Ибадулла Самандарович Байджанов
МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма

© Ибадулла Самандарович Байджанов, 2021

© Махмуд Ибадуллаевич Самандаров, 2021

ISBN 978-5-0053-4471-7

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси

Тақризчилар

Уралов А. С. Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институтининг «Архитектуравий лойиҳалаш"кафедраси профессори, архитектура фанлари доктори

Сетмаматов М. Б. Урганч Давлат университетининг «Архитектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди

 
Байджанов И. С. Самандаров М. И.
«МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси»
 
 
Аннотация
 

Ушбу китоб шаҳар назарияси тўғрисида бўлиб, унда қадимийлик даври шаҳарлари, ўрта аср даври, янги давр, замонавий янги вақт йўналишлари борасидаги шаҳарларни келиб чиқиши уларни ривожланиш тарихи, фото фақтларда, схемаларда ўз ифодасини топган ва шунингдек урбанизм, футуристик қарашлар билан боғлиқ шаҳарлар ривожининг ғоявий тизими шаклланиши тўғрисидаги фикрларни олдинга олиб чиқади

Ушбу «МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси» китоби, меъморчиликда таҳсил олаётган талабалар учун қўлланмадир.

Сўз боши

Замонавий илм-фан шундай марраларни забт этди, ўз тараққиёти давомида шу қадар улкан тажрибани тўпладики, у босиб ўтган тарихий йўл қонуниятлари ўрганиш жуда муҳимдир

Сўнгги йилларда назарий таълимотлар тарихи бўйича бир қатор асарлар ёзилди. бу «фалсафа тарихи», кўп жилдли «санъатшунослик тарихи», «драма бўйича таълим тарихи», ниҳоят. «архитектура фанлари тарихидаги тадқиқотлар».

Шу билан бирга, назариянинг роли ортиб бормоқда, унинг босиб ўтган йўлини ҳисобга олган ҳолда таъкидлаш мумкинки, меъморчиликнинг назарий муаммоларига қизиқиш барометр ёзувчиси игнаси сингари сезиларли тебранишларга дуч келади ва бу тебранишлар худди симптоматикдир, агар уларни график тасвирлаш ва архитектура тарихининг муҳим дақиқалари билан боғлаш мумкин бўлса, яхши мувофиқлаштирилган ва аниқ нақш аниқ бўлар эди: ижодий амалиётда катта ўзгаришлар юзага келганда, жамият меъморчиликка янги талаблар ва назарий фикрларни қўйишни бошлаганда назарияга қизиқиш максимал даражага етади.

Зарур ўзгаришларни акс эттириш ва асослаш керак, мисол тариқасида уйғониш даврида меъморчилик фикрининг ҳайратланарли даражада фаоллашиши, капитализмнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ бўлган утопик шаҳарсозлик назарияларининг ривожланиши ёки октябр инқилоби сабаб бўлган шаҳарсозлик соҳасидаги назарий изланишларнинг фавқулодда кўтарилишини эсга олишимиз мумкин ва бу совет меъморчилигининг ривожланишида муҳим воқеа бўлди.

Бизнинг кунимизда шаҳар назариясининг аҳамияти яна ғайриоддий ўсиб бормоқда, шуни таъкидлашни истардимки, биз нималар ҳақида гапирмаяпмиз, баъзи босқичларда назария йўқ эди ёки муҳим рол ўйнамади – бундай баёнот юзаки ва нотўғри бўлади – лекин фақат нисбий мезон ва авваламбор, умумий назарий муаммоларга қизиқиш даражаси ҳақида.…

Бу ерда умумий назарий муаммолар ва амалий назария деб аталадиган саволларнинг ўзаро боғлиқлиги ҳақида бир неча сўз айтиш керак, масалан, саноат шароитида оммавий уй-жой қурилишини ташкил этиш каби амалий муаммоларни, айниқса, бўронли ҳал қилиш даврида, ушбу маҳаллий архитектура ва қурилиш босқичининг ўзига хос эҳтиёжларини қондиришга қаратилган тезкор қўлланиладиган назарияни ишлаб чиқиш табиийдир.

Машқ қилиш илмий фаолиятнинг тортишиш марказининг ушбу назарий иш йўналишига ўтиши ҳам ўзини оқлайди, бироқ, асосий амалий эҳтиёжлар қондирилиб, шаҳарларни қуриш ва реконструкция қилиш ҳажми ва суръати ошгани сайин, олдинга силжиш йўналишини белгилаш учун ишлаб чиқилган шаҳарсозлик назариясининг умумий, мавҳум жиҳатларининг роли ортиб бормоқда.

Бу ерда маълум бир ички қарама-қаршилик пайдо бўлиб, баъзида туюлади ва баъзида жуда ҳақиқийдир: ахир олинган натижалар бугунги кун амалиётига унчалик таъсир қилмайди ва келажакка йўналтирилади, бу баъзида энг умумий характерга эга бўлган «амалиётдан ажралган», «замонамиз эҳтиёжларидан узоқлашган» назарий асарлар амалий муаммоларни ҳал қилишга ёрдам бермайди деган фикрларни келтириб чиқаради, бу фикрлар, албатта, нотўғри, умумий назария ҳар доим мустақил ижодий маънога эга, ушбу ҳолатни таъкидлаб.

