объективлиги учун ечим самарадорлиги бошқача. Бироқ, барча ҳолатларда у иккита кўрсаткич билан фарқ қилади: улар кенг тарқалган:
ҳаётнинг ижтимоий самарадорлиги, архитектурада ташкил этилган дизайн жараёнларининг ижтимоий асослари, шу жумладан иқтисодий, соғлом муҳит, иқтисодий, демографик, ахлоқий, қурилиш ишлаб чиқариш ва эстетик, уй хўжалигининг экологик муаммолари. Тирик одамнинг муҳитини шакллантириш- оналикни режалаштириш соҳаси сифатида.
Ушбу ўқув қўлланма ҳақиқий (қурилиш) ишлаб чиқаришга – ижтимоий ва функционал масалаларни кўриб чиқишга бағишланган. Архитектура бошқа дизайн асосларидан фарқ қилади; ишлаб чиқариш тармоқлари, айниқса, бу маҳсулотни истеъмол қилишнинг техник ва иқтисодий асослари, улар ишлаб чиқариш самарадорлигини белгилайди, бу якуний қурилиш ва эксплуатацияда бу охир -оқибат яшаш жойлари. Баҳо билан бутун жамиятнинг ривожланишнинг иккита қийматини ажратиш одат тусига киради. Моддий ижтимоий истеъмолнинг самарадорлиги. Биринчи, торроқ, ҳақиқий неъматлар. Бу тушунча одамлар ўртасидаги муносабатларни, ишлаб чиқариш нуфузивийлигини ифодалайди, бу шаклда инсоният жамоалари шаклланади, албатта, меҳнат ва истеъмолнинг енгил жараёни бўлиши мумкин эмас.
Архитектура соҳасидаги маъно инсоннинг ижтимоий ҳаётдаги ўрни ва эҳтиёжларини аниқлашга қаратилган. Aйнан шу маънода атамалар ишлатилади: ижтимоий соҳа, ижтимоий инфратузилма, ижтимоий ривожланишнинг ижтимоий (инсоний) омили. Шу билан бирга, «ижтимоий» тушунчаси кенг маънода «оммавий» синоними сифатида ишлатилади. Бу тушунчада социал ижтимоий муносабатларнинг барча жиҳатларини: иқтисодий, сиёсий, ахлоқий, шахсий ижтимоий (сўзнинг тор маъносида) ва бошқаларни ўз ичига олади ва табиат билан жамият ўртасидаги фарқни акс эттиради.
Жамоат муҳитини шакллантиришга бошқача йўналтирилган архитектура ва шаҳарсозлик; бизнес фаолияти ижтимоий жараёнлар ва муносабатларнинг барча жиҳатларини акс эттиради. Шу билан бирга, унинг эҳтиёжлари ва ижтимоий жараёнлардаги фаол роли бўлган одамга эътиборнинг кучайиши дизайннинг ижтимоий асосланишига алоҳида эътиборни белгилайди.
Кириш
Архитектура бу инсон фаолиятининг аксидир; у инсон туфайли яратилган, ривожланган ва мавжуд. Шу билан бирга, инсон ўзи яшаётган жамиятнинг бир қисмидир. Шундай қилиб, архитектура ва жамиятнинг ижтимоий ташкилоти ўртасидаги муносабатлар ва ўзаро боғлиқлик мавжуд. Архитектура – бу ижтимоий хаёт ва онгнинг маҳсули ва аксидир, бу эса ўз навбатида жамият ҳаётининг бир-бири билан чамбарчас боғлиқ моддий ва маънавий томонларини ифодалайди. Муайян тарихий даврларда юз берадиган ҳар қандай ижтимоий ўзгаришлар, режалаштириш, меъморий ва фазовий ташкил этишга ва умуман, меъморчиликнинг бадиий қиёфасига таъсир қилади.
Энг кенг тарқалган «архитектура тури» – бу турар жой унинг тузилиши одамларнинг ҳаётий жараёнларини таъминлаш вазифалари билан белгиланади. Уй бу нафақат ҳаётнинг моддий қобиғи, балки унинг маънавий муҳити, инсоннинг ўзи ва ўз даври ҳақидаги моддий тасаввуридир. Бошқача қилиб айтганда, бу ҳаёт даражаси, услуб ва ҳақиқатга бўлган муносабат. Турар жой архитектурасининг дизайни ижтимоий-фазовий муҳитни шакллантириш жараёнини чуқур тушунишни талаб қилади ва у тарихий динамикани ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак. Турар жой архитектурасини яратишнинг замонавий жараёни уни илмий асослаш ва дизайн муаммоларини тегишли фанлар нуқтаи назаридан кўриб чиқиш вазифасини қўяди.
