Яўген Аснарэўскі
Знатныя гісторыі: эліта Гродна ў перыяд XVI—XVIII стагоддзяў
© Яўген Аснарэўскі, 2023
ISBN 978-5-0056-1132-1
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
Аб вядомым палітычным забойстве і гэтай кнізе
На сутыку XV і XVI стагоддзяў, у Вялікім княстве Літоўскім было неспакойна. Нарастаў канфлікт паміж магутнымі літоўскімі панамі, а менавіта: Янам Юр'евічам Забярэзiнскім і князем Міхалам Львовічам Глінскім.
У 1508 годзе, становішча Глінскага, які раней з'яўляўся амаль усемагутным фаварытам вялікага князя Аляксандра, было не самым лепшым. Пры новым валадары, Жыгімонце Старым, баявіты ваеначальнік Міхал Львовіч страціў прыхiльнасць двара. Магчыма, больш разумным было б перачакаць буру і ўзяцца за таемныя інтрыгі ў стылi «Гульні стальцоў». Але Глінскі, як вынікае з яго біяграфіі, меў гарачую кроў, а вывераныя рашэнні, нягледзячы на яго несумненны досвед у палітыцы, як пакажуць розныя пазнейшыя падзеі, даваліся князю вельмi цяжка.
Магутны дзяржаўны дзеяч рашыўся на вельмі радыкальныя меры. І адной з важных асабістых мэт Глінскага была помста. Міхал Львовіч хацеў адплаціць таму, каго лічыў вінаватым у страце свайго становішча.
Пра гэтыя падзеі распавядае ў сваім творы «Запіскі аб Масковіі» Жыгімонт фон Герберштэйн, які быў сучаснікам Глінскага і Забярэзiнскага. Гэты аўстрыйскі пасол пісаў наступнае:
«Скончыўшы справу з маскоўскім гасударам у адпаведнасці са сваімі жаданнямі і палаючы прагай помсты, Міхал імкліва напаў на Яна Забярэзінскага, які быў у той час на сваёй віле каля Гродна (на ёй я пасля начаваў аднойчы). Размясціўшы каравулы вакол жылля, каб той не змог уцячы, ён паслаў у дом забойцу, а менавіта, аднаго мусульманіна, які застаў Забярэзінскага спячым на ложку, і адсек яму галаву».
Так, паводле Герберштэйна, пачалося паўстанне князёў Глінскіх супраць уладцы ВКЛ, якое скончылася паразай мяцежнікаў, што дзейнічалі, варта сказаць, дастаткова хаатычна.
Міхал і яго брат Васіль выехалі ў Маскву. Там беглыя князі былі сустрэты вельмі цёпла. Дачка Васіля – Алена, якая, па розных дадзеных, нарадзілася яшчэ ў ВКЛ, ці ўжо пасля ад'езду Глінскіх да двара вялікага князя маскоўскага, была выдадзена замуж выключна ўдала. Гэты шлюб сапраўды быў неверагодным поспехам для сям'і літоўскіх эмігрантаў. Мужам князёўны стаў сам маскоўскі ўладар Васіль III.
Алена нарадзіла вялікаму князю двух сыноў, але неўзабаве заўдавела і атрымала паўнамоцтвы фактычнай кіраўніцы рускай дзяржавы. Дзядзька Міхал, які выступіў супраць некаторых дзеянняў Алены, так, відавочна, і не навучыўся абачлівасці, а таму апынуўся, па волі дзёрзкай пляменніцы, у зняволенні. Там забойца Яна Забярэзінскага скончыў свае дні.
Аднак хутка, нягледзячы на малады ўзрост, памерла і сама Алена. Мяркуюць, што яна была атручана.
Старэйшы сын Алены Васільеўны, мабыць, успадкаваў буйны нораў Глінскіх. Ён насіў імя Іван. Хлопчыку наканавана было стаць адным з самых жудасных тыранаў у рускай гісторыі і першым «царом Усяе Русі», вядомым як Іван Васільевіч Грозны.
Вось так гісторыя, распачатая ў Гродне, скончылася эпахальнымі падзеямі, якія мелі значэнне для ўсёй Еўропы.
