Дмитрий Максимович Акулич
Хаціна
– З капітанам усё добра. Цывільны на другім паверсе. – хутка прамармытаў Зуйко, папраўляючы вінтоўку.
– Тады чаго ты глядзіш на мяне? Забыўся, хто ў нас медык? Траўнік! Вось жа ён сядзіць! – сурова вымавіў лейтэнант Сядоў, а затым раздражнёна звярнуўся да Алеся. – Эй, аглух, ці што? Уставай і выконвай загад! Рассеўся ён!..
Моцны характар лейтэнанта не раз гартаваўся ў баі. Яго стрыманасць і ўпартасць не раз ратавалі многіх юных салдат, такіх, як Агуркоў. За ўвесь час службы Сядоў так і не пачуў падзякі ад генералаў за яго гераічныя ўчынкі. Ад гэтага ён не пакорліва адчуваў злосць, лічыў, што з ім паступаюць несправядліва. І нягледзячы на гэта, чалавек ён быў добры. Гэта прымушала яго працягваць аберагаць жыццё слаба навучаных салдат на рэальнай вайне. Лейтэнант лічыў, што мала хто можа паклапаціцца аб новых прызыўніках, быў упэўнены, што калі яго падвысяць у званні або дадуць яму свой атрад, ён зробіць куды больш для перамогі, чым тыя генералы, што толькі лічаць страты за сталом. Час зараз быў такі: у войска заклікалі ўсіх дзеяздольных юнакоў і мужчын; недахоп людзей на фронце, зацягнутыя баі, мноства забітых і параненых.
Пасля цвёрдых эмацыйных слоў лейтэнанта Сядова Алесь неахвотна ўстаў з крэсла. Ён стомлена, не адводзячы вачэй ад лейтэнанта, працягваў думаць пра сваё. Алесь некалькі секунд памаўчаў, потым не паверыўшы словам старэйшага па званні, абыякава спытаў:
– Хто, я?
– Не, Агуркоў! Ну, вядома ж, ты…збярыся ўжо Траўнік! Хутчэй наверх! Не чуў ці што, лекар патрэбен! – з больш павышаным тонам у голасе адказаў Сядоў.
Лейтэнант чужа і з прывідам паглядзеў на радавога. І Алесь, бачачы варожы твар лейтэнанта, не стаў пярэчыць яму.
– Слухаюся! – выразна сказаў ён.
Алесь хутка пабег услед за радавым Зуйко да лесвіцы.
У вялізным пакоі першага паверха засталося трое салдат.
– Агуркоў!? – запальчыва, але не гучна звярнуўся лейтэнант да маладога. – Працягвай несці службу. Сачы, што адбываецца за вокнамі. – з прыкрасцю ў галаве і са звычкай аддаваць загады, вымавіў Сядоў. – Не салдаты, а нейкія дзеці…
– Цалкам так… – сказаў Мельнік, адыходзячы да крэсла, на якім сядзеў Алесь.
Лейтэнант злосна пакруціў галавой, выцер вусы і вярнуўся да Мельніка. А той, сеўшы на крэсла, адразу ж вырашыў змяніць напружаную атмасферу ўнутры лейтэнанта.
– Ну, расказвай, дзе цябе насіла,…як дабіраўся сюды? – ахвотна завёў размову Леанід. – Я вось, праз дзесяць ці пятнаццаць хвілін, адразу выйшаў на капітана. Гляджу, а з ім ужо Зуйко…мабыць, побач прызямліліся. Ну, а потым мы хутка і акуратна дабраліся сюды да світання…а колькі мёртвых мы бачылі. Усіх шкада: і сваіх, і чужых…усё ж людзі. Такія ж, як мы. Адправілі нас забіваць без волі. Але з выбарам! На фронт, альбо смяротнае пакаранне за здраду. А тут, на вайне, ёсць шанец выжыць… Ну, а што рабіць, сам ведаеш, у палон ужо не бяруць! У бітвах так: альбо цябе заб'юць, альбо ты іх…вайна – складаны і хворы трагічны механізм… – не змаўкаў Мельнік.
Сядоў слухаў яго цяжкі аповяд, а затым, быццам адкінуўшы ўсе яго словы, спытаў:
– А Агрукоў што?
– А што, Агуркоў!? Ён раней за ўсіх тут апынуўся. Быццам парашут прама ля будынка яго пасадзіў. Малайчына хлопец, толькі вось…
Лейтэнант, змяніўшы выраз твару, перабіў гаворку Мельніка.
– Усё зразумела! – сказаў Сядоў, не жадаючы слухаць занадта шмат пра Івана.
– Ну, а ты што? – спытаў Леанід.
– А мне ж што расказваць? Вецер, гад такі, аднёс мяне ў бок. Прызямліўся я, вядома, удала, прама на футбольнае поле. А вось ісці гэтак доўга я не планаваў. Ноч. Усюды такая ж разруха, трупы цывільных і салдат. Начная цішыня. Чуў кулямётныя стрэлы. Потым зноў цішыня. Дождж. Ішоў гадзіну, затым наткнуўся на ворага, але я з ім хутка расправіўся: аднаму кулю ў шыю, іншаму ў тулава і ў галаву, каб ужо дакладна. Потым яшчэ дзве гадзіны па бруднаму палігону. А на досвітку сустрэў Траўніка. Ледзь не застрэліў яго, нечакана ён паказаўся сярод абломкаў, прама перад носам…выскачыў, раскрыўшы свае шырачэнныя вочы… Бачыў Божа, ледзь не застрэліў яго!
