Андрей Тихомиров
Ырымбур тарихынан
Әммә ысын тормош грамоталы, әҙерлекле кешеләрҙе талап итә. Власть, йәмғиәт заман талаптарына яуап бирергә мәжбүр була. 1786 йылда "Рәсәй империяһының халыҡ училищелары Уставы" раҫлана, ул губерна һәм өйәҙ-төп ҡалаларҙа төп һәм бәләкәй халыҡ училищеларын асыуҙы күҙ уңында тота. Был уставҡа ярашлы, XVIII быуат аҙағында (1789 йылда) Өфөлә төп халыҡ училищеһы, Ә Ырымбурҙа, Силәбелә, Минзәләҙә бәләкәй халыҡ училищелары асыла. Өфө, Силәбе, Минзәлә ул саҡта Ырымбур губернаһы составына инә, хәҙер Был Башҡортостан, Силәбе өлкәһе һәм Татарстан территориялары. 1797 йылда губерна үҙәген Өфөнән Ырымбурға күсереү менән бәйле ырымбурҙағы кесе халыҡ училищеһы баш халыҡ училищеһына, Ә Өфөләге төп халыҡ училищеһы, үҙ сиратында, кесе халыҡ училищеһына үҙгәртелә. Халыҡ училищелары эше ҡатмарлы шарттарҙа үтә. Дәрестәр яраҡлаштырылған биналарҙа алып барыла. Уҡыусыларҙы, бигерәк тә төп училищеның өлкән кластарынан, һайлап алыу ҙур була. Был уҡыу йорттарын матди йыһазландырыу менән урындағы властар шөғөлләнә. Училищеларҙың һәм уҡытыусыларҙың финанс хәле рәсәй өсөн ғәҙәттәгесә ауыр була. Уҡыусылар составы төрлө була. Улар араһында төрлө социаль ҡатлам вәкилдәре була, был был ҡатламдарҙың белем биреүҙә ҡыҙыҡһыныуын күрһәтә.
1804 йылда Рәсәйҙә уҡыу йорттарының яңы уставы раҫлана. Уға ярашлы илдең бөтә уҡыу йорттары дүрт разрядҡа бүленә: мәхәллә училищелары (1 йыл уҡыу), өйәҙ училищелары (2 йыл уҡыу), губерна училищелары (башҡаса гимназиялар, 4 йыл уҡыу) һәм университеттар. Дүрт разрядлы белем биреү учреждениеларының уҡыу пландары мәхәллә училищеһы өйәҙ училищеһына, өйәҙ училищеһына, ә губерна училищеһы университетына әҙерлек баҫҡысы булып хеҙмәт итһен өсөн эшләнгән. Шул уҡ ваҡытта һәр разрядлы училище артабан дауам итә алмағандарға тамамланған белем бирергә тейеш була.
Уҡыу йорттары менән идара итеү өсөн Рәсәйҙең бөтә территорияһын алты уҡыу округына бүлергә ҡарар ителә. Һәр округта уҡыу йорттары менән попечител һәм урындағы университет идара итергә тейеш була. Гимназиялар университетҡа, өйәҙ училищелары гимназия директорҙарына, мәхәллә училищелары өйәҙ училищелары ҡараусыларына буйһона. Ырымбур губернаһы Территорияһы Ҡазан уҡыу округына индерелә. Был округтың попечителенең Урыны Итеп Ҡазан ҡалаһы билдәләнә, Шунда уҡ Ҡазан университеты асыла.
Яңы раҫланған уҡыу йорттары уставына ярашлы, башланғыс белем биреү баҫҡысы булып мәхәллә училищелары тора. Ошо мәлдән губернаның төрлө тораҡ пункттарында башланғыс мәктәптәр һәм тәү сиратта мәхәллә училищелары программалары буйынса әүҙемерәк асыла башлай. Был программалар грамотаға, арифметиканың тәүге ғәмәлдәренә, Алла Ҡанунының төп принциптарына өйрәтеүҙе һәм хоҡуҡты өйрәнеүҙе күҙ уңында тота. Бындай мәктәптәрҙе финанслау башлыса урындағы власть органдарына йөкмәтелә.
1817 йылда Быҙаулыҡ һәм Минзәлә халыҡ училищелары өйәҙ статусын ала, 1818 йылда Өфө училищеһына ла шундай уҡ статус бирелә. Ырымбур халыҡ училищеһы ла 1822 йылда өйәҙ училищеһына үҙгәртелә. Был мәктәптәрҙә уҡыу йылы ун бер ай дауам итә. Уҡыу ваҡыты училищела ике йыл һәм әҙерлек класында бер йыл тәшкил итә. 1830 йылда губернаның биш өйәҙ училищеһында 515 уҡыусы уҡый. 1837 Йылда Ырымбур батальонында, Троицк һәм Верхнеурал ярымбатальондарында һәм Звериноголовск ротаһында 2189 кеше уҡый (Мирсаитова С. Г. XIX быуаттың беренсе яртыһында КӨНЬЯҠ Уралда халыҡ мәғарифы. Екатеринбург, 2000).