Смерць Алены Глінскай. Ілюстрацыя з «Асабовага летапіснага збору», XVI стагоддзе.
У гэтай кнізе чытач зможа знайсці мноства гісторый аб людзях, у свой час надзеленых рознымі, і часцяком немалымі, паўнамоцтвамі. Своеасаблівым фонам для большасці гэтых апавяданняў выступіць горад над Нёманам, то бок Гродна, але многія з паказаных герояў мелі ўплыў значна большы, чым той, якім маглi пахваліцца мясцовыя дваране Гродзеншчыны, таму кніга, фактычна, прадстаўляе мноства найважнейшых персанажаў агульнаеўрапейскага, а не лакальнага, маштабу. Гаворка тут, напрыклад, пра Стэфана Баторыя і Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Гэтыя, здавалася б, вельмі розныя манархі, правялі ў Гродне шмат часу, i ўжо толькi гэта, у пэўным сэнсе, яднае названых валадароў. Менавіта гродзенскія эпізоды іх біяграфій пакладзены ў аснову шматстаронкавых апавяданняў пра гэтых удадцаў, якія аўтар уключыў у кнігу «Знатныя гісторыі».
Прадстаўлены ў выданні таксама іншыя каралі польскія і вялікія князі літоўскія, i, акрамя таго, значныя вяльможы Рэчы Паспалітай. Узгадваюцца таксама простыя шляхцічы, некаторыя з якіх былі такія бедныя, што не мелі нават каня.
Мэта выдання – паказ самых розных дэталяў жыцця кіруючага класа Рэчы Паспалітай. Таму ў кнізе, акрамя складаных палітычных гульняў, паказаны яшчэ і побыт літвінскай шляхты.
Падобны падыход закліканы прывесцi чытача ў асаблівы свет шляхецкай рэспублікі, падобны і не падобны да свету еўрапейцаў XXI стагоддзя.
Выданне можа зацікавіць тым, што героі расказваюць свае гісторыі самастойна: у кнізе сабрана вялікая колькасць дзённікаў, лістоў, маніфестаў і іншых дакументаў тытульнай эпохі.
Аўтар хацеў, як мага радзей выступаць пераказчыкам займальных гісторый мінулага. Замест гэтага ён прапануе чытачу самому пабыць гісторыкам і ўгледзецца ў старажытныя тэксты, створаныя працай шляхетных валадароў мінулага.
Пераклады ўсіх прадстаўленых у кнізе дакументаў выкананы аўтарам.
Такім чынам, перад вамі ўступ-ключ да света «знатных гісторый». Зрабіўшы наступны крок, вы апынецеся ўнутры…
Стэфан Кароль, або першы вялікі манарх Рэчы Паспалітай
Паходжанне
Стэфан Баторый нарадзіўся ў 1533 годзе, у горадзе са складанай назвай Шымлеу-Сільваней, якi інакш называюць Шом'ю або Шом'ё. Мясцовасць з не вельмі высокімі, зялёнымі ўзгоркамі, выразна нагадвае Гародню, і гэтым падабенствам часам тлумачаць любоў (цi тут нават дарэчы казаць каханне) Стэфана да горада над Нёманам.
Размяшчаўся радавы цэнтр Баторыяў, або як іх яшчэ называюць: Батары, на тэрыторыі Трансільваніі. Некалі яна была фармальна незалежнай краінай. Назва гэтай гістарычнай вобласці адметна тым, што дастаткова добра замацавана ў поп-культуры. Зразумела, адбылося гэта дзякуючы вялікай папулярнасці аднаго з персанажаў пісьменніка Брэма Стокера, а менавіта, графа Дракулы. Улад III Цепеш, рэальны прататып літаратурнага графа-вампіра, вёў шматлікія войны, а адным з яго надзейных баявых таварышаў быў Стэфан (Іштван) Баторый, праўда, не галоўны герой гэтага расповеду і валадар Польшчы і Літвы, а проста цезка караля і адзін са значных прадстаўнікоў роду, што жылі ў XV стагоддзі.
Род Баторыяў, як мяркуецца, iдзе каранямі ў нямецкія землі.
