Виктор Правдин
Вяртанне з апраметнай
1
«Масквiч-412», альбо «каблук», як трапна празвалi людзi гэтую практычную для нашых дарог машыну, збочыў з галоўнага шляху на малаезджаны ўхабісты прасёлак. Святло супрацьтуманак выхоплiвала з цемры вялiзныя сосны, што туліліся абапал гравiйкi. Яны – добрыя арыенцiры, асаблiва на паваротах i скрыжаваннях. У кабiне – двое. За рулём насуплены кашчавы чалавек у чорнай пацёртай скуранцы i гэткiм жа капелюшы, насунутым на санлiвыя, халодныя вочы. Невялiкiя чорныя вусы выразна падкрэслiваюць незадаволенасць i пагарду, якiя назаўсёды прылiплi да агрубелага, карычневага твару-маскi. На няголеным выцягнутым твары палаюць чырвоныя пухiры – сляды нейкай скурнай хваробы. Вадзiцель далонню раз-пораз пацiрае шыю, шчакой скрабецца аб каўнер – пухiры вельмi свярбяць i замiнаюць. Чалавек у скуранцы ўпэўнена рулюе, вiдавочна, ён добра ведае гэтую глухамань. Другi мужчына мажны, медзведзяваты, шырачэзны ў плячах, з буйнымi рысамi твару. Зразумець, цi ён спiць, цi робiць выгляд, немагчыма. Вялiкiя, парослыя залацiстымi валасамi рукi спакойна ляжаць на каленях, галава схiлена на грудзi, вочы заплюшчаны, але па тым, як раз-пораз нервова ўздрыгваюць вейкi, як засяроджана сышлася на пераноссi глыбокая складка, вiдаць, што чалавек не ў салодкай дрымоце, а ў нейкiх цяжкiх развагах. За некалькi апошнiх гадзiн нiхто з дваiх не сказаў нiводнага слова. На чарговай вiхлястай паваротцы машыну занесла, пасажыра матлянула, ён адразу спахапiўся i невiдушчым позiркам уставiўся ў акно.
– Хутка прыедзем? – сiлячыся нешта ўбачыць у цемры, спытаўся медзведзяваты.
– Хвiлiн праз дваццаць будзем на месцы, – глуха азваўся вадзiцель i пацёрся шчакой аб каўнер скуранкi.
Медзведзяваты зноў адкiнуўся на сядзеннi i, сонна пазяхаючы, з адценнем абыякавасцi прагаварыў:
– Як там лягавы?
– Жывучы, – шафёр цвыркнуў слiнай у прачыненае акно i незадаволена кiнуў: – I нашто ён табе здаўся?
– Трынаццаць год адседзеў, а розуму не набраўся, – працадзiў скрозь зубы здаравяк. – I потым, узялi толькi задатак…
– А ты растлумач, – шафёр скоса зiрнуў на пасажыра, вусны скрывiлiся ў нядобрай усмешцы.
– Пэўна, прыйдзецца ўжо, – прыкрываючы далонню рот, зноў пазяхнуў медзведзяваты i спакойна працягваў: – Па-першае, колькi даюць за нашага брата i колькi адмераюць за лягавага? За яго – вышка, а за Гнiлога – гады тры, ад сiлы – чатыры. I, калi што якое, адбрахацца лягчэй. Скажам, напрыклад, што набытак памiж сабою не падзялiлi…
– Тады навошта мерцвяку пасведчанне лягавага?
– Пачакаем, пакуль надрукуюць некралог, тады мянта i закапаем…
– Думаеш, Гнiлы сойдзе за лягавага?
– Канечне, сойдзе, пакуль у вадзе знойдуць, добра-такi падпухне, падгнiе, а па мордзе i цяпер мацi родная не пазнае, – штучна рагатнуў медзведзяваты. – А пасведчанне падкажа лягавым, каго знайшлi, хто ёсць хто…
– Усё роўна будуць шукаць.
– Няхай шукаюць, калi i знойдуць, у нас свая версiя: пасведчанне знайшлi, нават можна сказаць, што сцiбрылi i падсунулi закадычнаму сябру, каб на той свет iшоў не бесфамiльным, а мянта i ў вочы не бачылi. Дарэчы, як яго прозвiшча?
– Бусел Андрэй Фёдаравiч.
– Вось, няхай Гнiлы птушачкай ляцiць у пекла, а сапраўдны Бусел да пэўнага часу пабудзе з намi. I яшчэ: не спадабаўся мне заказчык, не бабская справа – забойствы арганiзоўваць. А потым, хто навёў на Вожыка?
– Якая нам справа, хто ды што, абы грошы плацiлi. А што тычыцца кабеты, дык яна нiштаватая, не сквапная, не таргавалася, а з выгляду – прыгажуня. Дапёк, мабыць, мент…
– Ты Гнiлога добра накачаў гарэлкай?
– Не пашкадаваў, улiў як пальцам дастаць.
– Канечне, лягавага кiнуцца шукаць адразу, – засяроджана зазначыў медзведзяваты. – Нам трэба на пару тыдняў легчы на дно, перачакаць, а як мiлiцэйскi шмон на дарогах сцiхне, уцячы за мяжу.
