Андрей Тихомиров
Ырымбур тарихынан
Яйлап ҡуртымға алынған урындар элекке слободка менән ҡушыла һәм Аренда исеме элекке слободканың тау аҫтында урынлашҡан өлөшөнә күсә. Совет власы йылдарында, 30-сы йылдар аҙағында 1-се Көршәксе урамының көньяҡ яғы төҙөлгәс, тулыһынса ҡушыла, хәҙер Муса Йәлил (Йәлил (Зәлилов) Муса Мостафьевич (19061944) татар Совет шағиры, Советтар Союзы Геройы, Ленин премияһы лауреаты, берлиндағы Моабит хәрби төрмәһендә фашистар тарафынан язалап үлтерелә).
Слободканың һәм ҡуртымға алынған урындарҙың көнбайышҡа табан алға барыуына урындарҙың уйһыу булыуы һәм Мунса күле булыуы ҡамасаулай. Һуңғыһы 1957 йылға тиклем йәшәй, ул саҡта уның барыһы ла тиерлек шәхси төҙөлөш өсөн урындар бүлеү өсөн йоҡлап китә. 1959 йылда бында яңы урамдар барлыҡҡа килә.
Ырымбур губернаһында мәғарифты үҫтереүҙә Ырымбур уҡыу округы айырым роль уйнай. 1875 йылда Ҡазан округы составынан айырым Ырымбур уҡыу округын бүлеү тураһында ҡарар ҡабул ителә, уның составына ҙур майҙандарҙа урынлашҡан уҡыу йорттары инә. Бөгөн Был территорияла Башҡортостан, Ырымбур, Пермь, Свердловск, Силәбе, Ҡостанай, Аҡтүбә һәм Урал өлкәләре урынлашҡан. Уҡыу округының бурысы белем биреү учреждениелары селтәрен булдырыу, уның эшмәкәрлеген контролдә тотоу, уҡыу йорттарын педагогик кадрҙар, уҡыу-методик по-собиялар менән тәьмин итеүҙә ярҙам күрһәтеү була. Уның беренсе попечителе итеп белеме буйынса филолог, Славян филологияһы буйынса ғилми хеҙмәттәре һәм Варшава университеты ректоры сифатында педагогик һәм ойоштороу эше тәжрибәһе булған п.А. Лавровский тәғәйенләнә. 1875 йылдың 1 ғинуарына, йәғни Ырымбур уҡыу округы асылған мәлдә, Уның территорияһында, Ырымбур, Троицк, Уральск, Өфө, Пермь, Ла-теринбург ҡалаларында Алты ирҙәр гимназияһы һәм Минзәлә ҡалаһында бер ирҙәр прогимназияһы була.
XIX быуатта ырымбур губернаһында сәнәғәт һәм ауыл хужалығы производствоһының үҫеше, мәҙәниәт, сауҙа үҫеше белемле кешеләргә ихтыяждың даими артыуына килтерә. Әкрен генә булһа ла, губернаның уҡыу йорттары селтәре киңәйә. Яңы уҡыу йорттары, шул иҫәптән төрлө типтағы һәм ведомство ҡарамағындағы ҡала һәм ауыл башланғыс училищелары, прогимназиялар, дини семинариялар һәм дини училищелар асыла. Ырымбурҙа, атап әйткәндә, икенсе кадет корпусы, уҡытыусылар институты, дини семинария, дини училище, һөнәрселек училищеһы, епархия ҡатын-ҡыҙҙар училищеһы һ. б. асыла.
XIX быуатта Ырымбур казак ғәскәре идаралығы әүҙем белем биреү сәйәсәтен алып бара. Казак торамаларында беренсе мәктәпкә 1823 йылда Һаҡмар станицаһында нигеҙ һалына. Ул старшина һәм казак балаларынан 40 уҡыусыға иҫәпләнгән. 1835 йылға бындай мәктәптәр һаны утыҙға тиклем арта, ә 1848 йылға мәктәптәр һәр станица идараһы ваҡытында асыла. Уларҙың һаны 69-ға етә, уларҙа 1350 ир-ат уҡый (Севастьянов С. н.1819-1895 йылдарҙа Ырымбур казак ғәскәрендә Мәктәп белеме, Ырымбур, 1896). XIX быуат уртаһынан казак станицаларында, ҡасабаларында малайҙар өсөн мәктәптәр менән бер рәттән ҡыҙҙар өсөн уҡыу йорттары ла асыла башлай.
"Ырымбур губернаһының Статистик очергы" мәғлүмәттәре буйынса, 1892 йыл, 17-19 бб., Ырымбур губернаһында уҡыу йорттары селтәренең 1890 йылға ҡарата үҫеш һөҙөмтәләрен һүрәтләй. Был таблица мәғлүмәттәренән күренеүенсә, 1890 йылда губернала 630 уҡыу белем биреү учреждениеһы эшләй, уларҙа 36 052 уҡыусы уҡый, шул иҫәптән 26 062 ир-ат һәм 10 590 ҡатын-ҡыҙ. Уҡыу йорттары һәм уҡыусылар һаны, бер нисә мәктәп булған быуаттың башланғыс йылдары менән сағыштырғанда, һиҙелерлек арта. XIX быуаттың икенсе яртыһында мәктәптәр һаны айырыуса һиҙелерлек арта, тәү сиратта урта тулы һәм тулы булмаған, урта профессиональ белем биргән юғары типтағы мәктәптәр (Болодурин в.с. Ырымбурҙа белем һәм педагогик фекер. Ырымбур китап нәшриәте, 2001, 29 б.).