На гербе гэтых венгерскіх магнатаў ёсць клінаватыя элементы, так званыя «зубы цмока». Радавая легенда звязвае іх з міфічным цмокам, якога перамог продак караля і вялікага князя. Цікава, што вакол гербавага шчыта Баторыяў, нярэдка змяшчаўся цмок, з хвастом, закручаным да пашчы. Падобная выява была эмблемай Ордэна Цмока, членам якога акурат з'яўляўся бацька Улада Цепеша. Дзякуючы гэтаму факту Улад і атрымаў мянушку Дракул, гэта значыць, цмок. Дарэчы, у гэтае шаноўнае братэрства нiбыта ўваходзілі і ўладцы ВКЛ: Ягайла і Вітаўт.
Герб Стэфана Баторыя. Ян Матэйка, 1875 год.
Апроч чалавека, што злучае род з адным з самых вядомых герояў маскульту, Баторыі мелі ў сваіх шэрагах і сваю ўласную суперзорку сусветнай поп-культуры.
Лізавета Батары, вядомая таксама як Крывавая графіня, падобна Уладу Дракуле, змагла стаць персанажам фільмаў, кніг, кампутарных гульняў і мультфільмаў, хоць яе папулярнасць, вядома ж, вельмі моцна саступае папулярнасці самага знакамітага вампіра ўсіх часоў.
Лізавета, якая паводле сведчанняў, забіла сотні юных дзяўчын, даводзілася каралю і вялікаму князю Стэфану Баторыю пляменніцай.
Вось у такой цікавай сям'і і нарадзіўся будучы манарх Рэчы Паспалітай.
На вяршынях магутнасці
Стэфан Баторый быў добра адукаваным і таленавітым палітыкам. За трон роднай Трансільваніі яму давялося пазмагацца з Каспарам Бекешам, якога лёс у выніку прывядзе да сяброўства з манархам, і ён жа звяжа імя венгерскага двараніна з Гродна, у якім гэты, дастаткова здольны, чалавек, завершыць свой зямны шлях.
Прабіваючыся да трона Трансільваніі, Баторый эфектна лавіраваў паміж Габсбургамі і султанам Асманскай імперыі.
Але наперадзе яго чакала самае значнае кар'ернае дасягненне сярод усіх прадстаўнікоў яго роду. Гаворка, канешне, аб атрыманні ўлады над Рэччу Паспалітай.
Стэфан Баторый. Ксілаграфія невядомага аўтара, першакрыніца: В. Бродзскі, другая палова XIX стагоддзя. Нацыянальны музей Кракаў.
У канцы 1575 года, нягледзячы на канкурэнцыю з боку магутнага імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі Максіміліяна II, якога ўжо публічна назвалі польскім каралём, Стэфан Баторый здабыў галасы шляхты, у тым ліку і літоўскіх дваран, і быў абраны каралём польскім і вялікім князем літоўскім. Стэфан павінен быў стаць каралём, але з абавязковай умовай жаніцьбы на Ганне Ягелонцы – апошняй прадстаўніцы сваёй дынастыі, акрамя таго, Ганна фармальна мела б манаршыя правы, хоць рэальную ўладу меркавалася аддаць Баторыю.
1 мая 1576 года Стэфан ажаніўся з Ганнай і быў каранаваны ў вавельскім саборы Кракава.
Цяпер венгерскі арыстакрат стаў каралём польскім і вялікім князем літоўскім, гэта значыць: валадаром вялізных тэрыторый. I нават подпіс новага манарха Літвы і Польшчы, паведамляў аб яго новым статусе «Стэфан Кароль».
Арыгінальны подпіс Баторыя на дакуменце: Stephanus Rex (Стэфан Кароль). Гродна, 1586 год. Бібліятэка Чартарыйскіх.
Гарадзенскае жыццё Стэфана Баторыя
Гісторыя Баторыя і яго любімага горада пачынаецца ў той момант, калі кароль прыбыў у Гродна, у 1579 годзе.
Выехаўшы з Варшавы на пачатку студзеня, Баторый патрацiў крыху больш тыдня, каб дабрацца да Гродна. Каля горада яго сустрэла дэлегацыя літоўскіх паноў. Пазней ён раіўся з імі наконт ваенных дзеяннях супраць Масквы.