Капiтан мiлiцыi, iнспектар крымiнальнага вышуку Андрэй Бусел прыйшоў да свядомасцi i доўга не мог уцямiць, дзе знаходзiцца. Галава гула, бы званiца, цела здранцвела, i немагчыма было варухнуць нi нагой, нi рукой, але больш за ўсё замiнаў пластыр, якiм быў залеплены рот. Калi машына ўлятала ў якую калдобiну, яго, бы бервяно, падкiдвала i галава балюча бiлася аб жалезны кузаў. Бусел падцягнуў пад сябе ногi, упёрся ў падлогу, паспрабаваў падсунуцца да сцяны. Не адразу, але атрымалася. Нарэшце галава ўперлася ў кузаў, Бусел перакулiўся на жывот, потым зноў на спiну i падкацiўся да стылага жалеза. Яму ўдалося сесцi ў самым куточку будкi, тут меней трасло i матляла. Боль у галаве адразу паменеў, але па-ранейшаму нудзiла. Рукi былi звязаныя спераду, i Бусел без асаблiвай цяжкасцi сарваў пластыр. Яго званiтавала, i праз некалькi хвiлiн зрабiлася лепей. Iнспектар з палёгкай прытулiўся да халоднай жалезнай сцяны, думкi лiхаманкава мiтусiлiся, шукаючы выйсця са становiшча, у якое трапiў.
Некалькi гадзiн таму ён насцярожаны, але ўпэўнены ў поспеху iшоў на першую сустрэчу з чалавекам, якi вось ужо некалькi дзён яму дапамагаў. Раней чалавек толькi тэлефанаваў i на сустрэчу не згаджаўся, а тут, вiдаць, здарылася нешта надзвычайнае, ён настаяў на спатканнi. Бусел не давяраў гэтаму «добраахвотнiку», але яго перасцярогi спраўджвалiся. Першы раз невядомы патэлефанаваў дадому, i Бусел не надта паверыў п’янай балбатнi пра гарадскi кiрмаш, пра нейкую злачынную банду. «Добраахвотнiк», адчувалася, быў на добрым падпiтку i блытана гаварыў пра хабарнiцтва, наркотыкi, шантаж, нават забойствы. А напрыканцы размовы, быццам мiж iншым, паведамiў, што заўтра ў адзiнаццаць гадзiн са склада фармацэўтычнай фабрыкi, што на вулiцы Светлай, выедзе машына. І, калi добра пашукаць, каля рухавiка, блiжэй да радыятара, можна знайсцi не меней як трыста ампул з морфiем. Бусел не сцярпеў, спытаў, чаму незнаёмы звяртаецца да яго. У адказ пачуў смех i нешта накшталт таго, што капітан больш за iншых яму падабаецца i, галоўнае, сярод зэкаў ходзяць чуткi, што ён сумленны, непрадажны мент…
На фармацэўтычнай фабрыцы сапраўды значылася машына, нумар якой паведамiў «добраахвотнiк». Бусел рызыкнуў, i ўсё атрымалася так, як прадказваў невядомы. Вадзiцель, нехта Кузаўкоў (ён жа значыўся экспедытарам), калi знайшлi скрынку з ампуламi, так расхваляваўся, што сэрца не вытрымала, i яго проста ад прахадной забрала хуткая дапамога. А ранiцай у бальнiцы Кузаўкова знайшлi мёртвым: тое, што не зрабiў iнфаркт, зрабiла тонкае блiскучае шыла, якое выцягнулi з халоднага цела.
З гэтага моманту ўсё i закруцiлася. На iмя начальнiка крымiнальнага вышуку Бусел напiсаў падрабязную iнфармацыю наконт размовы з невядомым, якi папярэдзiў пра вываз наркотыкаў. І цяпер маёр Вашкевiч кожную ранiцу цiкавiўся, цi выходзiў на сувязь «добраахвотнiк», якi мог пралiць свет на забойства i дапамагчы сышчыкам.
Бусел таксама чакаў званка, ён iнтуiтыўна адчуваў, што чалавек будзе шукаць сустрэчы, i не памылiўся. На чацвёрты дзень, а дакладней, ноччу, а другой гадзiне, той жа п’яны голас прахрыпеў:
– А мне казалi, што ты разумны мент… Такi ляпсус недаравальны… Што маўчыш?
Што мог адказаць Бусел таму невядомаму, якi хутчэй за ўсё з ягонай дапамогай зводзiў з кiмсьцi нейкiя свае рахункi?
– Маўчыш, Бусел? Дый што сказаць, – здзекаваўся голас. – Каб не было патрэбы, каб мог сам забiць асiнавы кол, з мянтоўкай не звязваўся б. Але за месца пад сонцам трэба ваяваць, таму дапамагу сабе i табе яшчэ разок. Слухай уважлiва i больш не памыляйся: на гарадскiм кiрмашы ацiраецца Князь, Кузаўкоў – ягоная работа. Май на ўвазе, што ён на сэрца не хворы, умее пастаяць за сябе, пыл пусцiць у вочы i не расколецца, прыйдзецца павалэндацца. А каб ён быў больш згаворлiвы, у газавай плiце знойдзеш усё, каб на пяток гадоў адправiць да гаспадара лес валiць.