Замонавий назариётчилар архитектурани ижтимоий жараёнларини акс эттириш воситаси сифатида кўриб чиқишни ва унинг социология билан «кесишиши» масалаларига, уларнинг ўзаро таъсирига аълоҳида эътибор беришни таклиф қиладилар. Лойиҳа тадқиқотининг дастлабки босқичи замонавий жамият, унинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини ўрганиши керак. Архитектура – бу бизнинг давримиз маданиятини акс эттириш воситаси бўлиб, жамиятнинг мафкуравий муносибатидаги барча ўзгаришларни кўзга кўринадиган қилиб яратади, акс эттиради ва такрорлайди.
Шунга кўра, шахс ва жамиятнинг социологик жиҳати меъморий дизайннинг ижтимоий асослари учун асос сифатида қаралиши керак. Дизайн жараёнини шахсга йўналтирилган қилиш учун турар-жой архитектурасини ижтимоий ҳодиса сифатида кўриб чиқиш ва уни социология назарияси призмасидан таҳлил қилиш зарур. Бу борада катта қизиқиш рационализм ва саноатлаштиришнинг гуллаб-яшнаган даврида содир бўлган Макс Вебернинг классик социология назариясидир. Тахминан ўша даврда Россияда архитектурада янги йўналиш – конструктивизм туғилди, уни совет авангард услуби деб ҳам аташади. Бу йўналишнинг ўзига хос хусусиятлари, монолит шаклларнинг жиддийлиги, геометрияси ва лаконизмидир.
Ижодий дунёқараши асосан совет утопияси ғоялари асосида шаклланган конструктивист меъморлар биноларнинг ишлаш хусусиятларини илмий таҳлил қилишга асосланган янги дизайн усулини ишлаб чиқдилар. Улар рассомларни «онгли равишда фойдали нарсаларни яратишга» ундашди ва қулай нарсалардан фойдаланадиган ва фаровон шаҳарда яшайдиган янги уйғун одамни орзу қилишди. Кўп жиҳатдан совет конструктивистларининг турар жойларни лойиҳалашга бўлган ёндашуви Вебер ғояларини акс эттирди. Шу муносабат билан, бу асар муаллифи архитектурани Макс Вебер социология назарияси нуқтаи назаридан кўриб чиқишга ва тегишли назарий мисол билан ушбу назарияни лойиҳа фаолиятида қўллаш имкониятларини асослашга уриниб кўрди.
Макс Вебернинг социологик назарияси ҳозиргача Макс Вебернинг (1864—1920) фалсафий ва социологик муносабатлари ўз аҳамиятини йўқотмаган. Бугунги кунда Вебер таълимотининг қайта тикланиши, чунки унинг тадқиқотлари ва назарий услубий муносабатлари бизнинг давримизнинг мураккаб социологик муаммоларига ечим бўлиб хизмат қилиши мумкин. Вебер социологиясида энг муҳим ўринни идеал типлар концепцияси эгаллайди – у турли тушунчалар ва тоифаларнинг «идеал типик талқини» учун асбоблар тўпламини ишлаб чиқди. Бу «услубий аппарат» нима эканлигини яхшироқ тушуниш учун, тарихий босқичларга мурожаат қилиш ва у қандай шароитда яратилганлигини ва муаллифнинг ўзи уни қўллашда қандай маъно берганини кузатиш керак.
Макс Вебернинг фалсафий қарашларининг шаклланиши асосан 19-асрнинг охирги чорагидаги Европадаги ижтимоий сиёсий вазият, шунингдек табиий ва гуманитар фанлар назарий муаммоларининг ҳолати билан белгиланади. Ўша пайтда Германияда бу фанларнинг қарама-қарши услубий асосларига асосланган «табиат фанлари» ва «маданият фанлари» ўртасида туб фарқни ўрнатган иккита йўналиш мавжуд эди: «ҳаёт фалсафаси» (В. Дилтей, Г. Симмел) ва Баден мактабининг неокантизм (Г. Риккерт, В. Винделбанд). бу оқимлар қандай таъсир қилганини тушуниш керак. Вебернинг ижтимоий фанларни ўрганишда қўлланиладиган усул ҳақидаги мулоҳазалари ҳақида, Вильгелм Дилтейнинг антинатуралистик ғояси, ижтимоий фанлардаги билиш усуллари табиий фанларда мавжуд бўлган усуллардан фарқ қилиши керак, деган фикр эди. Бунинг асосида «тушуниш» (тавсифловчи психология усули) концепцияси ишлаб чиқилган бўлиб, унга кўра, инсон фаолиятини ўрганишда, ижтимоий ҳаётга ва сезги билан тўғридан тўғри кўникиш услубини бошқариш керак. Жамиятни ўрганадиган фанлар бу одамларнинг хис тўйғулари, мотивлари ва қизиқишларини тушунишни ҳисобга олиши керак.