– Спалохаўся, значыць, самы бясстрашны салдат нашай арміі?! – дадаў Мельнік, па-сяброўску ўсміхаючыся над лейтэнантам.
– Ідзі ты…не спалохаўся я! А вось радавы Траўнік яшчэ як… Задрыжаў увесь, спалоханы такі, ледзь было не зваліўся з ног. – казаў і размахваў рукамі Сядоў, – Ну я і павёў яго за сабой. Ты ж ведаеш, я не кідаю таварышаў. Ішлі мы ўдваіх, а ён як прыстане да мяне са сваімі пытаннямі: то ён пытаўся пра пілота…казаў, што тая, на маці ягоную падобная. – злёгку засмяяўся, у канцы прапановы, лейтэнант, а затым, нетаропка прадоўжыў гаварыць. – То пра нейкага худога мужчыну ў акулярах. Увогуле, ён сапраўды кагосьці шукае. Дзіўны нейкі, быццам не салдат зусім. Усё распытваў пра вайну, пра мяне. Паводзіў сябе падазрона! Нават вось зараз лекарам сябе не палічыў. Трэба будзе паназіраць за ім…
– Ты ж ведаеш, як ён трапіў у атрад? Я вось толькі з самалёта памятаю яго… Мабыць, мы заходзілі ўсе разам на борт!? Так? – дадаў падазрэнняў радавы Мельнік.
– А ты маеш рацыю. Нешта з памяці выпала, не памятаю, каб ён быў з намі на агульным сходзе перад заданнем. – занерваваўся лейтэнант і дастаў з кішэні пачак цыгарэт.
– Можа шпіён які?
– Хто ж яго ведае. Аднаму Богу вядома… Магчыма, «зялёныя» нешта паабяцалі яму. Вось і працуе на ворага. Пазней пра яго ў капітана спытаю. – Сядоў памаўчаў з хвіліну, затым дадаў: – Будзеш цыгарэту?
Мельнік не адмовіўся. Закурыў. Рабіў кароткія зацяжкі, выпускаючы белы дым. Ён знаходзіў усё новыя тэмы для размоў. Усё з той жа нястрыманасцю гаварылі гэтыя двое, а таксама лёгкім позіркам сачылі за тым, што робіцца ў шэрым будынку.
Тым часам Алесь, які ішоў за салдатам Зуйко, цяжкімі крокамі ўздымаўся на другі паверх. Яны прайшлі ўглыб калідора, павярнулі направа, зайшлі ў невялікае памяшканне. Алесь, які выйшаў з-за спіны радавога Зуйко, спыніўся, выпрастаў цела. Хутка агледзеўся. Тут жа, як і ва ўсім будынку, вокны не мелі шкла, было пыльна і шэра, а на падлозе валялася адарваная са сцен чырвоная абліцоўванне. У далёкім куце, на ацалелых мастацкіх палотнах ляжала дзяўчына, а над ёй стаяў Катляроў. Дужы, адважны духам мужчына, правёўшы час у поўным маўчанні, схіліў свой твар над дзяўчынай. Ён быў падаўлены пачуццямі трывогі і жадання хутчэй вярнуцца да жонкі. Адчуваючы бяссілле, камандзір быў ахоплены болем і злосцю. Яго раздзірала тое, што ён не можа мірна вярнуцца дадому. Ён трымаў гэта ўнутры сябе да тых часоў, пакуль не пачуў крокі салдат. Капітан хутка змяніўся: апусціў свае шырокія далоні да аўтамата і імгненна павярнуўся ў бок салдат. На яго твары, з секунду, завіс вобраз вар'ята. Блакітныя вочы шырока скруглелі, палохана навіслі шырокія бровы. Зуйко, спалохаўшыся непрыхаванага жаху на твары капітана, тут жа паспяшаўся да акна, маленькімі крокамі накіраваўся да кропкі агляду.
– Траўнік! Давай, рабі сваю працу! – сурова сказаў капітан, ахмурыўшы твар.
Катляроў не надаваў моцнага значэння вяртанню свайго салдата ў атрад. Ён адпусціў гэтыя думкі, бо перажыванне за жыццё маладой дзяўчыны было мацней. Пасля звароту да радавога Траўніка, капітан апусціў галаву і адышоў ад цела.