На тым скончылася другая размова. Князя Бусел ведаў асабiста i, не дачакаўшыся ранiцы, выклiкаў з аддзела машыну i сярод ночы з’явiўся на кватэру злачынца. Канечне, санкцыi пракурора на вобыск у яго не было, i Бусел усю адказнасць узяў на сябе. З газавай плiты, як i казаў па тэлефоне «добраахвотнiк», выцягнулi цэлы арсенал зброi. Чатыры пiсталеты, патроны, нават дзве супрацьтанкавыя гранаты. Шырачэзны ў плячах, крыху ссутулены Князь, ён жа Павел Скакун, маўчаў i толькi, сцiскаючы кулакi, зыркаў на Бусла халоднымi, скамянелымi вачыма. На шчацэ нервова тузаўся чырвоны шнар.
Бусел атрымаў вымову ад начальства за тое, што не паведамiў ноччу пра размову з» добраахвотнiкам» i рызыкаваў жыццямi ўсёй аператыўнай групы, але да вымовы аднёсся абыякава: на адну болей цi меней, што за бяда? На зброi знайшлi адбiткi пальцаў Князя, i ён прызнаў сябе вiнаватым у захоўваннi зброi, ды i толькi. А вось адкуль гэты арсенал – так i заставалася таямнiцай. Князь трымаўся свайго: «Купiў у невядомых каўказцаў, а дзе тыя ўзялi, не ведаю. У iх цяпер поўна гэткага дабра, кожны нешта мае, вось i шукайце, на тое вы i мiлiцыя…»
…Быў яшчэ i трэцi званок «добраахвотнiка». Ён патэлефанаваў, выключна каб павiншаваць з паспяхова праведзенай аперацыяй, i, як мiнулыя разы, некалькi хвiлiн куражыўся, пасмейваўся з капiтана, але Бусел цярплiва чакаў. Яго ўсё больш пачынала цiкавiць прычына паводзiн невядомага, а ў п’янага магло нешта зляцець з языка. «Добраахвотнiк» папярэдзiў, каб сцераглi Князя, i, перш чым кiнуць трубку, сур’ёзна зазначыў:
– Ён пешка! Але ж за ягонай спiнай сцiшылiся тыя, па кiм даўно плачуць турэмныя краты.
Некалькi дзён напружанай працы поспеху ў раскрыццi забойства не прынеслi. Скакун, даведаўшыся, што яго вiнавацяць у забойстве Кузаўкова, патрабаваў доказы. Ён меў амаль неабвяргальнае алiбi: у тую ноч п’яны спаў на вакзале. Яго i сапраўды затрымаў нарад мiлiцыi, але ж тое здарылася а чацвёртай гадзiне, а дзе быў з дзвюх да трох? Якраз у гэты час забiлi Кузаўкова. Князь стаяў на сваiм: «Быў п’яны i нiчога не памятаю».
З гэтага часу «добраахвотнiк» знiк i нiчым аб сабе не нагадваў аж да сённяшняй ранiцы. У шэсць гадзiн зазванiў тэлефон, i Бусел адразу пазнаў прастуджаны i, як здалося, перапалоханы голас. На гэты раз чалавек гаварыў цвяроза, не кпiў, не павучаў, а адразу настойлiва прапанаваў сустрэцца i прызначыў месца: у старым парку, што ля вучылiшча металiстаў. Ён папярэдзiў, каб быў адзiн i нiкому пра дамоўленасць не гаварыў. Апошняе насцярожыла, але «добраахвотнiк», быццам прачытаўшы Андрэевы думкi, шэптам дадаў:
– Мяне шукаюць, хтосьцi здаў… Я цябе ведаю, а мяне пазнаеш па белым плашчы i чорным капелюшы, якi буду трымаць у левай руцэ. Спытаеш, як прайсцi да вучылiшча…
Бусел ледзь дачакаўся вечара. Прыехаў крыху раней i на ўваходзе ў парк адразу заўважыў чалавека ў белай плашчоўцы, якi стаяў ля газетнага кiёска i гартаў часопiс. Капiтан, стоячы зводдаль, некалькi хвiлiн сачыў за незнаёмцам, i той, быццам адчуўшы ягоны позiрк, азiрнуўся, вочы сустрэлiся. Чалавек ледзь прыкметна кiўнуў, нацягнуў на самыя бровы капялюш i пасунуўся ў парк. Бусел паспяшаўся ўслед, нагнаў i, у думках падсмейваючыся з такой канспiрацыi, сцiшана спытаў:
– Як прайсцi да вучылiшча металiстаў?
Мужчына, не прыпыняючыся, кiнуў у адказ:
– Трымайся мяне, – i нервова паскроб шчаку, скрозь пабiтую чырвонымi плямамi.
Голас чалавека быў зусiм не падобны да таго, якi Бусел чуў па тэлефоне. У душы варухнулася сумненне, нават трывога, але адступаць было позна ды i не ў ягоных правiлах. Капiтан машынальна дакрануўся да кабуры з пiсталетам, гэта надало рашучасцi. Чалавек у плашчоўцы сышоў з алеi i напрасткi, па роснай траве, амаль подбегам пашкандыбаў да напалову разабранай драўлянай будынiны, якая раней была пiўным павiльёнам. Андрэй крыху памарудзiў. Чалавек скасавурыў на яго насцярожлiвы позiрк i, не прыпыняючыся, глуха прагаварыў:
– За мной могуць сачыць, там схаваемся i пагаворым…
Перад тым як джгануць у дзвярны праём, Бусел азiрнуўся, сiлячыся заўважыць што-небудзь падазронае, але наўкол было цiха i спакойна. Ён зрабiў некалькi крокаў у зацемненым, смярдзючым будынку, палез у кiшэню па запалкi, i ў гэты момант нешта цяжкое звалiлася на галаву…
Машына нарэшце спынiлася, пачулiся галасы. Гаварылi двое. Спярша Бусел не мог разабраць, пра што гамоняць злачынцы, але праз хвiлiну галасы наблiзiлiся, i ён пазнаў хрыплы барытон, якi належаў чалавеку з парку.