Шмат звестак аб кіраванні Баторыя ёсць у кнізе польскага гісторыка італьянскага паходжання, які працаваў у XVIII – XIX стагоддзях, Яна Альбертрандзі (Jan Albertrandy). Працы даследчыка апублікаваў іншы гісторык – Зегота Анацэвіч, які, дарэчы, у свой час вучыўся ў Гродне. Гэтыя матэрыялы з'яўляюцца цікавымі дакументамі, якія сведчаць пра добрае развіццё гістарычнай навукі ў позняй Рэчы Паспалітай. Варта зірнуць на цытаты з гэтых прац.
«Год 1579. Мялецкага з Варшавы адправіўшы дадому, каб ён падрыхтаваўся, кароль сам выехаў у Гродна, не без турботы аб тым, што грошы ад падаткаў павольна паступалі ў казну, і нават калі б яны былі цалкам сабраны, здавалася, што гэтага недастаткова для такой вялікай вайны. Аднак кароль змагаўся як мог з гэтым недахопам, то беручы ў доўг, то аплачваючы грамадскія патрэбы з уласнай прыватнай казны. Па ўсёй Польшчы ён загадаў вербаваць салдат. Да Кшыштафа, свайго брата, трансільванскага князя, ён адправіў пасланца, абавязваючы яго паслаць яму пэўную колькасць вугорскай пяхоты, прыдатнай для вайны, і некалькі рот кавалерыі.
Кшыштафу Разражэўскаму і Эрнэсту Вейхеру ён загадаў вербаваць салдат у Германіі.
Літоўскія паны, калі кароль расказваў ім пра свае цяжкасці, прапанавалі дапамогу, і кожны з іх, у адпаведнасці са сваімі магчымасцямі, даў ваенны атрад.
Гэта ўмацоўвала надзею караля на добры зыход.
Прыбыўшы ў Вільню, кароль загадаў адліць гарматы такія, якія ён, зыходзячы са свайго досведу, лічыў найлепшымі.
У Коўне кароль загадаў пабудаваць мост, які вельмі спатрэбіўся ва ўсёй гэтай кампанii. А таму што войска не сабралася ўсё разам, а зіма ў гэтых краях, у тым годзе, была доўгая, і аж да канца чэрвеня расцягнулася, пазбавіўшы коней магчымасці пасвіцца, кароль патраціў час на разгляд нявырашаных літоўскіх спраў. Пасля ён адаслаў Васіля Лапацінскага з лістамі да цара».
З вышэйпададзенага бачна, што кароль планамерна рыхтаваўся да вайны з Маскоўскім царствам, выкарыстоўваючы свой немалы ваенны вопыт.
З фінансамі кампаніі сітуацыя была не занадта добрая, але ўсё ж справа рухалася і Баторый мог спадзявацца на ўдалы зыход.
І такі зыход не прымусіў сябе доўга чакаць. Ужо ў жніўні гэтага года Баторый адбіў у Івана Грознага Полацак.
Аблога Полацка войскамі Баторыя (1579). Георг Мак. Warhaffte Contrafactur vnd gewisse… Нюрнбэрг, 1579.
Вярнуўшыся з першага этапа вайны, Баторый, у кастрычніку, зноўку быў у Гродне.
Кароль сабраў у горадзе літоўскіх паноў і абмяркоўваў з імі ваенныя справы.
Быў там і даўні супернік, а зараз сябар, Каспар Бекеш. Гэты шляхетны вугорац, які жорстка змагаўся з будучым манархам Рэчы Паспалітай за трон Трансільваніі, атрымаў прабачэнне Баторыя і цяпер дапамагаў яму ў ваенных дзеяннях супраць ворагаў падуладнай сябру-валадару вялізарнай краіны. У савецкія часы Бекешу часцяком прыпісвалi незвычайныя для XVI cтагоддзя атэістычныя погляды, хоць навукоўцы XXI стагоддзя лічаць, што ў гэтай сферы паплечнік караля не быў такi радыкальны. Так ці інакш, Бекеш памёр у Гродне, у лістападзе 1579 года. Страта сябра павінна была зрабіць на Баторыя цяжкае ўражанне.