Алесь не быў ваенным урачом і тое, што ад яго чакалі дапамогі, палохала яго. Ён яшчэ не ведаў, як дапамагчы дзяўчыне, таму разгублена падбег да яе. На сіне-жоўтых палотнах без рамачных карцін ляжала стройная чарнявая дваццацігадовая дзяўчына ў зялёным камбінезоне. Тканіна яе адзення была запэцканая рознакаляровымі плямамі ад фарбаў. Галава і тонкія пальцы рук былі цэлыя. А на каленях і локцях кроў. Побач з целам зіхацела серабрыстая маска з чалавечымі абрысамі твару. Алесь, зірнуў на чысты, белы твар дзяўчыны. Ён быў уражаны. Перад хлопцам ляжала яго былая жонка, але ў гэтым свеце яна была яшчэ юнай, такой ж, як у першы дзень іх знаёмства. Алеся страсянула імгненным успамінам. Зялёна-сінія вочы загарэліся на яго бледным твары. Памяць вяртала яго ў эпізод іх знаёмства, якое пачалося ў фае карціннай галерэі… Усё адбывалася мінавіта ў такім будынку, у якім яны зараз знаходзіліся. Вось чаму Алесю было знаёма тое памяшканне на першым паверсе. Тады, некалькі гадоў таму, Алесь рэдка выбіраўся ў падобныя месцы, як гэта. Не, не тое каб ён не любіў такія мерапрыемствы, Алесь проста не знаходзіў на іх час. Але ў той, яшчэ звычайны суботні дзень, сябар Сяргей запрасіў Алеся на выставу, з нагоды прэм'ернага паказу карцін сваёй нявесты. Алесь не змог адмовіць сябру і адкінуў усе свае нязначныя справы. Хлопец надзеў на сябе самае лепшае: белую кашулю і чорны пінжак, чорныя нагавіцы і цёмныя туфлі. Спешна пакінуў дом. На мерапрыемстве маладому чалавеку было прыемна і ў той жа час крыху няёмка. Алесь не надта ўяўляў, як паводзіць сябе ў падобным месцы, ды яшчэ прыехаў занадта рана. Ён некалькі хвілін стаяў у холе, на першым паверсе. Чакаў, калі ж прыйдзе сябар і разбавіць яго адзіноту.
Стала нечаканым для Алеся тое, што, з-за спіны, вытанчаныя дзявочыя пальцы закранулі яго твар, заплюшчылі яму вочы. У адказ хлопец крануў далікатную скуру яе цёплых далоняў.
– Адгадай, хто цябе знайшоў? – запыталася незнаёмка мяккім голасам.
Тады Алесь узяў у свае вялікія рукі яе далікатныя далоні і павярнуўся да яе. Перад ім стаяла чароўная, маладая дзяўчына Марына ў зялёнай сукенцы. Ёй было не па сабе ад таго, што Алесь быў не тым чалавекам, якога яна хацела бачыць. Дзяўчына тут жа сказала:
– Ой, прабачце, вы так падобныя да майго…сябра… Прашу прабачэння, мне так няёмка… – сказала цёмнавалосая Марына і прыбрала свае далоні.
Пасля гэтых слоў яна адышла ад Алеся і павольна сышла ў цэнтр выставачнай залы. Алесь не адводзіў ад яе вачэй, ён забыўся аб сваёй няёмкасці і адзіноце. Дзяўчына крок за крокам аддалялася, азіралася. Яна жадана кідала свой пяшчотны погляд на зачараванага светлавалосага хлопца Алеся.
Ва ўвесь гэты прыемны антураж улез яго сябар Сяргей. Ён ціха падышоў і нешта сказаў. Алесь не пачуў яго. І сябар, заўважыўшы няадводзячы погляд Алеся ад незнаёмкі, крануўся яго пляча і з цікавасцю спытаў:
– Спадабалася дзяўчына?
– Так. Яна прыгожая. – знаходзячыся пад уплывам пачуццяў, несвядома прагаварыўся Алесь.
– Зараз жа даведаюся, хто яна. – сказаў Сяргей і хутка адышоў.
Усіх папрасілі сабрацца ў галоўнай зале, прэзентацыя зараз пачнецца. Алесь, не чакаючы сябра, адправіўся туды адзін. І вось, ужо ў асяроддзі людзей, мастак распавядаў аб сваіх карцінах. Алесь стаяў з усімі, у натоўпе, круціў галавой, вачыма перабіраў твары. Пакуль не адшукаў тую самую, таямнічую незнаёмку ў зялёнай сукенцы ў цэнтры публікі. Гледзячы на яе прыгажосць, ён перастаў чуць голас мастака. Дзяўчына таксама ўбачыла Алеся і не адводзіла ад яго вачэй. Яны абменьваліся ўсмешкамі адзін з адным. Калі ж прамова мастака скончылася і ўсе пачалі разыходзіцца, падыходзіць да карцін, Алесь страціў дзяўчыну з-пад увагі. Ён паспрабаваў адшукаць яе сярод людзей, якія любаваліся творчасцю, стаялі ля розных карцін. Алесь асцярожна прабіраўся скрозь натоўп, падыходзіў да кожнай работы. Апынуўшыся ў няўдачы, расчараваўшыся, хлопец вырашае ўсё ж заняцца тым, для чаго ён сюды прыйшоў: паглядзець на мастацкія работы яго знаёмай. Спыніўшыся перад шырокім каляровым палатном, Алесь убачыў у ім нешта добрае і сапраўднае. Мастак адлюстраваў наступнае: маленькая шчаслівая светлавалосая дзяўчынка ў жоўтым сарафане і вялікімі блакітнымі вачыма, радуецца залатому бранзалету на сваёй правай руцэ. А пад карцінай подпіс: «Сапраўднае чараўніцтва».