– Фiлiн, а мо цяперака пазбавiмся ад лягавага?
«Адзiн з iх – Фiлiн», – засяроджана ўслухоўваўся ў размову Бусел. Ён сiлiўся прыгадаць, цi сустракаўся раней з чалавекам, якi меў гэтую мянушку, але на памяць нiчога не прыйшло.
– Ты вось што, – рыкнуў у адказ прастуджаны бас, – зрабi засечку на сваiм прышчастым носе, бо незнарок адкручу разам з пляшывай галавой: мент павiнен жыць! I, пакуль iншага рашэння не прыму, нiводзiн волас не звалiцца з ягонай галавы. Уцямiў?!
– Ды я што, – лiслiва прагундосiў чалавек з парку i, перасiльваючы палахлiвасць, прамармытаў: – Я да таго, каб не уцёк!..
– Вось тады дакладна адарву галаву, – пагрозлiва прабасiў голас, якi хутчэй за ўсё належаў Фiлiну. – Паглядзi, цi жывы ён, мо мерцвяка вязём.
Чалавек даўгавата корпаўся ля дзвярэй, не мог адамкнуць замок, мацюкаўся i бурчэў нешта невыразнае. Нарэшце дзверы адчынiлiся, чыстае паветра ўварвалася ў будку. Бусел адчуў прыемны пах сасны, мяты, свежаскошанага сена. Ад ляснога водару закружылася галава, прыемна было ўдыхаць пах лесу, чуць шамаценне дрэў, хацелася жыць…
– Лягавы, ты жывы? – пачуўся голас з цемры, i адразу па вачах разанула калючае, халоднае святло лiхтарыка. – Жывы, – убачыўшы капiтана, памякчэў голас, але праз хвiлiну перайшоў на крык: – Ён, падла, аббляваў усю машыну…
– Калi цябе садану, як яго, у штаны накладзеш, а мо прамiком сплануеш у» магiлёўскую губерню», – весела прабасiў з цемры Фiлiн. – Цягнi, панясём у склеп.
– Аббляванага не панясу! Няхай валяецца ў будцы, ранiцай усё роўна ў распыл!
– Прышч, рабi, што сказана! – зласлiва прасiпеў Фiлiн, пачуўся глухi ўдар, стогн, лiхтарык звалiўся на зямлю i патух.
«Мянушка другога – Прышч», – толькi падумаў Бусел, як яго ўхапiлi за абедзве нагi i, быццам мех з бульбай, скiнулi з машыны ў высокую, росную траву. Ён балюча стукнуўся спiнай, у галаве адразу загуло, скронi сцiснула неймаверным болем, i капiтан зноў званiтаваў.
– Як мы гэткага панясём? – з нянавiсцю, iстэрычна пераходзячы на крык мацюкнуўся Прышч i, вiдавочна, спаганяючы на Буслу злосць за атрыманы ад Фiлiна кухталь, цяжка пацягнуў капiтана далей ад машыны, шматлянуў у самую крапiву. – Няхай там рыгае! – і, спахапiўшыся, прапанаваў: – Можа, хоць ногi развяжам, западло насiць лягавага!
– Развяжам у склепе, – не зважаючы на Прышчова скавытанне, камандаваў Фiлiн, – ды глядзi пад ногi, каб на лесвiцы мент шыю не зламаў.
– Дапаможам, калi сам не скруцiць, – агрызнуўся Прышч. – Ты з iм цацкаешся, быццам з братам, а я iх ненавiджу…
Бандыты падхапiлi Бусла пад пахi i волакам пацягнулi ў хату. У склепе, куды спусцiлi капiтана, было цёмна, сыра i халодна. На слiзкай, парослай цвiллю цаглянай сцяне, якую выхапiла святло лiхтарыка, праступалi буйныя кроплi вады i павольна сцякалi на зямлю. Гэта гаварыла за тое, што дом стаiць у нiзiне, магчыма, ля балота. Дыхалася цяжка. Прышч пасвяцiў лiхтарыкам у твар i, сапучы, зласлiва прабурчаў:
– Была б мая воля, даўно кiшкi б выпусцiў.
– А ты выпусцi, – з выклiкам, пракаўтнуўшы даўкi камяк, прахрыпеў Бусел.
– З задавальненнем прышыю мянта, – цвыркнуў слiнай Прышч. – Толькi не цяпер, крыху пазней, – ён дастаў фiнку, перарэзаў вяроўку на нагах. – Жывi, падла, ноч у цябе яшчэ ёсць, – злачынец па-блазенску зарагатаў i балюча ўдарыў рукаяткай нажа ў жывот.
Ноччу Буслу заснуць не ўдалося, холад працiнаў да касцей. Каб сагрэцца, спрабаваў прысядаць са звязанымi рукамi, але кожны рух болем аддаваўся ў скронях, кружылася галава.