XVIII быуат аҙағында – XIX быуаттың беренсе яртыһында ырымбур губернаһында 1797 йылғы хөкүмәт ҡарары буйынса ойошторолған хеҙмәткәрҙәрҙең һәм отставкалағы һалдаттарҙың балаларын уҡытыу өсөн гарнизон мәктәптәре киң билдәлелек ала. XIX быуат башында был мәктәптәр хәрби ведомствоға буйһонған хәрби-йәтимдәр бүлексәләренә үҙгәртелә, ә уларҙың тәрбиәләнеүселәрен кантонистар тип атай башлайҙар.
Гарнизон мәктәптәре тәрбиәләнеүселәре иҫәбенә 10 йәштән һалдат балалары индерелә. Хәрби-йәтимдәр бүлексәләре губернаның Ырымбур, Верхнеурал, Троицк һ.б. ҙур ҡәлғәләрендә асыла. Кантонист тамамлаусылар, писарь, полк фельдшер мәктәптәре уҡыусылары, унтер-офицерҙар, ря-дов һалдаттары вазифаларында уҡытыу уңыштарына ҡарап, армия полктары һәм хәрби учреждениеларға ҡулланыу өсөн ебәрелә. ХӘРБИ кантонистар училищелары XIX быуат уртаһында эшмәкәрлеген туҡтата.
Xviii – XIX быуат башында губернаның уҡыу йорттарында эшләгән уҡытыусылар составы дөйөм белем биреү һәм һөнәри әҙерлек кимәле буйынса бик төрлө була. Уҡытыусыларҙың бик аҙ өлөшө генә университет белеме ала. Педагогтарҙың төп өлөшө иң яҡшы осраҡта дини училищеларҙа, семинарияларҙа йәки гимназиялар эргәһендәге өҫтәмә педагогик кластарҙа, төп халыҡ училищеларында профессиональ әҙерлек ала. Иң күп һанлы мәхәллә училищелары уҡытыусылары вазифаһын өйәҙ училищеларын тамамлаусылар, уҡытыусы дәрәжәһенә имтихан тапшырған кешеләр йәки мәхәллә училищеларын тамамлаусылар биләй.
"1825 йылдың 2 ғинуарында Ырымбурҙа край губернаторҙары Г.С. Волконский һәм п. К. Эссен тарафынан финанс средстволарын эҙләү һәм яңы уҡыу йорто концепцияһын эшләү буйынса ҙур әҙерлек эштәре үткәрелгәндән һуң, беренсе урта уҡыу йорто – билдәле неплюев хәрби училищеһы асыла, ул 1844 йылда Неплюев кадет корпусы итеп үҙгәртелә. Ошо мәлдән Ырымбур губернаһында башланғыс белем биреү менән бер рәттән тулы урта дөйөм һәм урта профессиональ белем биреүҙең үҫеш этабы башлана. Кадет корпусының төп бурысы Ырымбур крайы һәм уның эргәһендәге сик буйы территориялары ихтыяждары өсөн офицер һәм административ кадрҙар әҙерләү була. Корпус тәрбиәләнеүселәре башлыса офицерҙар, граждан чиновниктары балаларынан алына, урындарҙың бер өлөшөн сит ил халҡының бай ҡатламдары вәкилдәре, беренсе сиратта ҡаҙаҡтар биләй. Корпустың төрлө осорҙағы бөтә уҡыу пландарында сит телдәрҙе, бигерәк тә көнсығыш телдәрен: ғәрәп, төрки, пер-сид телдәрен өйрәнеү буйынса программалар киң тәҡдим ителә" (Болодурин В. С. Ырымбурҙа белем һәм педагогик фекер. Ырымбур китап нәшриәте, 2001, 21-22 бб.).
1887 йылдың 29 майында Ырымбурҙа Хәрби кантонистар мәктәбе базаһында Төркөстан хәрби округында һәм Каспий Аръяғы өлкәһендә хеҙмәт иткән офицерҙар һәм чиновниктарҙың балаларын уҡытыу өсөн икенсе кадет корпусы асыла.