– Шампанскага? – спытала дзяўчына.
Алесь зноў пачуў вытанчаны голас дзяўчыны ў зялёнай сукенцы. Яна стаяла побач, трымала ў руках два келіхі шампанскага, шчыра ўсміхалася.
– Так. Дзякуй. – узаемна ўсміхаючыся, адказаў ён. – Я цябе ўсюды шукаў.
– Праўда? Дык чаму ж не знайшоў? – ціха вымавіла яна.
– Ты ўмееш добра хавацца. Але ў цябе выдатна выходзіць знаходзіць мяне. Ты ж на гэты раз мяне ні з кім не зблытала.
– Не. На гэты раз, не.
– Складзеш мне кампанію? – спытаў Алесь. – Я тут упершыню.
– З задавальненнем. – ціхім, ласкавым голасам адказала дзяўчына.
– А як жа твой сябар?
– Які? Ах так…ён…ён пакінуў мяне. – далікатна адказала дзяўчына і тут жа спытала: – як табе карціна?
– Яна выдатная.
Вызваліўшыся ад імгненных ўспамін, Алесь хутка вярнуўся ў сучаснасць, дзе атачалі яго змрочныя сцены, якія выстаялі пасля бамбёжкі, дзе салдаты з халоднымі тварамі незадаволена расхаджвалі па будынку. Марына ляжала ля яго ног на раскінутых мастацкіх палотнах. Хлопцу было не па сабе.
Тым часам Катляроў шырокім крокам падышоў да Зуйко і спытаў:
– Лейтэнант таксама тут?
– Так дакладна. – дзіўным, асіплым голасам адказаў радавы.
– І даўно яны вярнуліся? – падазрона спытаў Катляроў.
– Не ведаю.
– Заставайся тут. Працягвай сачыць за горадам, толькі зараз з таго вузкага аконнага праёму. – спакойна пакамандаваў Катляроў і выйшаў з памяшкання.
Зуйко перанёс снайперскую вінтоўку па загадзе камандзіра, настроіў прыцэл і стаў назіраць за спакоем параненага горада. Ён адчуваў у душы лёгкую мяцежнасць, прадчуваў, што неўзабаве адбудзецца нешта дрэннае. І гэта пачуццё адцягвала яго ад пільнага дазору. Зуйко не гадаў, што адбудзецца, ён задаваў сабе толькі адно пытанне: «Дзе ж гэта здарыцца?» Час ад часу ён паглядаў на Траўніка. Заўважаў, як той даставаў з заплечніка аптэчку, нешта казаў, шаптаў, нахіляўся да дзяўчыны зноў і зноў.
Алесь пальцамі дакрануўся да тонкай шыі Марыны і адчуў слабы пульс. Тады ён неакуратна стаў корпацца ў медыцынскім чамаданчыку. Недастаткова шмат было ў гэтай прамавугольнай белай скрынцы з чырвоным крыжам. Хлопец паводзіў сябе разгублена і няўмела. Адкінуўшы інструменты для аказання хірургічнай дапамогі, Алесь даставаў лекі. Ён чытаў назвы прэпаратаў, перакладаючы таблеткі і бутэлечкі ў бок. У рэшце рэшт, ён узяў маленькую карычневую бутэлечку аміяку і кавалачак ваты. Затым адкруціў крышку флакона з празрыстай вадкасцю і рэзкім пахам. Трохі прамачыў вату і паднёс яе да носа дзяўчыны ў надзеі, што гэта дапаможа. Праз секунду яна адкрыла свае карыя вочы, яны замяталіся ў розныя бакі. Марына не разумела, што з ёй адбываецца. Перад ёй сядзеў усмешлівы светлы хлопец у ваеннай шэрай уніформе, на якую быў накінуты чорны плашч. Алесь шчасліва глядзеў на яе аднаўленне, а таксама радаваўся таму, што ў яго ўсё атрымалася. Дзяўчына падняла галаву, пыл з яе доўгіх прамых валасоў разляцеўся, зайграў вакол галавы. Марына агледзелася. У страшным, параненым памяшканні яна ўбачыла бяздушны кінуты погляд салдата Зуйко. Затым спалохана зірнула на радавога Траўніка і хутка абняла яго. Знаходзячыся ў нядоўгіх абдымках, Алесь адчуў сябе сапраўдным у гэтым свеце, па-сапраўднаму жывым. Цяпло ахапіла яго цела, радасць ахінула яго галаву. Ён зноў вярнуўся да любоўных адчуванняў. Але Марына, прыйшоўшы ў крыху больш цвярозыя пачуцці, прыбрала свае рукі ад хлопца, адціснула яго.
– Вы вярнуліся…вы ўратуеце іх! – з захапленнем усклікнула дзяўчына.
Алесь здзіўлена паглядзеў у яе цёмныя вочы, адкінуў вату і спытаў:
– Што?