Альберт Эйнштейн нисбийлик назариясини ишлаб чиқиш тажрибасига таяниб, назарий ғояларни ривожлантиришнинг худди шу хусусиятини қайд этди: «дастлабки гипотезалар ҳаётий тажрибадан узоқроқ мавҳум бўлиб бормоқда, аммо бошқа томондан, биз энг олижаноб илмий мақсадга яқинлашмоқдамиз: минимал фараз ва аксиомалар сонига асосланиб, экспериментал фактларнинг максимал сонини мантиқий чиқариб ташлаш ёрдамида қабул қилиш… биз назариётчининг хаёл суришига имкон беришимиз керак, чунки у учун мақсадга бошқа йўл умуман йўқ.

Одамлар қадимги даврлардан бери шаҳарлар тўғрисида «хаёл» қилишган, образли қилиб айтганда, «шаҳарлар қурилишидан олдин, уларнинг эртаклари ғорларда туғилган» ҳар ҳолда, шаҳарсозлик соҳасидаги назарий фаолиятнинг ёзма далиллари мингдан ортиқ йилларга эга ва «шаҳар назарияси» китобининг муаллифи олдида улкан материал қатламини ётқизган.

Асрлар қайта-қайта пайдо бўлишига, ҳар сафар янги, юқори даражадаги алмашинувга изчиллик, яхлитлик, бошқача қилиб айтганда, китобнинг тарихийлиги унинг энг муҳим фазилатларидан биридир, унда озгина бўшлиқлар мавжуд, чунки муаллиф жуда эҳтиёткорлик ва синчковлик билан шаҳар назарияси соҳасида бугунги кунда маълум бўлган ҳамма нарсани тўплаган ва текширган.

Буржуа маданий тарихчиларига антитезия сифатида, улар, одатда, ўз эътиборларини асосан ривожланган Европа халқларининг чекланган доираси меросини ўрганишга қаратдилар ва фақат шу материалга асосланиб, улар умумлашма алмашинувини қурдилар, шаҳар назарияси муаллифи ўз ишининг доирасини кенгайтирди, у шарқнинг назарий фикрини ўз ичига олади.

Умуман олганда, бугунги кунда китобда шаҳарсозлик тушунчалари дунёнинг турли бурчакларида қандай пайдо бўлганлиги ва ривожланганлиги, улар қандай курашганлиги ва ўзаро алоқада бўлганлиги, уларнинг ҳақиқий қурилиш амалиёти билан алоқалари, жамиятнинг технология тараққиёти билан ижтимоий ташкилоти билан боғлиқлиги ва бошқалар ҳақида энг тўлиқ расм берилган: … назарий қарашларнинг тарихий таҳлили муаллифга ўтмишдаги кўплаб илмий анъаналарни тўғри баҳолаш, уларда замонавий шароитларда эътиборга лойиқ бўлган нарсаларни кўриш имкониятларни яратишга имкон берди.

Шаҳар назарияси меъмор ижодкорлигининг муҳим шарти сифатида китобда аниқ намоён бўлади, бу унга турли хил талабларда навигация қилиш имкониятини беради ва унинг табиати ва шароитларига жамиятнинг дунёқарашини акс эттиради.

Китобга мурожаат қилган ўқувчи. Шаҳарсозлик назарияларининг ривожланиш йўлини излаш учун жуда кўп таниш ва таниқли фактларни топади. Бу табиий, чунки умумлаштирувчи асарлар ҳар доим кўп ўрганилган ва нашр этилган материалларни ўз ичига олади.

Аммо, агар сиз маълум бўлган муаммоларга бағишланган китобнинг бобларини диққат билан ўқиб чиқсангиз, унда муаллиф деярли ҳамма жойда эски ғояларимизни янги, илгари номаълум фактлар билан тўлдиришини англаш осон, бу нафақат шаҳарсозлик назарияларининг ривожланиш суратини янада аниқроқ, балки баъзи бир кўринишда аниқланган қарашлар бутунлай бошқача кўринишда кўринади

Муаллифнинг хизматлари шундан иборатки, шаҳарсозлик ғояларининг туғилиши китобда воқеаларнинг тасодифий ўзгариши билан эмас, балки ҳаётнинг ўзи белгилаб берган шаҳарсозлик назарияларининг тарихий ривожланишининг мантиқий ва зарурий натижаси сифатида, жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ўзгариши, ишончли тарзда кўрсатилади.

Шаҳарни ўрганиш долзарбдир

Шаҳар кўплаб илмий фанларни ўрганиш объекти бўлган ва ҳисобланади, чунки унда инсон ҳаётининг барча соҳалари йўналтирилган: инсон ундаги психологик, ижтимоий ва метафизик текисликда яшайди, ишлайди ва шахс сифатида ривожланади. Қадим замонлардан бери шаҳар тарих ва маданиятнинг диққат марказида бўлган.

Шаҳар ҳақидаги адабиётларнинг кўп ўлчовлилиги урбанизмнинг биринчи ўзига хос хусусияти. Шаҳар экология, иқтисодиёт, кундалик ҳаёт, сўл ижтимоий жараёнлар ва бошқа кўп нарсалардан иборат. Турли муаллифлар, ўзларининг касбий қизиқишларига қараб, шаҳар ҳаётининг турли жиҳатларига эътибор беришади, аммо шаҳарда анча вақтдан бери қатнашган ҳар бир кишининг қизиқишлари кенглиги ва турли хил муаммолари бор.

Шаҳар, ўз табиатига кўра, турли хил масалалар билан шуғулланишга ва турли хил билимларни баъзи бирлашган тушунчага бирлаштиришга «мажбур қилади». Ва бу шаҳар тушунчалари тобора кўпроқ социологик характерга эга бўлиб бормоқда: шаҳар келажакда аҳоли яшаш ва ишлаб чиқариш шакли сифатида эмас, балки жамият шакли сифатида, ижтимоийликнинг бир тури сифатида тушунилмоқда, унинг муҳим хусусияти бу интеграция барқарорлик ва тартибни сақлашнинг ўзига хос механизмларига эга бўлган ягона ўз-ўзини ривожлантирадиган тизимга ҳаётнинг ҳар хил турлари.

Aммо бу тизим нисбатан автоном ва бир ҳил қуйи тизимлардан иборат: ҳудудий-турар-жой, иқтисодий, рамзий ва бошқалар. Шунинг учун шаҳарни тавсифлаш ва ўрганиш учун бошқа фанларнинг билимлари ва назарий схемалари қўлланилади. Шаҳар билан шуғулланадиган ҳар қандай киши турли хил ижтимоий ва гуманитар билимларни ўзлаштиради ва ишлатади. Табиатшунослик билимларидан ҳам, авваламбор, география ва математикадан фойдаланилади. Шу сабабли, шаҳаршунослик муаммоларига қисқача экскурсия зарур.

Шаҳар ҳақидаги адабиётларнинг яна бир ўзига хос хусусияти кўплаб масалалар бўйича билдирилган фикрларнинг зиддиятли хусусиятидир. Бунинг сабабларидан бири шаҳар ҳаётининг кўп қирралилиги, унинг ҳодисаларини кўриб чиқишнинг кўп қирралари ва шунга мос равишда кўплаб нуқтаи назарлари: шаҳарга турли хил назарий ва амалий позициялар турлича кўринади. Иккинчисининг яна бир сабаби – шаҳарларда содир бўлаётган ижтимоий-таркибий ва ижтимоий-маданий ўзгаришларнинг юқори (ва тобора ортиб борувчи) динамикаси.

Бундай ҳолда, нафақат янги ҳодисалар пайдо бўлади, балки эскиларининг тикланиши ҳам мумкин. «Псевдо-урбанизация» деб аталадиган ҳолатлар, айниқса бизнинг мамлакатимизда тез-тез учраб туради. Шунинг учун, бир марта тўғри ҳукмлар тушунтиришни ёки ҳатто жиддий тузатишни талаб қилади. Учинчи сабаб – тарихий ва ҳудудий жиҳатдан шаҳарларнинг индивидуал хилма-хиллиги.

Шу сабабларга кўра шаҳар мавзуларининг барча асосий муаммолари бўйича одатий ғояларни ишлаб чиқишда объектив онтологик ва эпидемологик қийинчиликлар мавжуд, шу билан бирга шаҳар ҳақидаги барча ҳукмларда баъзи бир ҳақиқат мавжуд.

Шаҳар ҳақидаги баёнотларнинг учинчи характерли хусусияти – бу баҳолашларнинг субъективлиги, умуман шаҳар ҳаётини ва хусусан унинг индивидуал ҳодисаларини талқин қилишдир.

Юқорида келтирилган ҳолатлар бунинг объектив сабаби ҳисобланади. Aммо муҳимроқ сабаб, бизнинг фикримизча, билиш субъектининг шахсий хусусиятлари: шаҳарга фақат объектив ва бефарқ муносабатда бўлиш мумкин эмас («ғазаб ва мойилликсиз»): ижтимоий-психологик туфайли ҳар кимнинг ўз шаҳри бор, атроф муҳитни яшаш муҳитини идрок этишнинг ситуацион, биографик ва метафизик хусусиятлари.

Бундай ҳолда, тадқиқотчи бевосита ўрганиш мавзусига шўнғийди ва унинг ҳукмларининг объективлигини аниқлаш учун матннинг аксиоматик биноларини қўшимча таҳлил қилиш талаб этилади (учбурчак процедуралари – феноменологик социологияда). Бошқача қилиб айтганда, урбанистларнинг ҳукмлари кўпинча маълум бир илмий жамоатчилик орасида қабул қилинган ёки кенг тарқалган тушунчаларни тилга таржима қилишда, ишлатилган тушунчаларни талқин қилишда қўшимча изоҳлашга муҳтож.

Шаҳаршуносликнинг анъанавий тили муаммоси шаҳар социологиясининг долзарб муаммоларидан биридир. Шунинг учун, қуйида биз шаҳарни ўрганишда ишлатиладиган бир қатор тушунчаларга тўхталамиз.

Шаҳарни ўрганиш муаммоларини муҳокама қилиш. Шаҳаршунослар турли йўналишларда шаҳарнинг тузилиши ва унинг алоҳида қуйи тизимлари, шаҳарларда содир бўлаётган динамик жараёнлар (шу жумладан бевосита кузатилмайдиганлар), шаҳар ҳаётининг индивидуал ҳодисалари тўғрисида катта ва қизиқарли материал тўпладилар.