«Прафесiйна накаўтавалi, – падумаў Бусел, – такiя ўдары мне знаёмыя яшчэ з дэсантуры. Адно незразумела, навошта я iм спатрэбiўся? Калi хтосьцi зводзiць нейкiя рахункi, зрабiў бы прасцей, навошта ўскладняць сiтуацыю, цягнуць невядома куды? Паздзекавацца?.. Не, пэўна, я патрэбны гэтаму Фiлiну для нечага iншага».
Бусел намацаў драбiну, пацiху падняўся пад самае вечка, упёрся спярша галавой, потым плячамi, спрабуючы адчынiць склеп. Не атрымалася. Знясiлены, ён апусцiўся, сеў на вiльготную зямлю, прытулiўся спiнай да драбiны, каленi падцягнуў да грудзей – так было крыху цяплей…
Колькi прайшло часу, Бусел не ведаў, але нарэшце над галавой пачулiся таропкiя крокi, нешта цяжкое i вялiкае доўга кантавалi па падлозе, пакуль ссунулi з вечка. Зарыпелi ржавыя завесы, i ў склеп разам з бляклай палоскай свету ўварвалася чыстае паветра.
– Вылазь, – сцiшана прагаварыў нябачны Буслу чалавек i спачувальна дадаў: – Асцярожна, драбiна гнiлая.
Узбiраючыся наверх, Бусел злавiў сябе на тым, што калiсьцi даўно ўжо чуў гэты прыглушаны бас. Перадапошняя прыступка i сапраўды пад нагой трэснула, капiтан хiстануўся i, пэўна, бразнуўся б з усёй вышынi назад, у вiльготнае, заплеснелае чэрава падполля, але моцныя рукi падхапiлi пад пахi, i ў адно iмгненне ён апынуўся ў пакоi. Бусел не спяшаўся ўставаць з падлогi, чакаў, пакуль вочы прызвычаяцца да святла.
У адзiным на ўсю хату пакоi было чатыры акны, у два з якiх, што выходзiлi на панадворак, праз бруднае шкло нясмела прабiвалася залацiста-жоўтымi пыльнымi промнямi сонца. Справа ад капiтана да сцяны, калiсьцi паклеенай прама па бярвеннях зялёнымi шпалерамi, цяпер абшарпанымi i ледзь не напалову абгрызенымi мышамi ды пацукамi, была прытулена вялiкая трохдзверная самаробная шафа са зжаўцелым люстэркам. Непадалёк высiлася зялёнага колеру драўляная скрыня, абабiтая жалезам.
«Вiдаць, ёй прыцiскалi крышку склепа», – падумаў капiтан i перавёў позiрк на круглую печ, металiчны ложак, стол, каля якога спiнай да яго стаяў крыху ссутулены чалавек i налiваў у шклянку гарэлку. Бусла нудзiла і ад холаду бiла дрыготка. Якраз праз гэта яму не хацелася ўставаць, каб бандыт не бачыў ягоную слабасць.
– Выпi, палягчэе, – прагаварыў чалавек i сам зрабiў некалькi глыткоў з рыльца бутэлькi.
Бусел зразумеў, што перад iм Фiлiн. Рызыкоўныя паводзiны бандыта выклiкалi недавер i насцярожанасць. Як-нiяк, а ў пакоi яны былi ўдвух, рукi, ногi ў Бусла вольныя, i Фiлiн, выкраўшы капiтана, павiнен быў ведаць, што ён валодае баявымi прыёмамi самба i каратэ.
– Завязваць бойку не раю, – быццам прачытаўшы Буславы думкi, прабасiў Фiлiн i, закусваючы, захрабусцеў агурком.
– Пакуль што вып’ю, – цяжка ўзняўся на ногi капiтан, – толькi за што?
– За сустрэчу, – здрыгануўся голас у Фiлiна, ён павярнуўся да Бусла.
– Ты?! – ашалела вылупiўшы вочы, ускрыкнуў аслупянелы капiтан.
– Я, – абыякава адказаў Фiлiн.
У пакоi надоўга запанавала цiшыня.
Бусел i Фiлiн знешне былi падобныя: аднолькава высокiя, шырокiя ў плячах, не абдзеленыя прыродай фiзiчнай сiлай i спрытам, толькi капiтан бялёсы, а Фiлiн чарнявы. Яны глядзелi адзiн аднаму ў вочы: Фiлiн спакойна, з адценнем абыякавасцi, Бусел разгублена-вiнаватым позiркам, здавалася, праглынаў злачынцу.
– Фантастыка! – напружана варухнулiся вусны капiтана, ён зрабiў крок уперад, быццам збiраючыся абняць злачынцу. – Вось гэта сустрэча!..
– Ты выпi, – працягнуў Фiлiн шклянку Буслу, – нiчога неверагоднага ў нашай сустрэчы няма.
– Ну, не скажы! – капiтан узяў прапанаваны двухсотграмовiк. – За гэта i сапраўды варта выпiць, – ён каўтануў гарэлку адным глытком, панюхаў хлебную скарынку i, цяжка ўздыхнуўшы, роспачна выдыхнуў: – Мой аднапалчанiн, сябрук Васiль Мароз – кiлер… Наёмны забойца! Цi, можа, я памыляюся?
– Лiчы, што табе пашэнцiла, – прабасiў Фiлiн i зноў прыклаўся да бутэлькi. – Нанялi б iншага – не сустрэлiся б.