– Як што…?! – яна адпусціла захоплены погляд і таямніча паглядзела ўніз. – Карціны! Трэба выратаваць усе гэтыя важныя для мастацтва карціны. Зірніце на іх. Вось палатно Алісейка…а вось, знакаміты партрэт хлопчыка – «Нешчаслівы чалавек», Баўжэвіч…
Дзяўчына, паддаўшыся шоку вайны, не змаўкала. Яна казала пра ўсе карціны, перабірала кучу палотнаў, спрабуючы даказаць іх важнасць, значэнне кожнай з іх.
Алесь спакойна глядзеў на Марыну і міма праводзіў яе напорыстыя словы. Ён атрымліваў асалоду ад успыхнутых пачуццяў да яе, ён думаў толькі пра сваё.
– Я павінен апрацаваць твае раны, драпіны. – клапатліва, сказаў Алесь, а пасля, не стрымліваючы цікаўнасці, дадаў: – Ты мяне не пазнаеш? – прашаптаў ён, баючыся пачуць няправільны адказ.
– Абавязкова трэба ўзяць з сабой таксама гэтыя палотны: «Дзеці», «Сапраўднае чараўніцтва», «Поле дзьмухаўцоў» і вось гэтыя… – працягвала перакладаць мастацкія работы энергічная Марына.
Алесь узяў яе за руку і пасунуў да сябе.
– Ты мяне не пазнаеш? – ціхім голасам зноў спытаў хлопец і адпусціў яе мяккія рукі. – Так, прабач, ты не можаш мяне пазнаць…вось я дурань… Даруй! Зараз я павінен апрацаваць раны!
– Што? – не разабраўшы слоў, здзівілася дзяўчына.
Яе адпусціў міжвольны стан страху і яна сказала:
– Што вы шэпчаце!? Я вельмі рада, што вы тут…вайна што, ужо скончылася? – з пералівамі ў голасе казала яна.
Зуйко, у час іх размоў, з цікавасцю слухаў незнаёмку, паварочваўся да яе.
На першым паверсе па-ранейшаму заставалася трое салдат. Калі ж капітан Катляроў спусціўся да іх, то Агуркоў працягваў уважліва сачыць за перыметрам. Па выглядзе юнага салдата было відаць, што ён ужо знаходзіўся ў стомленым стане, але ўсё ж выконваў загад. А Мельнік, як пачуў тупанне камандзіра, адкінуў цыгарэту і хутка ўскочыў з крэсла. Леанід, з вінаватым тварам, пераглянуўся з капітанам і паспешліва адышоў ад лейтэнанта. Ішоў так хутка, што ніз плашча развіваўся ў халодным паветры. Стаў справа, ля крайняга акна, і, з лёгкім настроем, ён узяўся несці дазор. Да Катлярова паспяшаўся лейтэнант.
– Капітан!? – звярнуўся Сядоў да старэйшага па званні, роўна ўстаў перад ім, як стрыжань, аддаючы гонар.
– Лейтэнант?! – адказаў Катляроў.
– Што з цывільным? – пацікавіўся Сядоў, прыслабіўшы цела.
– Дзяўчына, магчыма работнік карціннай галерэі. Без прытомнасці. Зараз радавы Траўнік стараецца вярнуць яе да жыцця.
– Вы давяраеце яму? – з асцярогай у голасе, рашуча спытаў Сядоў.
– З чаго раптам такія пытанні, лейтэнант? Вы яго ў чымсьці падазраяце? Давяраю, як і ўсім тым, хто тут. – з упэўненасцю ў голасе адказаў камандзір і адразу ж, на секунду, засумняваўся ў кожным са сваіх салдат.
Так як Катляроў блізка не ведаў кожнага з іх, ён адчуў нейкую насцярожанасць. У яго распараджэнні салдаты паступілі не занадта даўно і тое, што нездарма Сядоў завёў такую размову, яго пужала. Але Катляроў не хацеў ламаць каманду, пасяліць сумнеў у сабе і ў салдатах свайго атрада, таму ён наўмысна адмаўляў нешта падобнае. Сядоў прадоўжыў:
– Я яго ні ў чым не падазраю. Проста…ён нейкі цёмны, дзіўны. Вы даўно яго ведаеце? Не спадабаўся ён мне, калі мы разам ішлі да гэтага будынка. Ён дакладна, ваенурач?
– Яго асабістая справа кажа, што ён ваенурач! Ведаю я яго не менш, чым усіх вас. Асабіста? Не! Скажу табе так, я ў даўгу ў яго бацькі, абяцаў яму, нагледзець за яго сынам. – задуменна, разважаў камандзір. – Давай, перастань гэтыя здагадкі! Замяні Агуркова, хай радавы адпачне. Хутка выступаем. – адважна прамовіў ён і паглядзеў на гадзіннік.
– Слухаюся, капітан. – вымавіў лейтэнант і з незадаволеным пачуццём паправіў аўтамат.
Запальчывы Сядоў больш не прамаўляў свае думкі ўслых. У ваенны час ён заўсёды адказна выконваў статут і не ішоў на дзёрзкія дыскусіі са старэйшым па званні. Але ўнутры сябе ён хутка загараўся, як запалка, і павольна тушыў свае ўнутраныя парывы. Не называючы канкрэтных прычын капітану аб недаверы да радавога Траўніка, Сядоў усё роўна прадоўжыў круціць у сваёй галаве падобныя думкі. Нібы ўнутраны голас забруджваў яго стаўленне да Алеся, шаптаў непатрэбныя думкі і словы.