З Гродна Баторый адправіўся на варшаўскі сейм, а затым вярнуўся ў горад над Нёманам. Альбертрандзі піша пра гэта так:
«1580 год. Пасля сейма кароль з'ехаў у Гродна рыхтавацца да вайны з Масковіяй. Дзве рэчы былі для яго вялікімі перашкодамі: недахоп грошай і марудлівасць вайсковых збораў. Пасля апошняй кампаніі, стомленыя грамадзяне не спяшаліся ваяваць. За набор войска ўзяўся Замойскі, які хоць і не быў на вайсковай пасадзе, але пра яго ведалі, што бацька ягоны быў гетманам і продкі слаўнымі ваярамі, і вакол яго былі добрыя атрады, і рыцарскае акружэнне. Урэшце, пачуўшы аб гэтым, шматлікія ахвотнiкi ўступілі ў войска. У дадатак, кароль у свайго брата Кшыштафа Трансільванскага, папрасіў значную колькасць вугорскіх салдат.
Кароль меў намер пачаць свае ваенныя справы з Вялікіх Лук. Каб лепш схавацца ад ворага, ён, аднак, загадаў войску сабрацца ў Чашніках».
Неўзабаве кароль, які выношваў хітрыя вайсковыя задумы, з'ехаў у Вільню, дзе працягваў рыхтавацца да наступнага этапу вайны. Ваенныя дзеянні зноў былі ўдалымі і Баторый, пакінуўшы войска, вярнуўся на пэўны час у Вільню, а затым і ў Гродна. Ян Альбертрандзі расказвае і пра гэтыя падзеі:
«Кароль, правёўшы непрацяглы час у Вільні, адправіўся ў Гародню, і ўжо тады ён думаў пра вайну ў наступным годзе і рыхтаваўся да яе. Думаючы, што з-за сейма, позна распачатага, падаткі збяруць у казну не хутка, ён вырашыў ліквідаваць гэтую цяжкасць. Таму ён адправіўся, дзеля таго, каб пазычыць грошы, да прускага князя Ежы Фрэдэрыка, Аўгуста Саксонскага і Яна Фрэдэрыка Брандэнбургскага (Мабыць, усё ж такі гаворка пра Яна Ежы, ці інакш Ёгана Георга Брандэнбургскага. Заўвага Я. А.). Гэтыя князі прыслухаліся да каралеўскай волі і далі патрэбныя сумы».
І зноў Баторый паказаны мудрым і руплівым кіраўніком, здольным стратэгічна планаваць ваенныя дзеянні і ўлічваць розныя бакі ваенных кампаній. Цяпер у манарха былі грошы для далейшых ваенных паходаў. З Гродна кароль выехаў у Варшаву. Альбертрандзі працягвае апісваць падзеі:
«1581 год. Генеральны сейм у Варшаве пачаўся ў першыя дні лютага (Насамрэч 23 студзеня. Заўв. Я.А.). Скончыўшы сейм, кароль загадаў Замойскаму як мага хутчэй набраць салдат і адправіцца з імі ў Літву, а сам – у Гродна, а адтуль і ў Вільню паспяшаўся, напісаўшы Кшыштафу, брату свайму, князю Трансільваніі, каб паслаў яму новыя вугорскія войскі.
Калі кароль ужо стаяў у Гродне, прыбыў ганец ад цара з лістамі, паведамляючы, што галоўныя пасланцы маюць настолькі спрыяльныя загады, што можа наступіць мір, тым часам ад караля хацелі, каб той не збіраў войскі і не прасоўваўся далей, бо можа зэканоміць свае намаганні і выдаткі».
Баторый быў у Гродне, у красавіку 1581 года, а потым паехаў у Вільню. Наступныя ваенныя дзеянні былі менш удалымі: Баторыю не ўдалося ўзяць традыцыйна няўступлівы Пскоў.
Ян Замойскі – паплечнік Баторыя. К. Аляксандравіч, XVIII стагоддзе. Нацыянальная галерэя, Кракаў.
Умовы падпісанага неўзабаве Ям-Запольскага міру былі, аднак, нядрэннымі для Рэчы Паспалітай.