– Ды ўжо ж дзякуй табе, – з’едлiва i п’янавата адказаў Бусел, – удружыў дык удружыў!..
У Бусла ад выпiтай гарэлкi закружылася галава, але адчуў ён сябе i сапраўды лепей. Куды падзелася ламота ў касцях! Сцiх боль у патылiцы, прыемнае цяпло хвалямi расцякалася па стомленым целе, мышцы зноў налiлiся сiлай. I толькi душу рвала на часткi крыўда, не праходзiла злосць на самога сябе, што так проста даўся ў рукi злачынцам, як малое дзiця, дазволiў абвесцi сябе вакол пальца. Ён вылiў рэшткi з бутэлькi ў сваю шклянку.
– Колькi ж табе заплацiлi? – Бусел узняў на Фiлiна калючыя, халодныя ў сваёй рашучасцi вочы.
– Добра, – незласлiва кiнуў Фiлiн i, адкаркаваўшы новую бутэльку, таксама выпiў.
– А дзе памагаты, Прышч, здаецца? – п’янавата дапытваўся Бусел.
Фiлiн не адказаў: ён тупаватым, асалавелым позiркам утаропiўся ў акно i, не зважаючы на Бусла, павольна соўгаў скiвiцамi, жуючы хлеб з салам.
– Цi, можа, яму адправiў капаць? Ён з задавальненнем мяне жывога зямлёй закiдае.
– Прышч паехаў у Мiнск, – не паварочваючы галавы i не мяняючы паставы, буркнуў Фiлiн. – А ты не кiпяцiся, лепш закусвай i слухай, што скажу.
– Будзеш вiнавацiцца? – ускiпеў капiтан i, няўпэўнена перасоўваючы ногi, зашпацыраваў па хаце, замахаў рукамi. – Скажаш, прабач, кораш, нявыкрутка атрымалася, не гадаў i не думаў, што былога сябра давядзецца прышыць…
– Хопiць, – сурова ўзбычыў галаву Фiлiн, – калi сваiм розумам дапетрыць не можаш, сядзь i слухай. Па-першае, твая праўда: каб ведаў, што цябе павiнен адправiць у» магiлёўскую губерню», не пiлi б цяпер гарэлку. Але, што нi робiцца, усё да лепшага. Не я, дык хтосьцi iншы цябе б туды без музыкi справадзiў, ты iм косткай у гарляку сядзiш.
– Каму гэта «iм»? – пацягнуўся да бутэлькi Бусел, але Фiлiн перахапiў руку.
– Пачакай, паспееш, – адсунуў ён гарэлку. – Каму ты перайшоў дарогу, не ведаю, толькi, пакуль не зусiм п’яны, запомнi: цябе я забiў!..
– Як забiў, калi вось ён – я? – здзiвiўся Бусел.
– Растлумачу. Мы ведалi падлу, якая iшла на сустрэчу з мянтом, – Фiлiн, вiнавацячыся, спахапiўся: – Я хацеў сказаць, з табой. Мы павiнны былi прышыць мiлiцыянта, але на фотаздымку, якi ўсучылi ў апошнi момант, я пазнаў цябе, – Фiлiн паклаў фотаздымак на стол. – Ты другi злева, абведзены чырвоным фламастэрам i пазначаны крыжыкам.
– Такi ж фотаздымак ляжыць у мяне на працоўным стале пад шклом, – Бусел на хвiлiну заплюшчыў вочы, страсянуў галавой: i сапраўды выпiў лiшку. – Гэта мы год таму на Дзень мiлiцыi…
– Атрымоўваецца, што хтосьцi з тваiх калег цябе здаў! – з’едлiва, нацiскаючы на слова «калег», прагаварыў Фiлiн.
– Ты гавары, ды не загаворвайся! – адштурхнуў ад сябе здымак Бусел. – За кожнага ручаюся, разам не адзiн пуд солi з’елi.
– I ўсё ж, – стаяў на сваiм Фiлiн, – тут, акрамя цябе, пяць чалавек, фатограф шосты, i хтосьцi з iх на табе паставiў чырвоны крыжык.
– А чаму ты не адмовiўся, калi пазнаў мяне? – спрабуючы змянiць тэму размовы, спытаў Бусел i пацягнуўся за пачкам цыгарэт. – Грошы засцiлi вочы?
– Грошы нi пры чым, не адмовiўся якраз таму, што пазнаў. Нарэшце зразумей, што я просты выканаўца, кiлер, i вырашыў цябе выратаваць. I, як бачыш, мая задумка ўдалася.
– Не магу паверыць, што Фiлiн – гэта ты!
– Пра мяне пагаворым потым, час будзе, а цяпер ты павiнен ведаць усё, што здарылася з табою.
– Ды як не ведаць, калi i цяпер галава гудзiць, быццам званiца!
– Я не пра тое. Гнiлога Прышч пасадзiў на пяро, сам улез у ягоную апратку i выйшаў на сустрэчу з табою. Дарэчы, месца сустрэчы i пароль нам таксама паведамiлi. Так што кумекай, сышчык, адкуль могуць расцi ногi. Сустрэчу з Прышчом ты памятаеш.
– Толькi да таго моманту, як увайшоў у нейкую развалюху, – пагадзiўся Бусел, якога больш i больш цiкавiў расповед Фiлiна.