Сядоў змяніў Агуркова на варце.
Сціплы салдат Агуркоў з лёгкасцю прыпаў да сцяны, а затым сеў на крэсла. Цяпер у яго галаве не хапала сіл на благія думкі пра вайну, ён прыемна атрымліваў асалоду ад адпачынка. Іван зняў з сябе чорны плашч, затым апусціў заплечнік, але пакінуў на рамяні аўтамат і зноў накінуў на сябе плашч. Адкрытая частка яго галавы азябла ад халоднага паветра, што даносіўся з акна пры дазоры. Ружовыя адценні твару, з-за смуглай скуры, былі не занадта выразныя, а маленькі нос пасопваў. Юнак дастаў з заплечніка банку кансервы грачанай кашы з мясам. Адкрыў яе. Выцягнуў армейскі нож, што мацаваўся на ніжняй частцы правай нагі. І, быццам не заўважаючы капітана, ён галодна і прагна з'ядаў кансерваваны прадукт. А Катляроў моўчкі, з жалем, паглядаў на благога безабароннага хлапчука Івана. Капітан не перашкаджаў яму, крыху далей адышоў, дазволіўшы салдату хоць на некалькі хвілін адцягнуцца ад вайны.
Радавы Мельнік, размясціўшыся ў некалькіх кроках ад камандзіра, з павагай падзяляў добрую справу Катлярова. З добрым настроем ён адвёў погляд ад Агуркова, а затым успомніў свайго малодшага сына і тут жа засмуткаваў.
І ў гэты час, нечакана для ўсіх, пачуўся грукат. Глухія выбухі аб'ядналі два паверхі. Яны даносіліся здалёк – загрымеў гарызонт у палаючым агні і крыві. Лінія фронту ажывілася, даючы зразумець усяму атраду Катлярова, што ўсё толькі пачынаецца. Капітан і лейтэнант чакалі гэтага, бо шум бітвы казаў пра працяг іх ваеннай аперацыі.
За вокнамі карціннай галерэі, па-ранейшаму, не было відаць варожых салдат. Але раз за разам нешта грукатала і пужала маладых салдат. З першымі выбухамі Зуйко зірнуў у прыцэл снайперскай вінтоўкі. Нібы мурашы, удалечыні мільгалі шэрыя каскі салдат. Чорны пясок падкідвала ўверх, гарачыя іскры ляцелі следам. Вось аб чым яго папярэджвала дрэннае прадчуванне.
Ад грукату дзяўчына здрыганулася і халодным позіркам рэзка паглядзела на Алеся. А той моцна схапіўся за зброю і хвалююча кінуў погляд на таварыша па службе, быццам чакаючы ад яго нейкага адказу. Але радавы Зуйко, працягваў назіраць, ні на секунду не адыходзіў ад акна.
Камандзір падабраў рацыю, якую раней адкінуў у бок. Да няшчасця, яна зноў падводзіла яго, шыпела, як змяя, злавала Катлярова. Ён яшчэ мацней адкінуў яе да лесвіцы і раздражнёна крыкнуў:
– Халера!.. Лейтэнант! Хутка ўсіх сюды! – капітан паказваў левай рукой на другі паверх.
Выбухі яго не палохалі, не злавалі. А рацыя не ў першы раз з ім варагавала. Лютасць расла ад таго, што палова нявопытных яго салдат тут жа можа легчы ад першых куль праціўніка.
Сядоў хутка падняўся на другі паверх, адшукаўшы салдат, ён адважна з’явіўся ў дзвярным праёме.
– Пара выступаць. Пачынаем аперацыю! – з усмешкай гучна крыкнуў лейтэнант. – Усе, спускаемся!
– Што пачынаем? – спытаў Алесь, седзячы на каленях.
Лейтэнант наўмысна паглядзеў кіслым поглядам на яго, а затым пакінуў другі паверх.
Да Алеся падбег Зуйко і з лёгкім дрыжаньнем у голасе, вымавіў:
– Уставай. Пайшлі хутчэй да капітана.
Зуйко перакінуў снайперскую вінтоўку за спіну.
Тады Алесь неакуратна і хутка сабраў усе медыкаменты, падняўся і адважна паглядзеў на дзяўчыну. А затым упэўнена працягнуў ёй левую руку.
– Давай, хутчэй. Пайшлі. Тут становіцца небяспечна. – выразна, па-камандзірску, сказаў Алесь Траўнік.
Марына моцна сціснула яго далонь, даверылася незнаёмаму салдату. Паднялася. Яна, прыхапіўшы з сабой адну з карцін, упэўнена паспяшалася ўслед за салдатамі.
Агуркоў, з-за шуму разрываючых снарадаў, ад страху ўраз праглынуў рэшткі ежы, што трымаў у роце. Выпусціў з рук недаедзеную банку кашы на падлогу. Амаль пустая бляшанка зазвінела і Іван спалохана ўстаў на ногі, паглядзеў на горкі погляд Катлярова. Камандзір чакаў, калі ж да яго спусцяцца салдаты з другога паверха, калі ж усе збяруцца каля яго. Удалечыні, за горадам, стрэлы прадаўжвалі клікаць Катлярова да сябе, яны зараджалі ў ім адважныя і часам нядобрыя пачуцці. Камандзір быў гатовы хоць зараз, адказаць ворагам.