Неокантизм деб номланган фалсафий тенденция Германияда 19—20 аср охирида пайдо бўлган. Бу йўналишдаги Баден мактабининг вакили Гейнрих Рикерт (1863—1936) борлиқ ва онг ўртасидаги муносабатларнинг марказий муаммосини илгари сурди. Унинг қарашларига кўра, бундай муносабатлар субъектнинг қийматига бўлган маълум муносабати асосида қурилади. У қийматни тизим тузувчи универсал тоифа даражасига кўтаради. Унинг фикрича қадриятларга тааллуқли бўлмаган нарса мантиққа тўғри келмайди. Вебер, Риккертнинг фикрлари билан ўртоқлашиб, қадрият ва баҳолашга бўлган муносабатни ажратиб кўрсатди. Биринчи ҳолда, тадқиқотчининг дунёқараш позицияларидан аниқланган фактлар ва уларнинг баҳосини қатъий ажратиш керак.
Вебернинг фикрича, фан субъектив баҳолардан ҳоли бўлиши керак. Бу шуни англатадики, олимнинг тажрибалари дунёсини ўрганиш ўрнига, у ишлаётган тушунчаларнинг шаклланиш мантиғини ўрганиш керак. Иккинчи ҳолда, гап билувчининг қадриятлари билан ҳар қандай билимнинг боғлиқлигини тахлил қилишнинг назарий муаммоси, яъни фан ва маданий контекснинг ўзаро боғлиқлиги муаммоси ҳақида бормоқда. Қадриятлар цивилизация тараққиёти, ўз даврининг муносабати ва натижада маълум бир тарихий даврдаги жамият маданияти билан белгиланади. Вебер концепциясига кўра, қадриятлар идеал тоифадаги тоифаларга бўлинади ва одамлар ёки ҳодисаларни реал тушунтириш воситаси сифатида ишлатила бошлайди.
Идеал тур остида, у ҳозирги пайтда инсон манфаатларига энг объектив жавоб берадиган идеал моделни англатади. Идеал тип маълум бир ҳодисанинг «маданий маъносини» тузатади, тарихий материалларнинг хилма-хиллигини олдиндан белгиланган схемага асосланмаган ҳолда ташкил қилади, яъни у «давр қизиқиши”ни назарий қурилиш орқали ифодалайди. Бундай қурилиш назарий тасаввурнинг маҳсули-утопия каби шаклланади: воқеликнинг баъзи хусусиятларини «тўлиқ ифода этишгача», «рухий ажратиш ва мустаҳкамлаш» ёрдамида (бир ёки бир томонлама мустаҳкамлаш ёрдамида) бир нечта нуқтаи назарлар, бу нуқтаи назар ёрдамида таъкидланган мавжуд бўлган кўп сонли ҳодисаларни битта тасвирда бирлаштириб, улар ўзаро мувофиқлик чегарасига етади.
Шу билан бирга идеал турдаги воқеликнинг ўзида эмпирик прототиплар йўқ, уни акс эттирмайди ва радикал ўлчовдаги нарса – йўқлик ўлчовидир. Идеал тип-бу ҳали ишлаб чиқарилиши керак бўлмаган нарсанинг мантиқий нормаси: прототип, идеал-типик қурилиш прототипи-ҳақиқийга, лекин фақат мантиқий бўлиши мумкин. Идеал тур қанчалик аниқ бўлса (реал дунёга шунчалик бегона), у терминологияси ва таснифи бўйича ҳам, эврестик нуқтаи назардан ҳам ўз мақсадини яхши бажаради. Идеал типик қурилиш, у айтган ижтимоий жараён (ёки ҳодиса) нима, у аслида қандай давом этади, деган саволга жавоб бермайди. Бу шуни кўрсатадики, бу жараён (ҳодиса) нима бўлар эди ва агар жараён ҳам, шароит ҳам уларнинг тамойилига тўлиқ мос келадиган бўлса, унинг мантиқий изчил схемаси. Идеал турлар, ижтимоий жараёнларнинг мантиқий мумкин бўлган йўналишининг «стандарт-утопияси» вазифасини бажаради, бу жараёнлар қандай содир бўлганлиги билан таққослаганда, ҳақиқатнинг мумкин бўлган нарсадан четланиш даражасини аниқлаш мумкин ва ҳақиқатда бу оғишларнинг сабабларини аниқлаш.
Бундай утопия сифатида идеал турни гипотеза деб ҳисоблаш мумкин эмас, чунки у эмпирик тадқиқотлар билан тасдиқланмаган (ва рад этилиши ҳам мумкин эмас) -бу фақат гипотезаларнинг шаклланиш йўналишининг кўрсаткичидир («гипотеза гипотезаси). Идеал турдаги концепциянинг қўлланилишини тўлиқ тушуниш учун «тушуниш”каби Вебер социологиясининг тоифасига мурожаат қилиш керак. Вебер ўз концепциясини «социологияни тушуниш» деб атади, чунки унинг фикрича, социология «ўз ҳаракатларига маълум маъно қўйган одамнинг хулқ-атворини ўрганади», бу ижтимоий ҳаракатни таҳлил қилади ва унинг сабабини тушунтиришга ҳаракат қилади.