– У той развалюсе я гваздануў цябе, ты ўжо выбачай, прыйшлося самому, бо Прышч вельмi злы на вашага брата, мог не разлiчыць. А потым пераапрануў цябе ў адзенне Гнiлога, а ўсё тваё нацягнуў на яго.
– Хочаш сказаць, што той чалавек павiнен сысцi за нябожчыка Бусла?
– Спадзяюся, так i будзе, – упершыню падчас размовы скупая ўсмешка слiзганула па вуснах Фiлiна. – Над Гнiлым папрацавалi – мацi родная не пазнае, а астатняе – адзенне, пасведчанне, нават твае трусы на iм. Ты ўжо выбачай, трэба, каб камар носа не падтачыў. Нам пашэнцiла, што валасы ў вас аднаго колеру, не прыйшлося галаву адразаць…
– Карацей, пашэнцiла мне, – зморшчыўся Бусел.
– Можа, i так, асноўнае, ты жывы, хаця для ўсiх – нябожчык.
– Якое ж тут шчасце?
– Вiдаць, я занадта цябе гваздануў, павольна думаеш. Ты застаўся жывы, мяняй прозвiшча i хоць сто гадоў тапчы зямельку. Станеш новым чалавекам, Iвановым, Сiдаравым, кiм захочаш. Цяперака ўцямiў?
Фiлiн выцягнуў з кiшэнi некалькi пашпартоў без фотакартак.
– Выбiрай, якое прозвiшча падабаецца больш, тое тваё.
– Не трэба мне такой дапамогi, – адштурхнуў руку з пашпартамi Бусел, – як-небудзь сам…
Фiлiн адвёў вочы, плёснуў гарэлкi ў двухсотграмовiк, ажно разлiлася, пацякла праз берагi на стол. На шчоках ходырам захадзiлi нервовыя жаўлакi, твар счырванеў, рукi па-здраднiцку задрыжэлi. Ён каўтануў палову двухсотграмовiка i, унiкаючы глядзець на Бусла, цяжка ўздыхнуў:
– Скажы шчыра, ты прынцыпова грэбуеш маёй дапамогай цi баiшся запэцкацца?
– Прынцыпова.
– Калi так, то я абавязаны дапамагчы, хочаш ты гэтага цi не. Памятаеш, з чаго пачалося наша вайсковае сяброўства? Ты мне жыццё выратаваў.
– Ты б зрабiў тое самае.
– Не ведаю. Дзесяць гадоў дапякае гэтае пытанне, а адказу няма… Калi шчыра, мне б смеласцi не хапiла на вышынi тысяча метраў ухапiць падаючага дэсантнiка, у якога не раскрыўся парашут. Кiшка была слабаватая…
– А цяпер кiшка твая стала моцная? – здзеклiва ўпiкнуў Бусел.
– Я проста вяртаю доўг, – ледзь стрымлiваючы гнеў, прасiпеў Фiлiн i сцiснуў вялiзныя кулакi-кувалды так, ажно пабялелi пальцы.
– А цi добра падумаў? Я ведаю, хто ты i чым займаешся, для кагосьцi ты Фiлiн, а для мяне Васiль Мароз, i адразу папярэджваю: цябе будуць шукаць i знойдуць. Магчыма, гэтым прыйдзецца заняцца мне самому.
– Пакуль капiтан Бусел вырашыць асабiстыя праблемы, кiлеру Фiлiну хопiць часу спалiць за сабой усе масты i жыць там, дзе яго не знойдуць. Я буду пачуваць сябе спакойна, мы квiты: ты выратаваў мяне дзесяць год таму, я цябе – учора. Вось такая мая фiласофiя, таварыш iнспектар крымiнальнага вышуку, – Фiлiн з цяжкасцю ўзняўся i, хiстаючыся, пакрочыў да выхаду; у дзвярах прыпынiўся i, чакаючы Бусла, дадаў: – Я б хацеў сустрэцца пры iншых абставiнах, але што маем, тое маем, жыццё мацнейшае за нас.
– Цiкавая фiласофiя, ты, пэўна, сабой ганарышся, – праходзячы мiма Фiлiна, насмешлiва прагаварыў Бусел. – А што тычыцца доўгу, дык ледзь слязу не выцiснуў, такi ты дабрадзей… Куды iдзём? – стоячы на ганку, на поўныя грудзi ўздыхнуў капiтан i не адчуў тупога болю ў правым баку, што яшчэ гадзiну таму выклiкаў прыступы ўдушлiвага кашлю.
– Кiруй да студнi, – падштурхнуў Бусла ў спiну Фiлiн.
– Што шукае Прышч у сталiцы? – апускаючы ў студню рыпучы журавель з iржавым вядром, спытаў Бусел. – Пэўна, грошы? I ўсё ж колькi я каштую?
– Камерцыйная тайна, – неахвотна прабурчэў Фiлiн, скiнуў з сябе кашулю i падхапiў вядро празрыстай вады. – Плеханi, а то нешта на сон хiлiць.
– Баiшся, што задам лататы? – перахапiўшы вядро, Бусел зрабiў некалькi глыткоў. – Ого, халодная, ажно скiвiцы зводзiць!
– Вада i сапраўды што трэба, сiлу дае… А наконт уцёкаў я спакойны, ранавата табе на людзях з’яўляцца, пазнаюць…
– То i добра, я не збiраюся гуляць у тваю гульню.