1828 йылда Ырымбур губернаһының Өфө ҡалаһында беренсе гимназия асыла. Ул губерна исеме Буйынса Ырымбур гимназияһы тип атала. Гимназия хакимиәт органдарында эшләү йәки артабан университеттарҙа уҡытыу өсөн белемле йәштәрҙе әҙерләү буйынса уңышлы эш башлай. Унда башлыса чиновниктарҙың, бай сауҙагәрҙәрҙең һәм мещандарҙың балалары уҡый. "Ырымбур" атамаһы гимназияла 1865 йылға тиклем һаҡлана.
1832 йылдың 6 декабрендә Ырымбурҙа ҡыҙҙарҙы тәрбиәләү өсөн неплюев хәрби училищеһы бүлексәһе махсус ҡыҙҙар институты ойошторола, ул 1848 йылда император Николай I исемендәге Ырымбур ҡатын – ҡыҙҙар институты итеп үҙгәртелә.Институт императрица Мария ведомствоһының махсус-альн ҡатын-ҡыҙҙар уҡыу йорттары системаһына инә. Уның ҡарамағында пансион ойошторола, унда тәрбиәләнеүселәрҙең күпселеге йәшәй. XIX быуат дауамында уҡыу пландары, институтта уҡыу программалары бер нисә тапҡыр үҙгәрә, матди базаһы нығытыла, тәрбиәләнеүсе ҡыҙҙар һаны даими арта.
1868 йылдың 25 ғинуарындағы Инглиз гәзите "The Illustrated London News" Ырымбурҙа, Төркөстан сигендә, 200 уҡыусыға Иҫәпләнгән Рәсәй хәрби мәктәбе ойошторолоуы тураһында хәбәр итә, уларҙың 120-һе татар һәм ҡырғыҙ юлбашсыларының улдарынан һайлана. Был мәктәпте тамамлаусыларҙың береһе билдәле ҡаҙаҡ мәғрифәтсеһе һәм Беренсе ҡаҙаҡ педагогы, һуңынан Турғай өлкәһе халыҡ училищелары инспекторы Ибрай Алтынсарин була, ул үҙенең ғүмерен образ-ванияны үҫтереүгә һәм ҡаҙаҡ халҡы араһында белем таратыуға бағышлай.
1868 Йыл Ырымбур ҡалаһында беренсе ирҙәр классик гимназияһы асылған йыл. XIX быуаттың икенсе яртыһында – XX быуат башында Был Ырымбурҙа һәм Ырымбур губернаһында алдынғы граждан урта уҡыу йорто була. Гимназияның ҙур китапханаһы, яҡшы йыһазландырылған тәбиғи кабинеттары була. Гимназия бинаһында бай сиркәү биҙәлеше менән үҙ сиркәүе була. Бында Иң квалификациялы уҡытыусылар составы эшләй, Уның эше тураһында Ҡазан һәм Һуңынан Ырымбур уҡыу округтары инспекторҙарыноғай баһа бирә.
Гимназия үҙенең әҙәби кистәре менән дан тота. Уның гимназистары ҡаланың бөтә тантаналы сараларында ҡатнаша. 1891 йылдың июлендә япониянан ҡайтҡан саҡта гимназияға Рәсәйҙең буласаҡ императоры Николай II килә.
1868 йылдың 3 декабрендә Ырымбурҙа 1-се разрядлы ҡатын-ҡыҙҙар училищеһы асыла, ул 1871 йылда беренсе ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһына үҙгәртелә.
"XIX быуаттың 60-сы йылдары уртаһында Иҫке слободканан төньяҡта тәүге сәнәғәт учреждениелары барлыҡҡа килә, улар Гончарная һәм Шафеев урамдары районында төҙөлә. Был ер ҡала һөргөнө тип һаналған һәм слободкаға ҡарамаған. Был участкалағы ҡаралтылар башта «клейный һәм көршәксе учреждениелары», ә һуңынан «арендаға алынған урындар» тип билдәләнә, сөнки предприятиелар янында уларҙың хужалары йәки ябай арендаторҙар күсеп ултыра башлай. Ошонан Сығып, «Арендаға " йәшәү тигән һүҙбәйләнеш барлыҡҡа килә. XX быуат башында ҡуртымға алынған урындар хәҙерге 1-Се Семафор һәм Буранный урамдарына тиклем тиерлек барып етә "(Ырымбур Буйынса: белешмә, Ю. Д. Гаранькин, В. В.Дорофеев, А. Н. Жилин. Силәбе, Көньяҡ Урал китап нәшриәте, 1985, 15 б.).
Ҡурас урамы (Ҡурас Павел Селиверстович (18941937) граждандар һуғышында ҡатнашыусы, Беренсе Ырымбур совет кавалерия хеҙмәт казак полкы командиры) һәм битләү араһындағы арауыҡ төҙөлмәгән булып ҡала һәм XIX быуат аҙағында Ардатов майҙаны тип атала башлай.