ӘММӘ XIX быуатта рәсәйҙә һәм, атап әйткәндә, Ырымбур губернаһында мәғариф үҫешенең йомғаҡтарын арттырып күрһәтергә ярамай. Рәсәй мәғариф таралыу кимәле буйынса европа илдәренең һәм АҠШ-тың күпселегенән ныҡ ҡалыуын дауам итә. XIX быуат аҙағында ҡайһы бер илдәрҙә мотлаҡ башланғыс белем биреү индерелә. Ырымбур губернаһында мәғарифты үҫтереү күрһәткестәре Рәсәй буйынса Уртаса күрһәткестәрҙән түбәнерәк була. XIX быуатта губерна илдең артта ҡалған төбәктәр араһында, бигерәк тә урта һәм юғары белем биреүҙең формалашыуында, булып ҡала. Рәсәйҙә 1892 йылда 167 ирҙәр, 143 ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһы һәм 105 реаль училище (Днепров Э.Д. XIX быуаттың икенсе яртыһында рәсәйҙә Мәктәп//Совет педагогикаһы, 1975, no 9, с. 113) булғанда Ырымбур губернаһында ике ирҙәр һәм бер ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһы ғына эшләй. Уҡыу планы яңы барлыҡҡа килгән технократик йәмғиәттең һорауҙарын сағылдырған беренсе реаль училище Ырымбурҙа 1895 йылда ғына асыла. Губернияла урта белемле хәл ике кадет корпусы, дини семинария, Ҡыҙҙар тәрбиәләү Өсөн Николаев институты һәм ҡатын-ҡыҙҙар епархия училищеһы булыуы менән яҡшыра. XIX быуат аҙағында Ырымбур губернаһында юғары уҡыу йорттары бөтөнләй булмай.
Ҡулланылған әҙәбиәт
Болодурин В.С. Ырымбурҙа Белем һәм педагогик фекер. Ырымбур китап нәшриәте, 2001
Днепров Э. Д. Xix быуаттың икенсе яртыһында рәсәйҙә Мәктәп//Совет педагогикаһы, 1975, no 9
МИРСАИТОВА С.Г. XIX быуаттың беренсе яртыһында КӨНЬЯҠ Уралда халыҡ мәғарифы. Екатеринбург, 2000
Ырымбур буйынса: белешмәлек, Ю. Д.Гаранькин, В. В. дорофеев, А. Силәбе, Көньяҡ Урал китап нәшриәте, 1985
Севастьянов С. Н. 1819-1895 йылдарҙа Ырымбур казак ғәскәрендә мәктәп белеме, Ырымбур, 1896
Тихомиров а.Е., Тарихи тикшеренеүҙәр. LAP LAMBERT Academic Publishing, 2014
Тихомиров А.Е., Фән раҫлай 26. "Ridero", Екатеринбург, 2023
Тихомиров А.Е., Ырымбур Сәнәғәте. XX быуаттың 20-30-сы йылдарында индустриялаштырыу. Ridero, Екатеринбург, 2018
Тихомиров А. Е., 2015 йылғы мәҡәләләр Йыйынтығы, полиарт, Ырымбур, 2016
«Ырымбур Тарихы»темаһына китаптар
Кочарян М.А., Тихомиров А. Е., Ваан Терьян шағир һәм йәмәғәт эшмәкәре. ЛитРес, Мәскәү, 2023
Мусукеева А.Р., Тихомиров а. Е., Шағир-герой. ЛитРес, Мәскәү, 2023
Райзих Л.л., Тихомиров А. Е., Ырымбур немецтары. LAP LAMBERT Academic Publishing, 2013
Тихомиров А.Е., ырымбур немецтары тарихынан. Мәҡәләләр йыйынтығы. Ridero, Екатеринбург, 2018
Тихомиров А.Е., Ырымбур тарихы биттәрен Ҡарап сыға. ЛитРес, Мәскәү, 2023
Тихомиров А.Е., Пушкин һәм Даль Ырымбурҙа. ЛитРес, Мәскәү, 2023
Тихомиров А. Е., Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Чкалов (Ырымбур) өлкәһе, "Ridero", Екатеринбург, 2022
Тихомиров А.Е., нэп һәм һуғышҡа тиклемге биш йыллыҡ йылдарында Көньяҡ Урал Сәнәғәте. LAP LAMBERT Academic Publishing, 2012
Тихомиров А.Е., Тихомирова Г. М., Көньяҡ Урал һинд – европалыларҙың тыуған ере. LAP LAMBERT Academic Publishing, 2016
Тихомиров А.Е., Тихомирова Г. М., һинд-европалыларҙың Барлыҡҡа килеүе. Көньяҡ Уралда тел берләшмәһе формалашыуы. Ridero, Екатеринбург, 2017
Тихомиров А.Е., Көньяҡ Урал Сәнәғәте. XX быуаттың 20-30-сы йылдарында индустриялаштырыу. Ridero, Екатеринбург, 2018
Тихомиров А. Е., Меру Урал тауҙары? ЛитРес, Мәскәү, 2023