– Мая, як ты кажаш, гульня, праз пару-тройку дзён скончыцца, i ты, даражэнькi, будзеш выблытвацца сам, iнакш не паспееш аб’явiцца, як хтосьцi лупяне манцiроўкай па галаве, i памiнай як звалi.
Бусел незадаволена перасмыкнуў плячыма, спадылба зiрнуў на Фiлiна i рэзка плёхнуў ваду на ягонае мускулiстае цела. Злачынец ад нечаканасцi ажно падскокнуў, з грудзiны вырваўся мiжвольны крык, больш падобны на конскае ржанне, ён зафыркаў, зачмыхаў носам i пачаў iмпэтна расцiраць цела.
– Плiснi яшчэ! – узбуджана крыкнуў Фiлiн, але, убачыўшы, што Бусел быццам аслупянеў з вядром у руках, думаючы пра штосьцi сваё, выхапiў журавель, апусцiў у студню.
Наступнае паўнюткае вядро сцюдзёнай вады Фiлiн выплеснуў сабе на галаву i, не зважаючы на задумлiвага капiтана, подбегам пашкандыбаў у хату, пакiдаючы на зямлi добры дзесятак ручайкоў.
Буслу было над чым пакумекаць. Фiлiн меў рацыю, калi гаварыў пра тое, што ён павiнен на нейкi час зрабiцца нябожчыкам. Цяпер думкi былi скiраваны на тое, каб разблытаць злачынства. У прапанаванай сiтуацыi i сапраўды будзе лягчэй рассекчы вузел, выкрыць забойцу Кузаўкова i наркадзялкоў з фармацэўтычнай фабрыкi. Чалавек, якi тэлефанаваў, забiты, i ўсе нiтачкi абарвалiся. Арыштаваны Князь маўчыць i будзе стаяць на сваiм. Вiдавочна, трэба мяняць тактыку, i зноў Фiлiн правы: яго, капiтана Бусла, падставiлi, i да гэтага прыклаў руку хтосьцi са сваiх… Ён павiнен не хавацца ўсё жыццё пад чужым прозвiшчам, а знайсцi юду.
Пасля халоднага душу галава ў Бусла прасвятлела, куды падзеўся боль, цела паступова налiлося сiлай, начная стома пачала забывацца. Пачуццё самазахавання, якое яшчэ ноччу нясцерпна вярэдзiла душу, шчымiла жаданнем помсты сэрца, цяпер саступiла месца прафесiйнаму азарту, непераадольнаму жаданню асабiста ўва ўсiм разабрацца. Капiтан прагнуў дзейнiчаць, i толькi напрацаваная за гады разважлiвасць i цвярозы разлiк стрымлiвалi, прымушалi яшчэ i яшчэ пралiчваць магчымыя хады злачынцаў. Больш памыляцца Бусел не мог, другога Васiля Мароза не будзе. Капiтан вырашыў паслухацца парад Фiлiна.
Бусел павесялелым позiркам агледзеў вялiкую паляну, на якой месцiлiся хата з прыбудовамi, агароджаныя плотам, якi ад часу i недагляду спарахнеў i павалiўся на кусты здзiчэлай малiны, i толькi праз гэта яшчэ трымаўся, ствараючы ўражанне сваёй патрэбы. Адзiн з трох хлявоў неяк бокам усунуўся ў лес, быццам нiхто яго не будаваў, а ён вырас тут сам, разам з калматымi пахучымi соснамi, што шчыльна ўзялi яго ў палон. Другi хлеў быў напаўразбураны, i толькi трэцi, яшчэ нiштаваты, вiдаць, прыстасаваны пад гараж, ганарлiва паглядаў наўкол праз расчыненыя дзверы, падпёртыя тоўстымi калодамi. Страха на хаце ў адным месцы свяцiлася велiкаватай дзiркай, на напаўразбуранай пячной трубе сядзела вялiзная шэрая варона i, схiлiўшы галаву набок, насцярожана сачыла за Буслам.
«Тут, вiдавочна, нiхто не жыве», – падумаў Бусел i, падставiўшы твар яшчэ цеплаватым сонечным промням, заплюшчыў вочы.
I раптам ён акунуўся ў зусiм iншы свет: усё наўкол поўнiлася птушынымi галасамi, у траве на ўсе лады стракаталi конiкi, цёплы, ласкавы вятрыска ўзяў у свае абдымкi вiльготнае цела, iмгненна раскудлацiў валасы. Далёкi i адначасова блiзкi ўспамiн устрывожыў i расчулiў, капiтан адчуў, што даўным-даўно з iм гэта ўжо было, ён перажываў гэткi момант. Гуллiвы вецер менавiта так кудлацiў непаслухмяныя валасы, а птушыныя спевы напаўнялi душу неймавернай лёгкасцю i жаданнем узляцець. Iмгненна перад вачыма ўзнiк белабрысы дзесяцiгадовы хлапчук. Гэта ён, Андрэй Бусел, каб не адстаць ад старэйшых, узлез на вялiкi стары дуб, што рос на схiле Замкавай гары. Пад нагамi хiсткая, спружынiстая галiнка, а яшчэ нiжэй струменiцца, круцiцца вiрам рака Мнюта. Шлях да адступлення адрэзаны, Андрэй заплюшчвае вочы i саскоквае… Ён ляцiць i не адчувае свайго цела, толькi гэтыя птушыныя спевы i вецер, цёплы крылаты вецер у валасах.