– Вайна… – шумна выдыхнуў Мельнік.
Калі ж трое чалавек спусціліся ўніз і ўвесь атрад сабраўся разам, Катляроў цвёрда вымавіў, быццам не заўважаючы дзяўчыны за спінамі салдат:
– Атрад, рыхтуйся! Мы выступаем!
6.
Белае сонца хавалася за пахмурным небам. Па развалінах і над вадзяным брудам упарта лётаў халодны вецер.
Сабраўшыся з сіламі, атрад быў гатовы ўжо выходзіць. Катляроў услед за камандай скруціў свой плашч і як усе змясціў яго пад заплечнік, замацаваўшы на зашпількі. Затым ён прыбраў фуражку з выгаленай галавы і нацягнуў чорны падшлемніка, следам надзеў каску. Строгі твар камандзіра адлюстроўваў яго мужнасць. Пара было нешта сказаць сваім салдатам, але гэты шлях пачынаўся са слоў лейтэнанта.
– Капітан, мы што, цывільнага з сабой павядзём? – падняў свае чорныя тонкія бровы Сядоў.
Усе радавыя салдаты паглядзелі на дзяўчыну, затым на капітана.
– Халера… Так, сапраўды…я забыўся пра яе. – хвалююча сказаў Катляроў, думаючы толькі пра заданне. – Так! Выйдзем з горада, на ўскраіне пакінем яе. Там, у апошніх дамах павінен быць пункт, куды сцягваюць параненых. Няхай дапамагае ім. А мы рушым далей. Радавы Траўнік, прыгледзь за ёй!
Алесь быў задаволены рашэннем камандзіра. Схаваўшы ўсмешку, ён вясёлымі вачыма паглядзеў на Марыну.
Пасля камандзір аддаў загад пакінуць будынак. Першым выйшаў сам Катляроў, разам з Зуйко. Яны прайшлі шэсць метраў наперад, перайшлі асфальтавую дарогу, спыніліся каля каштанавага дрэва, агледзеліся. Наперадзе, на шляху быў вясновы змрочны сквер: голыя, абгарэлыя дрэвы са зламанымі галінкамі на шэра-зялёных лужках, рудыя драўляныя лавачкі са слядамі ад куль, сцяжынкі з разбітай шэрай дарожнай плітцы, чорныя дробныя лужыны. А вакол прыгнечанага сквера ўлягліся жалезабетонныя пліты, большая частка якіх, як дэталі пазлаў, што рассыпаліся на кавалкі і змяшаліся паміж сабой. Тут жа зусім не было відаць птушак. Вераб'і, галубы і вароны пакінулі гэта месца. Шэрае неба, шэрая зямля пад нагамі салдат, дзе не чуваць гукаў прыроды. І толькі пасля таго, як Катляроў пераканаўся ў бяспецы, ён махнуў рукой і зноў пайшоў наперад з радавым Зуйко. Следам за імі выйшлі Мельнік і Сядоў. Калі ўжо гэтая пара салдат дайшла да сквера, перайшоўшы дарогу, Сядоў махнуў рукой. Апошнімі з-за сцен выйшлі Траўнік з Марынай і Агуркоў. Увесь атрад пакінуў карцінную галерэю. Усе працягвалі ісці на адлегласці, разбіўшыся на маленькія групы. Дзесьці далёка па-ранейшаму стралялі. Перыядычна, паблізу групы, з розных бакоў былі чутны адзінокія стрэлы. Часам нават зусім блізка. Часам за шэрымі бетоннымі кучамі нешта мільгала. Гэта палохала і насцярожвала. Салдаты трымалі зброю перад сабой, круцілі целам і галавой. У прыгнечаным горадзе было не па сабе. Ішлі па скверы і нікому не здалося дзіўным, што адышоўшы ад карціннай галерэі, на шляху не было заўважна памерлых целаў.
Алесю Траўніку было цяжка глядзець на зруйнаваны горад, дзе калісьці кіпела мірнае жыццё. У параўнанні з мінулай цемрай ночы, пад паток учорашніх бясконцых кропель і змрочным світаннем, сёння было куды больш абачліва, было лягчэй крочыць наперад. Цяпер яму было добра відаць усё ў акрузе. Але ад гэтага не станавілася лягчэй унутры самога салдата. Змрочны настрой ахутваў яго душу. Над галавой шэрыя аблокі больш не плакалі. Толькі ледзяны вецер дзьмуў з усіх бакоў. З-за рэзкіх, моцных парываў ружавелі пульхныя шчокі хлопца, ружавеў яго роўны востры нос. Алесь паглядзеў на Марыну, якая склала рукі перад сабой і злёгку дрыжала ад холаду. Яе чорныя валасы лёталі па ветры: то прыліпалі да твару, то луналі за спіной. Алесь расшпіліў зашпількі пад заплечнікам і ўзяў у рукі вайсковы плашч.
– Вось, вазьмі. – клапатліва сказаў ён, аддаючы свой плашч дзяўчыне.