У ліпені 1582 года Баторый прыехаў у Гродна і зноў прымаў важныя рашэнні, напрыклад, займаўся пытаннем бяспекі інфлянцкіх межаў.
У канцы 1583 года Баторый у чарговы раз наведаў горад над Нёманам. Альбертрандзі паведамляе, што:
«У канцы верасня кароль выехаў з Кракава, па дарозе крыху затрымаўся ў Корчыне і Любліне, і прыкладна з першымi днямi лістапада спыніўся ў Гродне. Туды прыехаў да яго Фарэнсбах, якому падчас апошняй вайны прыйшлося шмат нягод вытрываць, і тут ён атрымаў заслужаную ўзнагароду».
Каляды гэтага года і пачатак новага 1584 Баторый правёў у Гродне.
У лютым кароль паслаў з Гродна яшчэ маладога і не надта ўплывовага Льва Сапегу паслом у Маскву.
Альбертрандзі апісвае і іншыя падзеі, якія адбыліся з каралём, у яго любімым горадзе, у лютым 1584 года:
«У гэтым годзе ў лютым прыбылі Ян Лінде, Конрад Ленка з гданьскага магістрата, і Генрых Лемпка, гарадскі ўраднік (sendyk miasta) да караля ў Гродна, а ён іх паслаў да канцлера Замойскага ў Кнышын, i з пасрэдніцтвам яго пытанне было вырашанае.
Якраз у той час, калі гданьскія паслы прыбылі, пасол Герберт ад англійскай каралевы прыехаў, каб закласці з каралём гандлёвае месца для англійскага гандлю і правілы для такога гандлю. Гандаль быў перанесены ў Эльблонг з Гданьска, і гданчане гублялі немалыя сродкі з-за гэтага, і імкнуліся вярнуць да сябе ангельскі гандаль. Тады ж узніклі некаторыя спрэчкі з прускім князем. Наконт правільнага календара некалькі разоў кароль папярэджваў яго, што, прытрымліваючыся прыкладу Кароны, членам якой ён быў, каляндар таксама прымаць павінен. Князь упіраў на розніцу веры і свае вольныя правы, але яму было даказана, што каляндар не мае нічога агульнага з верай, таму што каляндар быў створаны не па волі Хрыста ці яго вучняў, а ідзе ад Юлія Цэзара, які не меў ніякага дачынення да хрысціянства. Усё гэта, аднак, не пераканала князя, які цвёрда трымаўся сваёй думкі».
Такім чынам, у Гродне кароль вырашаў шэраг значных пытанняў, а менавіта: вёў перамовы з заўзятымі прадстаўнікамі Гданьска, наконт партовых, падаткавых збораў, прымаў пасла англійскай каралевы Лізаветы I, якая планавала актыўна развіваць эканамічнае супрацоўніцтва з дзяржавамі Усходняй Еўропы – Рэччу Паспалітай і Масковіяй, і прамаваў у Прусіі сваё ж новаўвядзенне – Грэгарыянскі каляндар, праўда, без асаблівага поспеху.
Акрамя таго, далей аўтар піша аб прускіх шляхціцах, якія скардзіліся на свайго князя і аб лiсце Баторыя, які нагадаў уладару аб шляхетных вольнасцях, але пры гэтым і запэўніў князя ў яго аўтаноміі і паабяцаў падтрымаць у выпадку сепаратызму ў ягоным краі. Князь выклікаў да сябе незадаволеных, але тыя, баючыся арышту, кінуліся «пераследаваць караля ў Кракаве, Вільні і Гародні» закідваючы яго просьбамі абаранiць iх ад князя.
У красавіку Баторый быў у Вільні і даведаўся там пра смерць Івана Грознага.
Выява Стэфана Баторыя ў фарным касцёле Гродна.
У маі гэтага года Баторый жыў у Гродне, і тут ён раіўся з літоўскімі вяльможамі наконт новых палітычных магчымасцяў, якія, без усялякага сумнення, адкрывала смерць рускага цара.
На пачатку восені 1584 года, Баторый надоўга акапаўся ў Гродне, палюючы ў гродзенскіх лясах і разглядаючы палітычныя справы да самага 1585 года.
Пасля новага года Баторый адправіўся ў Варшаву, дзе вырашыў шэраг важных пытанняў, у прыватнасці: дамогся канфіскацыі маёнткаў свайго суперніка Кшыштафа Збароўскага і адмовіўся ад планаў стварэння пірацкага флота.
Джон Дi (злева) і Эдвард Кэлі. Калаж аўтара. Арыгіналы ў Музеі Ашмолу і Лонданскім універсітэце.
У 1585 годзе здароўе караля значна пагоршылася. Тады уладар, які тады кватараваў на польскай тэрыторыі, прыняў пару ангельскіх містыкаў, знакамітых Джона Ді і Эдварда Кэлі. Ангельцы паказвалі Баторыю сеанс з крыштальным шарам, у які засяроджана ўглядваўся Кэлі. Цікава, што некаторыя словы Кэлі можна трактаваць як указанне на рэальныя акалічнасці жыцця манарха, а менавіта, язву на назе, якая шмат гадоў мучыла караля. Ці было гэта чымсцi рэальна містычным і навукова невытлумачальным, ці нечым іншым… Хто ведае. Аднак Баторый быў, мабыць, не надта ўражаны, і ніякіх асаблівых ушанаванняў ангельцы не атрымалі, хоць кароль расплаціўся з імі за сеанс грашыма.
У будучыні чарадзеяў чакала яшчэ шмат чаго цікавага. Напрыклад, праз пару гадоў пасля сустрэчы з Баторыем, Кэлі раптам адкрыў Ді, што анёлы сказалі яму падзяліцца з таварышам сваёй жонкай, а ён, у сваю чаргу, павінен зрабіць тое ж самае. Ді не асмеліўся праігнараваць анёлаў, і абмен адбыўся. Такім чынам, парачка містыкаў з Альбіёна займалася свінгам задоўга да закладкi першага свiнг-клубу.
Яркія біяграфіі ангельцаў дапамаглі ім стаць папулярнымі персанажамі заходняй поп-культуры. Розныя згадкі пра гэтых чараўнікоў прысутнічаюць у вядомых мастацкіх творах, у тым ліку культавых галівудскіх фільмах: «Ведзьма з Блэр» і «Сэрца анёла».
Баторыю, аднак, трэба было займацца палітыкай, а не толькі прымаць замежных вядзьмакоў. Альбертрандзі так піша пра гэты перыяд:
«Пасля сейма кароль з'ехаў у Кракаў і там, а таксама ў Непаламіцах, ён правёў лета і большую частку восені. З надыходам зімы кароль паехаў у Гродна, дзе займаўся ўзвядзеннем будынкаў, але насамрэч яго займалі куды больш грандыёзныя задумы».
Па іншых звестках, Баторый быў у Гродне ўжо ў канцы лістапада і склікаў тут раду сенатараў. Абмяркоўваліся ўсё тыя ж маскоўскія пытанні. З гэтага моманту Гродна набывае па-сапраўднаму сталічны статус, бо Баторый перастае бясконца раз'язджаць па розных кутках краіны і пасяляецца ў горадзе над Нёманам. Увесь наступны 1586 Баторый праводзіць тут.
Чым жа займаецца манарх у Гародні? Ёсць легендарныя звесткі аб рамане ўладара з нейкай жыхаркай горада ці наваколляў. Нібыта ад гэтай сувязі нарадзіўся Лжэдзмітрый I, які на сваім самым вядомым партрэце нават падобны да Баторыя.
У лютым 1586 года з Баторыем нiбыта адбываецца непрыемны інцыдэнт. Перапраўляючыся праз змёрзлае возера ў наваколлях Гродна, кароль адчуў, што лёд пад ім трэснуў. Манарх забараніў набліжацца да яго і сам акуратна рухаўся па лёдзе, пакуль не дасягнуў бяспечнага месца.
Нягледзячы на праблемы са здароўем, кароль дазваляў сабе забавы і нават, як лiчыцца, удзельнічаў у маскарадным балі.
У маі гэтага года манарх прыняў свайго маскоўскага пасла Гарабурду. А затым і царскага пасла Траякурава, дамовіцца з якім па ўсiх пытаннях не ўдалося, хоць мір паміж краінамі працягнулі.
У Гродне Баторый выношвае планы персанальнай уніі з Расіяй, гэта значыць, кароль бачыў сябе кіраўніком аб'яднанай дзяржавы Польшчы, ВКЛ і Маскоўскага Царства. Такая дзяржава-цяжкавагавік магла б змясцi асманаў і вызваліць, родную для Баторыя, Трансільванію.
Тады да Баторыя заязджаў і яшчэ адзін вельмі цікавы госць – князь Генрых XI (Henryk XI Legnicki) з польскай каралеўскай дынастыі Пястаў. Гэты арыстакрат кіраваў Лягніцкім княствам і ў пэўны момант не змог дамовiцца са сваім сюзерэнам – імператарам Рудольфам II. У выніку, Генрых апынуўся ў вязніцы, адкуль змог уцячы ў Польшчу, а затым наведаў і Баторыя ў Гродне.
Генрых XI Лягніцкі. Liegnitzische Jahr-Bücher, Worinnen so wohl… Thebesius G. Jauer, 1732—1733.
Найкаштоўнейшымі матэрыяламі, якія ілюструюць жыццё караля ў 1586 годзе, з'яўляюцца ўспаміны нямецкага падарожніка Самуэля Кіхеля.
Гэты госць горада над Нёманам бачыў як Баторый скача на службу з замка ў касцёл. Выгляд караля, у шапцы з чорнымі пёрамі, здаўся падарожніку надзвычай велічным і шыкоўным. Манарха акружала світа з рыцараў і самых шляхетных саноўнікаў, а паабапал вуліцы Замкавай стаялі каралеўскія гвардзейцы. Самуэль адзначае, што кароль застаецца ў горадзе толькі ў нядзелю, і менавіта ў гэты дзень у Гродне праходзяць прыёмы, астатні час манарх праводзіў на паляванні.
Кіхелю наверагодна пашанцавала, і ён убачыў вельмі запамінальную падзею, а менавіта: пажар у замку. Рэзідэнцыя, зрэшты, не надта пацярпела, бо дакладна вядома, што Баторый менавіта ў палацы Старога замка правёў свае апошнія дні.
У свіце манарха Кіхель асабліва вылучыў нейкага спадарожнiка, з якім у гісторыкаў звязана займальная загадка. Гэтага чалавека немец бачыў паблізу ад караля, а потым, падчас пажару, незнаёмец вылез на дах замка. Самуэль называе чалавека Scotus, што можна перавесці як «шатландзец» або зразумець, як імя ўласнае, што дазваляе выказаць здагадку: гэты той самы Скота з Пармы, які нярэдка, на старонках спецыяльнай літаратуры, называўся архітэктарам Старога замка яшчэ да таго, як галоўным дойлідам прызначылі Санці Гучы. У некаторых публікацыях Скота нават завуць «вядомым архітэктарам», i, мабыць, настолькі вядомым, што нават яго існаванне выклікае сумневы.
Замак Баторыя ў Гродне. Гравюра Т. Макоўскага, 1600 год.
Агледзеўшы Гродна, Кихель паехаў далей і наведаў яшчэ шмат гарадоў, напрыклад, Пскоў, аб насельніцтве якога ён распавёў у добра знаёмай манеры: дрэнныя дамы, зласлівыя жыхары і шмат гарэлкі.
Цікава, што рэдактар выдання шляхавых нататак Кіхеля, у сваім пасляслоўі да кнігі Самуэля, дзе пералічваюцца розныя яркія моманты вандравання аўтара, з усяго масіва дадзеных аб Рэчы Паспалітай абраў менавіта эпізод з гродзенскім Scotus-ам, якога заве zauberer (чараўнік).
Дакументы сапраўды паказваюць, што цікавасць Баторыя да акультыстаў не абмяжоўваўся англічанамі Дi і Кэлі.
Хоць манарх, як вынікае з запісак Кіхеля, працягваў выглядаць як моцны мужчына, аднак здароўе ўладара імкліва пагаршалася. Пры гэтым кароль і вялікі князь працягваў паляваць, у прыватнасці, у Кундзінскім лесе, які знаходзіўся ў раёне сучаснай Кузніцы.