Aммо ягона концептуал схема мавжуд эмас. Шаҳаршуносликнинг барча асосий муаммолари мунозарали: шаҳарни аниқлаш учун асос, тизимнинг пайдо бўлиши сабаблари, омиллари ва тенденциялари шаҳар ва унинг индивидуал ҳодисалари; яшаш жойи сифатида шаҳарнинг тузилиши ва хусусиятлари; шаҳарнинг ўзаро таъсир доираси сифатида ўзига хослиги; шаҳар турмуш тарзининг хусусиятлари; шаҳарнинг моҳияти: аслида, маълум бир турар-жойни нима қилади шаҳар, унинг мақсади ва маъноси нима?

Муаллиф томонидан ушбу китобда юқорида кўтарилган масалаларни умумлаштирилган ҳолда «Мулоҳаза: шаҳар назарияси» китобида уларни ёритишга харакат қилинди.

Шаҳарларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишининг тарихий босқичлари шаҳар тарихий бинолари

Қадимги дунё шаҳарлари

Қадимги дунё шаҳарларнинг пайдо бўлиши ибтидоий коммунализмдан қулларга эгалик қилиш тизимига ўтиш даврига тегишли бўлиб, бу жараёнда қишлоқ хўжалиги меҳнати билан шуғулланадиган аҳоли массасидан пайдо бўлаётган эксплуататор синфларнинг турли қатламлари (давлат ҳокимияти вакиллари, руҳонийлар, йирик ер эгалари, савдогарлар) ажралиб турадиган ижтимоий меҳнат тақсимотининг чуқурлашиши билан боғлиқ ва ҳунармандларнинг катта сони археологик қазишмалар кўрсатганидек, ҳаракатсиз ер эгаларининг биринчи муҳим манзилгоҳлари милоддан аввалги 12—9 минг йилликларда пайдо бўлган.

Биринчи шаҳарларнинг пайдо бўлиш вақти – милоддан аввалги IX—II минг йиллик милоддан аввалги 1-минг йилликда шаҳарлар энг катта ривожланишни олди ва милодий 1-минг йилликнинг бошларида қадимги шарқ шаҳарлари дарёлар – Нил, Дажла ва Фурот, Ҳинд, Ганг, Сариқ дарё ҳавзаларида ривожланган.

Ҳиндистон – Моҳенжо-Даро

Моҳенжо-Даро – бу милоддан аввалги 2600 -йилда пайдо бўлган Ҳинд водийси цивилизациясининг шаҳри, Покистонда, Синд вилоятида, замонавий Ларкан шаҳридан 28 км жанубда жойлашган. Бу Ҳинд водийсининг энг йирик қадимий шаҳри ва Жанубий Осиё тарихидаги биринчи шаҳарлардан бири, энг қадимги цивилизациялар – Қадимги Миср ва Қадимги Месопотамия, Критдаги миналиклар ва Перудаги Норте Чико маданиятининг замондошидир.

Хараппа

Хараппа – қадимий ҳинд шаҳри, Хараппа цивилизациясининг асосий марказларидан бири. Покистоннинг Саҳивал туманидаги Рави дарёсининг эски тўшагига яқин жойда жойлашган.

Қадимги шарқнинг қул эгаси бўлган цивилизациялари муҳим хусусиятлари билан ажралиб турарди. Суғориш иншоотларини қуриш ва таъмирлаш учун кўп сонли одамларни бирлаштириш зарурати чексиз кучга эга бўлган суверен – Фиръавн, қирол бошчилигидаги марказлашган деспотик давлатларнинг пайдо бўлиши учун дастлабки шартларни яратди.

Фиръавнлар ва подшоҳларнинг золим кучи ғоявий қўллаб-қувватлашни, уларни юксалтиришни ва илоҳийлаштиришни талаб қилди; руҳонийлар ва руҳонийларнинг эксклюзив роли шу билан боғлиқ эди.

Мақбаралар, саройлар, ибодатхоналарнинг улкан меъморчилигида топилган Фиръавнлар ва подшоҳларнинг қудратининг ташқи ифодаси – «тош зулми» қадимги шарқ деспотизмининг энг йирик иншоотлари фақат оғир стресс ва мажбурий меҳнатнинг концентрацияси туфайли қурилиш учун ёмон техник жиҳозлар билан яратилиши мумкин эди.

Хеопс пирамидаси қарийб 100 минг қурувчи томонидан 23 йил давомида қурилган тахминан 10 йил давомида кечаю кундуз узилиб қолмаган. Буюк Хитой деворини қуриш учун 2 миллионга яқин ишчи тўпланган. Гигант иншоотларни қуриш пайтида жуда кўп одамлар ҳалок бўлди.

Қадимги шарқ цивилизациялари тақдирида муҳим ва зиддиятли ролни уларнинг бир-биридан қўрқинчли табиий тўсиқлар «тўсиб қўйиши» ўйнаган: тоғлар ва чўллар ҳимояланган дарё ҳавзалари – бу цивилизациялар бешиги – ташқи босқинлардан аммо, ташқи алоқаларни чеклаш орқали улар технологиянинг турғунлашишига, ижтимоий муносабатларнинг секинлашган ривожланишига ҳисса қўшдилар.

Келгусида ушбу ҳолат Ўрта денгиз бўйида алоқа қилиш учун очиқ жойларда ривожланган янада жадал қадимий цивилизация билан таққослаганда қадимги шарқ цивилизацияларининг орқада қолишини белгиловчи омиллардан бирига айланди.

Қадимги шарқ цивилизацияларининг ижтимоий ривожланишидаги яккаланиш ва консерватизм шаҳарларни қуриш, меъморчилик ва санъатдаги асосий усулларнинг характерли канониклигига ёрдам берди.

Қадимги Миср тошқинларни назорат қилиш, ботқоқларни қуритиш ва дренаж тизимларини сақлаш учун катта саъй-ҳаракатлар зарур бўлган серҳосил Нил водийсида шаҳарларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши учун шароитлар эрта яратилган эди.

Хеопс пирамидаси

Луксордаги ибодатхона мажмуаси

Шаҳарларни қуриш пайтида диний ва астрономик ғояларга эътибор катта бўлиб, улар билан уларнинг улкан тузилмалари боғланган. Аввало, бу Некрополлар ва Маъбад мажмуаларига тааллуқлидир. Буюк пирамидалар эски шоҳликка хосдир (пойтахт Мемфис яқинида) ўрта ва янги шоҳликлар даврида,

Миср – Мемфис

Мемфис – Нилнинг ғарбий қирғоғида, Юқори ва Қуйи Миср чегарасида жойлашган қадимги Миср шаҳри. Милоддан аввалги 3-минг йилликнинг бошидан бери мавжуд ва милодий 1 минг йилликнинг иккинчи ярмигача Замонавий Миср ҳудудида маҳаллийлаштириш – Эл Бадрашине шаҳри ва Қоҳира губернаторлигининг Қоҳира шаҳридан жанубдаги Мит Раҳина қишлоғи.

Фива

Фива – Қадимги Миср пойтахтларидан бири – Юқори Мисрнинг IV ном (Уасет) пойтахтининг юнонча номи. Шаҳар Ўрта денгиздан 700 км жанубда, Нилнинг икки қирғоғида жойлашган эди.

Фива пойтахтга айланганда, пирамидалар ўрнига Маъбад мажмуалари қурилган. Месопотамия инсоният тарихидаги биринчи шаҳарлар Месопотамиянинг жанубий қисмида, Дажла ва Фуротнинг қуйи оқими водийларида вужудга келган.

Ур шаҳри

Ур – қадимги жанубий Месопотамиянинг энг қадимги Шумер шаҳар-давлатларидан бири, милоддан аввалги 6-минг йилликдан бери мавжуд бўлган, милоддан аввалги IV асргача Ур Бобилнинг жанубида, ҳозирги Ироқдаги Телл ал-Муқаярнинг жанубида, Носирия яқинида, Фурот дарёсининг ғарбий қирғоғининг пастки қисмида замонавий арабча «Тел ал-Мукаяр» номига эга бўлган ҳудудда жойлашган. Шаҳар Эски Aҳдда Иброҳимнинг туғилган жойи бўлган «Халдей ураси» деб номланган.

Шумер шаҳарларининг ўзига хос хусусияти режанинг юмалоқ шакли эди. Ур,, Лагаш», Упи шаҳарлари шакли эллипсга яқин. Самал шаҳри, Телл эл-Обеиде ибодатхонасининг деворлари режада аниқ доирага эга. Қадимги эпикда қаҳрамон Гилгемеш (милоддан аввалги III минг йиллик) ҳақида эслатиб ўтилган, Урук шаҳри худолар томонидан қурилган шаҳарлардан бири сифатида шакли юмалоқ эди. Девор билан ўралган шаҳарда сарой, бозор, боғ турар жой бинолари, яйлов (яйлов), йўллар бўлган. Яъни, юмалоқ шакл

Ушбу даврнинг иккинчи кенг тарқалган шаҳар тури эди тўртбурчаклар ёки тўртбурчаклар шаклида режага эга қишлоқлар ва шаҳарлар – Кахун,

Кахун

Aхетатон (Телл-Aмарна)

Ел-Каб, Aхетатон (Телл-Aмарна), Бобил ва бошқалар. Шаҳарсозлик тарихи шундан далолат берадики, режанинг бу шакли милоддан аввалги III минг йилликдан бошлаб содир бўлган.

Шу билан бирга, қадимги Миср шаҳарлари жойлашган жойда олиб борилган археологик қазишмалар шуни кўрсатадики, шаҳарнинг тўртбурчаклар шакли кўпинча овал ёки тартибсиз (Мисрдаги Ел-Каб қалъа шаҳри ёки Бобилдан олдинги «ботқоқ маданияти» нинг дастлабки жойлашуви)

ХV асрнинг Aхетатон (шарқий чораги). Милоддан аввалги. Б. Бобил (Худо дарвозалари) В. Aхетатон чизиқли қисми

Aхетатон (Миср) шаҳри йўл бўйида жойлашган бўлиб, унинг биринчи қисми режанинг «табиий» чизиқли шаклига эга, йўл бўйлаб чўзилган, иккинчиси, шарқий, квадрат бўлиб, пиёдалар йўлларининг мунтазам тармоғига эга ва одатда турар-жой камералари. Табиийки, бундай ташкилот қурилишни мақсадли режалаштириш ва қадимий шаҳарсозларнинг маълум қоидалар тўпламига эга эканлиги ҳақида гапиради.

Кахун шаҳри мисоли шундан далолат беради. Милоддан аввалги II минг йилликда Фаюм воҳасида (Миср) қурилиш ишлари учун штаб-квартираси сифатида қурилган, Кахун шаҳри 260 х 380 м узунликдаги тўртбурчаклар контурга эга бўлиб, қатъий равишда асосий нуқталарга йўналтирилган эди.

Шаҳар иккита асосий кўчага эга эди – кенглик, бу шаҳарнинг асосий эшикларини фиръавн саройи ва меридиан билан боғлаб турарди. Иккиламчи кўчалар энг қадимги тўртбурчаклар тизимни ташкил этади.

Месопотамияда (19-аср охири – 20-аср бошларида) Фисчер ва Унгер томонидан олиб борилган археологик қазишмалар қадимги подшоликларда шаҳарсозлик бошқарувининг юқори савиясини кўрсатди. Ниппур (милоддан аввалги 12-аср) қазишмаларида топилган гил лавҳалар шаҳарнинг мавжуд бўлган турли даврларида тузилган, қазиш ишлари режага киритилган ўзгаришлар ҳақиқатни акс эттирганлигини тасдиқлади.

Бошқача айтганда, уч минг йил олдин ушбу шаҳарнинг навбатчилик режаси бажарилган. Бу ҳақиқат яна бир бор қўллаб-қувватланди шаҳарларнинг шаклланиши, уларнинг жойлашуви тасодифий бўлмаган деган позицияни тасдиқлайди.

Шунга ўхшаш жараёнлар материкнинг бошқа қисмида – Марказий ва Шарқий Осиёда кузатилган. ХIХ – ХХ аср бошлари қадимги Ҳинд ва эрта Xитой маданияти соҳасида кашфиётлар билан ажралиб турарди. Ушбу мамлакатларда кенг тарқалган фалсафий трактатлар орасида ҳиндларнинг «Манасара» рисоласи ва «Као Гонг Цу» (Хитой) рисоласи топилган. Ушбу фалсафий рисолаларнинг хусусиятларидан бири шундаки, улар шаҳарларни қуриш қоидаларини тавсифлаган.

«Манасара» рисоласи

«Манасарда» (милоддан аввалги 1-минг йиллик) бир нечта турар-жой турлари ва қишлоқ типлари ажратиб турилган. Энг кенг тарқалган «стандарт қишлоқлар» да аниқ режалаштириш ташкилоти бўлиши керак эди – ёки квадрат, ёки тўртбурчак ёки бурчаклари кесилган тўртбурчак. Ички режалаштириш тузилиши иккита перпендикуляр кўча билан белгиланди. Ҳудуд тўртбурчаклар шаклидаги блокларга бўлиниб, улар туман ичида жамоат жойлари бўлган ўзига хос туманларга бирлаштирилди.

Икки турдаги қишлоқлар ажратилган эди: катта аҳоли пункти сифатида қишлоқ, уларда ибодатхоналар туманлар ичида жойлашган бўлиб, қишлоқ кичик шаҳарча бўлиб, у ерда қишлоқ ташқарисида, асосий кўчаларнинг чиқиш жойларида ибодатхона мажмуаси шаклланган.

Қадимги шаҳарларни археологик тадқиқотлари шуни кўрсатадики, шаҳарлар икки тарихий модел асосида шаклланган:

– «табиий» ривожланишнинг узоқ босқичи;

– мақсадга мувофиқ қурилиш.

Европа ва Осиёдаги қадимий аҳоли пунктларининг бош режалари схемалари: 1 – Кастелаццо террамара (Шимолий Италия, бронза асри); 2 – Нандиаварт типидаги ҳинд қишлоғи (Манасарнинг трактатига кўра, милодий 1-минг йилликнинг ўрталарига тўғри келади); 3 – қалъада жойлашган Қўй-Қирилган-Қальа (қадимги Хоразм); 4 – Даниянинг Треллеборг яқинидаги Норманларнинг қалъаси (милодий 10-аср); 5 – ҳиндларнинг Падмака типидаги қишлоғи (Манасара маълумотларига кўра); 6 – Тўпроқ-Қальа шаҳри (қадимий Хоразм)

Шу муносабат билан тадқиқотчилар мунтазам равишда аҳоли пунктларини шакллантириш ва шаҳарларни қуриш учун каноник қоидалар тўғрисида бир нечта фаразларни илгари сурдилар. Тадқиқотчилар эътибор берган биринчи нарса шаҳарнинг мақсади эди. Тўртбурчаклар, думалоқ ёки тўртбурчаклар шаклида мунтазам шаклга эга бўлган шаҳарлар пойтахт, маъмурий марказлар ёки ибодатхоналар тўпланган шаҳарлар, маъбад мажмуалари ёки ҳарбий турар-жойлар бўлган.

Шаҳарсозлик тарихчилари таъкидлаган иккинчи нарса шундан иборатки, энг қадимий шаҳарлар аксарияти асосий нуқталарга йўналишни ҳисобга олган ҳолда шаклланган. Қадимги Хитой йилномаларида ва Мисрда бу шимол – жануб, шарқ – ғарбдир. Ушбу ҳодиса доминант диний култлар билан, хусусан, олий худо сифатида Қуёшга сиғиниш билан боғлиқ.

Месопотамияда асосий режалаштириш ўқларининг йўналиши 45 даражага бурилган. Тадқиқотчилар, хусусан Унгер буни қадимги шумерлар ва Оссурияликларнинг эътиқодларида ҳукмронлик қилган шамолларнинг махсус мистик маъноси билан изоҳлашади. Ушбу фактлар биз шаҳар аҳоли пунктларини шакллантириш пайтида деган хулосага келишимизга имкон беради

Халқларнинг коинот ҳақидаги ҳукмрон ғоялари шаҳарсозлик қоидаларида белгилаб қўйилган. Милоддан аввалги – III минг йилликларда қадимги Миср шаҳарларининг дастлабки юмалоқ режаларини тўртбурчаклар шаклидаги шаҳарларга алмаштириш ҳодисаси, тадқиқотчилар қадимги мисрликларнинг ернинг думалоқ шаклидан тўртбурчаклар шаклига оид ғояларининг ўзгариши билан боғлайдилар.

Энг қадимий аҳоли пунктларида кўчаларнинг тўртбурчаклар тармоғининг кўриниши билан изоҳлаш мумкин мавзу ва ҳудудларни давлат бошқаруви зарурати, пайдо бўлиши айирбошлаш тартиб-қоидалари, участкаларни сотиш, бошқа мулкий муносабатларни тартибга солиш (афсоналарга кўра, Муқаддас Китобдаги Иброҳим қадимги Хевронда ўзининг биринчи ер майдонини сотиб олган) ва бўйсунувчиларидаги «жамоат тартибини» назорат қилиш зарурлиги ҳудудлар, яъни, давлат муносабатларининг пайдо бўлиши аҳоли пунктлари ҳудудини махсус ташкил қилишни талаб қилди.

Юқоридагилардан келиб чиқиб айтишимиз мумкинки, «тарихдан олдинги», «илмийгача» босқичда шаҳарларни қуриш бўйича меъёрий ҳужжатларни яратишга уринишлар билан аҳоли пунктлари ва илмий синтез элементларини ташкил этиш тўғрисида маълум бир тушунча мавжуд эди. Aммо ушбу меъёрий ҳужжатлар дунёнинг тузилиши ва аҳоли ҳаётининг мавжуд шароитлари ва хусусиятлари ҳақидаги умумий фалсафий ғояларга асосланган эди.

Қадимги шаҳарлар қурилишини тартибга солиш, шаҳар шаклини канонлаштириш, уни режалаштириш шаҳар фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини англаш, яшаш шароитлари ва дунёқарашини энг тўлиқ акс эттирадиган оптимал ривожланиш моделларини ишлаб чиқиш ҳақиқатини акс эттиради.

Жамият, яъни, шаҳар назарияси ривожланишининг маълум бир босқичи ҳақида гапиришимиз мумкин. Шаҳарсозлик ҳақидаги ғоялар ривожланишининг навбатдаги босқичи милоддан аввалги VIII—V асрларга тўғри келади. – VI аср. Мил. Қадимги Юнонистоннинг Эллинизм маданияти дунёга энг катта меъморчилик ва санъат асарларини берди. Юнонларнинг шаҳарсозлик соҳасидаги ютуқлари камроқ маълум.

Одатда Қадимги Юнонистонда шаҳарсозлик санъати Гипподамус номи билан боғлиқ (милоддан аввалги V аср). «Гипподамус тармоғи» – бу тўртбурчаклар кўчалар ва йўллар тармоғига эга шаҳарнинг мунтазам жойлашишини билдирувчи атама сўнгги 2000 йил давомида шаҳарсозлик назарияси ва амалиётига қатъий кириб келди. Гипподамус яхши талаба бўлганлиги аниқ,

«Гипподамус тармоғи»

чунки панжара кўча тизимлари ундан анча олдин ихтиро қилинган. Гипподамуснинг хизматлари шундан иборатки, у онгида аҳоли ҳаётини соддалаштириш учун аҳоли пунктларини реконструкция қилишни режалаштириш зарурлигини тасдиқлади.

Гипподамуснинг таклифларига биноан шаҳар-давлатда 10 минг фуқаро яшаши керак, улар учта синфга бўлинган: ҳунармандлар, деҳқонлар ва жангчилар. Шаҳар-давлат ҳудуди ҳам уч қисмга бўлинади – муқаддас, жамоат ва хусусий. Шаҳарларда асосий кўчалар билан бирлаштирилган асосий шаҳар маконлари шакллантирилиши керак. Гипподамус ғоялари Юнон-Форс уруши пайтида вайрон бўлган шаҳарларни тиклаш пайтида амалга оширилди.

Урук – милоддан аввалги III- минг йилликда Жанубий Месопотамияда Шумерлар ва Бобилликларнинг энг қадимий шаҳар-давлати. Евфрат дарёсининг замонавий йўналишидан шарқда ўзининг қадимий қуруқ каналида, замонавий Эс-Самава шаҳридан тахминан 30 км шарқда жойлашган. Ницер;

Бу ерда 20 га яқин шаҳар-давлатлар ташкил топди. Шаҳар таркибига баланд поғонали Зиккурат шаклидаги Маъбад мажмуаси, ҳукмдорлар саройи, аҳолининг пойдеворли уйлари, шунингдек боғлар ва ерларнинг қўшни ҳудудлари киритилган.

Биринчи шаҳарлар одамларнинг тасаввурларини шунчалик ҳайратда қолдирдики, уларнинг яратилиши худоларга тегишли эди.

Урдаги Зиккурат

Урдаги Зиккуратнинг сақланиб қолган қолдиқлари Шумер шаҳарларидаги ушбу таниқли иншоотларнинг ҳажми ва характери тўғрисида фикр беради.

Зиккурат бир-бирининг устига кўтарилган учта минорадан иборат бўлиб, зинапоялар билан боғланган террасларни ташкил қилган. Миноралар турли хил рангларда эди: пастки қисми битум билан ишланган қора, ўртаси қизил, куйган ғиштнинг ранги ва юқори оқ рангда эди.

Сўнгги минора устида «худонинг турар жойи» – маросимлари бўлиб ўтган ва астрономик кузатувлар ўтказилган сирланган ғиштлардан қурилган устки бино қад кўтарган. XXII—XXI асрларда Зиккуратнинг баландлиги милоддан аввал 21 метр эди.

Зиккурат ғояси Месопотамиянинг барча шаҳарларида кузатилган. Хитойнинг қадимий шаҳарлари Хитойда энг қадимги шаҳарлар Сариқ дарё водийсида пайдо бўлган ушбу дарё бўйида, унинг ирмоқларида ёки унга қўшни тоғли ҳудудларда, доимий равишда бир-бири билан урушиб турадиган ва вақти-вақти билан энг кучли давлат ҳукмронлиги остида бирлашган қуллар эгалик қиладиган давлатларнинг пойтахтлари ўсиб борди ва тез-тез қулаб тушди, бу айниқса суғориш иншоотларини сақлаш, эксплуатация қилинган аҳоли оммаси устидан ҳукмронликни сақлаб қолиш зарурати билан талаб қилинган эди ва кўчманчилар ҳужумларидан ҳимоя.

Ушбу пойтахтлар суғориладиган деҳқончиликни яратиш учун асосий зонада, бир-бирига нисбатан яқин жойда, у ёки бу сабабга кўра, предметли ҳудудлар устидан назоратни амалга ошириш осонроқ кўринадиган ва шаҳарнинг ривожланиши учун бошқа шароитлар мавжуд бўлиб, улар қулай деб баҳоланган.

Шу билан бирга, бошқа мамлакатларда бўлгани каби, эски пойтахтларни йўқ қилиш ва янгиларини қуриш ғайриодатий бўлмаган ва ўз-ўзидан равшан бўлиб туюлган, худди қонли ва шафқатсиз урушлар пайтида ўн минглаб одамларни йўқ қилиш ёки уларни қулга айлантириш каби пойтахт шаҳарлари ҳажми кўпинча жуда катта бўлган.

Шундай қилиб, Санянг шаҳри, дарё бўйида жойлашган император Циншиҳуади бошчилигидаги Цин давлатининг пойтахти. Вейнинг 1 миллионга яқин аҳолиси бор эди; шаҳар ташқи деворларининг периметри 100 км га етди; юз минглаб ишчилар улкан императорлик саройларини қуришда қатнашдилар.

Шу билан бирга, шимолдан қилинган босқинлардан ҳимоя қилиш учун Буюк Хитой девори тахминан 6000 км узунликда қурилган – қудратли мудофаа миноралари билан баландлиги 10 м ва кенглиги 7—8 м бўлган улкан иншоот.

Буюк Хитой девори

Хитойнинг бюрократик аппарати ва бутун ижтимоий ҳаётни ташкил этишни тавсифловчи қатъий тартибга солиш шаҳарларни қуриш бўйича дастлабки тавсияларга қадар тарқалди.

Лоян

Шундай қилиб, «Чжоу Ли» рисоласида XII—XI асрларда Хитой шаҳарлари ҳақида маълумотлар мавжуд. Милоддан аввалги: пойтахт Лои (Лоян) режада тўртбурчак, тўққиз энлик ва тўққиз меридиан кўчалари бўлганлиги ва ҳукмдор саройи шаҳарнинг марказида жойлашганлиги кўрсатилган.

Конфуцийнинг издоши Менгзи (милоддан аввалги IV—III асрлар) рисоласида шаҳарнинг тўртбурчаклар режаси, ички ва ташқи қалъа деворларининг қатъий чекланган периметри (мос равишда 3 ва 7 ли, ли = 500 м) бўлиши кераклиги аниқланди; марказий кварталда ички шаҳарда ҳукмдорлар ва имтиёзли аҳоли жойлашиши керак, бошқа кварталларда ҳар бирида 100 кишидан иборат деҳқонлар мавжуд; шаҳарнинг умумий аҳолиси 3500 кишини ташкил қилди.

Боғлар ва сабзавот боғлари, ички ва ташқи деворлар ўртасида жойлашган. Шаҳарда туман бўлиши керак эди, унинг радиуси (тахминан 12 км) шаҳардан бир ярим соат тезликда ўрнатилди.