– Дзякуй. – дрыготкім шэптам адказала Марына.
Яна хутка разгарнула чорны матэрыял, а затым надзела яго на сябе. Зашпіліла маланку, схаваўшы сваё стройнае цела.
Плашч добра абараняў Марыну ад ветру, хаваў з галавы да ног. Алесю, як і астатнім салдатам, было не занадта холадна, хоць часам, парывы бакавога ветру прабівалі іх ваенную вопратку і быццам краналіся скуры. У адрозненне ад шэрай салдацкай уніформы чорны плашч добра вылучаўся на гарадскіх шэрых руін. І менавіта таму ўся група згарнула іх і, толькі потым, выйшла з будынка. Рух дзяўчыны мог прыцягнуць няпрошаных гасцей. Але Алесь пра гэта не думаў, бо ў глыбіні сваёй, ён увесь час разважаў над загадкавымі з'яўленнямі родных людзей на гэтым шляху. Нават Агуркоў не звяртаў увагі на чорны плашч. Бо яго напаўнялі баязлівыя думкі. Ён ішоў апошнім, аглядаўся, глядзеў на карцінную галерэю і адчайна маліўся, каб не загінуць сёння. Івану часта здавалася, што варожыя салдаты у чорна-белай экіпіроўцы, тыя, хто выжылі, ужо сачылі за ім.
Тым, хто ішоў у канцы калоны, не было чуваць, аб чым кажуць салдаты, якія ішлі наперадзе.
За спінамі салдат і дрэў, камандзір не заўважаў Марыну. І ад таго ўсе ішлі даволі спакойна. Нягледзячы на халодныя віхры, Катляроў звярнуўся да Зуйко, які напружана глядзеў па баках і хутка размахваў сваёй снайперскай вінтоўкай.
– Гэта тваё другое заданне? – спакойным голасам спытаў капітан.
– Не. Трэцяе! – усклікнуў Зуйко, выказаўшы здагадку, што з-за ветру яго не будзе чуваць, і ён прадаўжаў казаць басам. – Я ўпершыню ваяваў на сёмы дзень, пасля ўварвання…затым на рацэ і цяпер тут.
– Так, несалодка было першыя тыдні вайны. – стомлена вымавіў Катляроў. – Слухай, ты ж з горада Чырвоны?! Адтуль, адкуль і я. Хто застаўся ў цябе там?
Гэтая размова ўжо скінула ўсё напружанне радавога Зуйко і той расслаблена казаў, не перастаючы сачыць за горадам.
– Жонка. Мама, тата.
– Вось, мы пакінулі сваіх родных…а дзеля чаго? Мала было лідэру мірнага жыцця. Захацеў ён паваяваць, забіваць!.. Сівеюць нашы бацькі і жонкі раней часу, чакаюць і гадаюць, калі ж мы вернемся дадому. А жывымі ці мы вернемся?! У любым выпадку, трэба старацца выжыць.
Камандзір з непрыхаванай злосцю казаў пра вайну. Ён з асаблівым перападам у голасе і з раздражненнем прамаўляў свае словы. Зуйко слухаў яго і нічога не адказваў. Сухімі пальцамі правай рукі ён пацёр злёгку счырванелае вока і паглядзеў у бок абгарэлых дрэў. Прасторная і чыстая ад абломкаў дарога сканчалася, яны падыходзілі да вялікай часткі разбуранага горада.
Тым часам Сядоў і Мельнік моўчкі праходзілі сквер, чуйна ўглядаліся па баках. Ім заўсёды было аб чым пагаварыць, але вялікая адказнасць і ўважлівасць, пільныя паводзіны салдат забіралі ў іх усё жаданне мець зносіны. Яны строга выконвалі загад камандзіра, разумелі, што так у іх больш шанцаў выжыць на адкрытай мясцовасці. Гэта было не першае падобнае заданне, таму яны ведалі, як паводзіць сябе ў падобных абставінах.
Надвор'е цягнула нейкім зімовым холадам, хоць вясна ўжо прыступіла да сваіх абавязкаў. Худому салдату Агуркову было зябка, месцамі цела адчувала дрыжыкі. Ён усё жыццё пражыў у паўднёвай частцы кантынента, дзе больш свяціла сонца, чым дзьмуў паўночны вецер. Салдацкая форма шчыльна ахутвала яго тонкае цела, не выпускаючы цяпло на паверхню. Адкрыты юны твар Івана прымаў на сябе ўсю прахалоду сённяшняй раніцы. І ад гэтага яму здавалася, што быццам аскепкі лёду пранікалі пад яго вопратку. Іван знаходзіўся ў пары крокаў ад Алеся і Марыны, ішоў апошнім. І каб не адчуваць сябе адзінокім, Агуркоў паскорыўся і бліжэй падабраўся да хлопца. Загаварыў з ім, застаючыся за спіной.
– Як думаеш, вайна хутка скончыцца?
– Што? – павярнулася да Івану дзяўчына, пачуўшы дрыготкі голас.
А Агуркоў, не звяртаючы ўвагі на Марыну, падышоў да Алеся Траўніка з правага боку. Закрыў ад яго бакавы вецер і зноў паўтарыў:
