Vahid Məmmədli
Şəhrizad

– Oldu, yoldaş rəis, – deyib Cəbrayılov getdi.

Xırçınlıdakı hadisələrdən sonra onun və yoldaşlarının hər yerdə

axtarıldığını Məmmədrəsul yaxşı bilirdi. Qaçaq həyatı onu da, yoldaşlarını da bezdirmişdi. İlyas bəy son zamanlar israr edirdi ki, Arazı keçib İrana qaçsınlar. Başqa yerlərə də üz tuta bilərdilər…

Səhərin ayazı Məmmədrəsulu üşütsə də ona ana südü qədər doğma

olan bu təmiz havanı ciyərlərinə çəkdi. “Qürbət… Qürbət… Qürbətin havası onu boğacaqdı… Bu havadan, bu meşədən, bu gözəllikdən qürbətdə vardımı? Əlbəttə var… Orda da torpaq, bu səfalı meşədən var… Amma Məmmədrəsulun damarlarından axan qan olduğu qəriblikdə kiminsə tənəsinə dözəcəkmi? Orda da Məmmədrəsul bəy olacaqmı? Amma qaçaq olsan belə, ətrafında sədaqətli dostlar, doğmalar var. Qürbət gözəl ola bilər. Amma qürbət nə vaxtsa yenidən Vətənə daha xoşbəxt qayıtmaq üçündür…”

Gözləri doldu. Anası, atası gözləri önündə dayandılar. Sanki onlar

xəyal deyil, canlı idilər. Anası, – igid balam, çoxdandır sənə öz əlimlə hazırladığım yorğan-döşəkdə yatmırsan. Nə yaman qocalmısan, can bala. Mən səni belə qoyub getməmişdim axı…

Növbə atasına çatdı: – Məmmədrəsul, namusuna, qeyrətinə heyranam, oğul. Bilirəm qisasımızı almağa çalışırsan. Qürbətə getməyəcəyini bilirəm. Amma yerini dəyiş, oğul. Düşmən sənin bir addımlığındadır.

Anasının ətrini duydu. Atasının dediyi söz bir xəbərdarlıq idi.

Yerimizi dəyişməliyik… Amma öncə mən Şəhrizadı görməliyəm.

Anamın ətrini yalnız ondan, əziz bacımdan ala bilərəm…

Gecənin qaranlığında Şəhrizad və Talıb yatağında, Turqay ilə

Ilyas isə aralarında yatmışdılar. Qapı asta-asta döyülürdü. “Tuk… Tuk… Tuk…”

Şəhrizad gözlərini açdı. Talıb da oyandı.

– Aman Allah, xeyirdirmi, görəsən?

– Gecənin bu vaxtı kim ola?

Talıb cəld yerindən qalxıb, qapıya tərəf getdi. Gələn Məmmədrəsul

idi. Zil qara saqqalın, uzanmış saçların arxasından bir zamanlar bütün mahalda ad çıxarmış Məmmədrəsul bəyin gözləri baxırdı…

Şəhrizad qardaşına sarıldı, göz yaşlarını saxlaya bilməyib,

– Bəyim, atam, bu dünyada tək ümidim…, – dedi.

Məmmədrəsul bacısını sakitləşdirdi,

– Bax, gəldim… Səni gördüm, daha heç bir dərdim yoxdur…

Sonra Məmmədrəsulla Talıb ilə bir-birinə sarıldılar.

Baş vermiş qanlı hadisədən sonra hələ də özünü günahkar sayan Talıb bəy başını aşağı saldı. O hər zaman düşünürdü ki, kaş Əmiraslan bəy ona "Şəhrizadı da götür qaçın Şuşaya", deyəndə ona qulaq asmayaydı. Kaş o, son damla qanına kimi vuruşaydı, amma qayınları, həm də əmisi oğlanları olan Abbasqulu, Allahyar, İmamyar, Ramazan, Hüseyn ölməyəydilər. Onlar kimi igidlərin əvəzi yox idi. İndi Məmmədrəsul da çöllərə düşməzdi…

Məmmədrəsul yuyunub çörək yedikdən sonra dedi:

– Son vaxtlar yaman əl-ayağa düşüblər. Çaqqalların da sayı artıb…

Dedim bir də sizi nə vaxt görəcəm… Hər an, hər şey ola bilər…

Şəhrizad:

– Allah qorusun, bəy. Sən Allah, özünü qoru, – dedi.

Talıb:

– Eh, Şəhrizad, indi onu hər yerdə axtarırlar, Xırçınlıdakı

hadisədən də sonra lap azğınlaşıblar, – dedi.

– Mən qisasımı almamış, heç yerə gedən deyiləm. O Qüdsini qanına

qəltan edəcəm…

– Məmmədrəsul, axı biz hələ dəqiq bilmirik Qüdsi bizim arxamızca

nə üçün gəlmişdi. Bəlkə də bizi qorumaq üçün… Amma belə alındı…

– Sən nə danışırsan, Talıb bəy, xeyir ola, mahala girən kimi

qırmızıları birinci bizim kəndə gətirir, orda bizi görməyib arxamızca təqib edir… O cavab verəcək…

Şəhrizad da, Talıb da bilirdilər ki, Əmiraslan bəyin kiçik oğlunu

dediyindən döndərmək mümkün deyil…

Məmmədrəsul ayağa qalxıb getmək istəyəndə Şəhrizad onun qarşısını kəsdi:

– Bəyim, hara gedirsən? Dədəmin, qardaşlarımın iyini səndən

almamış bizi qoyub getmə.

– Kür daşıb, Şəhrizad. Meşə su içindədir. Yerimizi dəyişməliyik.

Yoldaşlarım məni gözləyir. Allah bilir bir də səni görə biləcəmmi?

Şəhrizad hönkürdü. Qardaşının boynunu qucaqlayıb, sanki onu son dəfə görürmüş kimi buraxmaq istəmədi.

Məmmədrəsul qapıdan çıxıb getsə də, onun xəyalı uzun müddət gözləri önündən getmədi…

***

Camaatı kolxoz binasında toplamışdılar. 1931-ci il, mayın 18-i idi…

Fövqəladə komissiyasının əməkdaşı Qeybəli Cəbrayılov iclasda gəlişinin məqsədini açıqladı:

– Yoldaşlar, dünən Şoranlıda baş verən daşqınla əlaqədar, respublika Baş Prokurorunun müavini Qüdsi Hacıyev yoldaş oraya getmişdi. İnqilabın düşmənləri onu qətlə yetiriblər. Sovet hakimiyyəti neçə illərdi ki, bərqərar olsa da, proletar inqilabının düşmənləri, bəylərin, qolçomaqların tör-töküntüləri meşələrdə, dağlarda gizlənərək xaincəsinə inqilabın rəhbərlərinə, xalqın layiqli nümayəndələrinə qarşı quldurluq edir, proletar hakimiyyətini devirmək istəyirlər. Dünənki qətl hadisəsi də həmin xainlərin əməlləridir.

Fərrux Qüdsi Hacıyevin qətlə yetirildiyini eşidən kimi qeyri-ixtiyari ön tərəfdə oturan Talıba tərəf baxdı. Muradxan Qalabəyovla söhbətdən sonra o Talıbı Sovet hökumətinin ətçəkən maşınının ağzına atmaq üçün qarşısını kəsən maneənin Baş prokurorun müavini Qüdsi Hacıyev olduğunu düşünürdü. Artıq önü açılmışdı. Şəhrizadı ələ keçirməsinə bir addım qalmışdı. Qüdsi ortada yoxdursa, yəqin ki, onu Fövqəladə komissiyasının sədri Mircəfər də müdafiə etməzdi.

– Əə, dur de də kim öldürüb Qüdsini, – deyə qəzəblə Fərrux yanında

oturmuş Əhmədəlinin qulağına dedi.

Yerində donub qalan Əhmədəli ağappaq oldu:

– Kim öldürüb ki?

– Ə guya bilmirsən?

– Vallah bilmirəm, yoldaş Söhbətov.

– Tülküsən, tülkü… İndi yox. İclas qurtaranda Cəbrayılova

yaxınlaşıb de ki, Qüdsini Talıbın göstərişi ilə Məmmədrəsul öldürüb. Eşidirsən məni?

Yerində donub qalmış Əhmədəli handan-hana:

– Oldu, baş üstə, yoldaş Söhbətov, – dedi.

– Yoldaşlar, indi siz ikiqat ayıq olmalısınız, inqilab düşmənlərini

vaxtında ifşa edib xəbər verməlisiniz.

İclas başa çatdı. Camaat dağılışırdı. Fərrux Əhmədəliyə baxıb başı ilə Cəbrayılova tərəf göstərdi.

Əhmədəli başını silkələyib Cəbrayılovun arxasınca getdi. Çekistin yanında sovet sədri Sibir Qəzənfər və kolxoz sədri Süleyman olduğundan Əhmədəli Cəbrayılova yaxınlaşa bilmirdi. Bayaqdan bəri Əhmədəlinin onların arxasınca gəldiyini görən Cəbrayılov yanındakılara, – siz kolxoz idarəsinə gedin. Mənim klub müdiri ilə söhbətim olacaq, – deyib onları yola salmağa çalışdı.

Kolxoz sədri Süleyman klub müdiri Məhərrəmi səslədi.

Yaxınlaşan Məhərrəmi Cəbrayılova təqdim edən Süleyman dilləndi:

– Bu da bizim klub müdiri.

– Gedin, yoldaşlar, işimi bitirim, gələrəm.

İrəlidə Məhərrəm, arxasınca isə Qeybəli Cəbrayılov kluba doğru gedirdilər ki, Əhmədəli çekisti yanladı:

– Yoldaş Cəbrayılov, mən bilirəm Qüdsi Hacıyevi kim öldürüb, –

xısın səslə dedi.

Cəbrayılov ayaq saxlayıb, – kim öldürüb? – deyə Əhmədəlinin verəcəyi məlumatı gözlədi.

– Talıbın göstərişi ilə Məmmədrəsul…

– Bunu hardan bilirsiniz?

Əhmədəli duruxdu. Cəbrayılovun belə bir sual verəcəyi barədə heç düşünməmişdi. Xeyli keçməsinə baxmayaraq, hələ də onun üzünə baxıb cavab verməyən Əhmədəlini ayıltmaq üçün sual verdi.

– Bu məlumat sizdə hardandır?

Çaşbaş qalan Əhmədəli nə deyəcəyinə qərar verə bilməsə də dilləndi:

– Yoldaş Fərrux Söhbətov dedi.

– Aydındır, yoldaş… Sabah mənim yanıma Fövqəladə komissiyaya

gələrsiniz…

Cəbrayılovun Fərruxun Talıb ilə bağlı yazdığı donoslardan xəbəri vardı. Onun Muradxan Qalabəyovla etdiyi söhbətləri də bilirdi.

Cəbrayılov Əhmədəlini yanına başqa məqsədlə çağırırdı. Qalabəyov ona iradını bildirmişdi. Ölkənin hər bölgəsində, kəndində məxfi əməkdaşlığa cəlb olunan şəxslərin sayı günü-gündən artdığı bir şəraitdə Amanbəylidə bir nəfər də olsun məxfi əməkdaşın olmaması çatışmazlıq idi. İndi Cəbrayılov bu nöqsanı düzəltməli idi.

Sovetlik Əyricə kəndində qurulmuşdu. Bura bir neçə kənd daxil idi. Həmçinin Amanbəyli də. Sibir Qəzənfərin işi başından aşırdı. Kolxoz sədri olan əmisi oğlu Süleymanın da səriştəsiz olması, Süleymanın hər addımı onunla məsləhətləşməsi vaxtını ikiqat alırdı.

Sibir Qəzənfər narahat idi. İmperiyanın tərkibində olanda digər bolşevik yoldaşları ilə əbədi bərabərliyə, demokratiyaya zəmin yaradacaq bir cəmiyyət quracaqlarına inansa da, ömrünün xeyli hissəsini mübarizədə və türmələrdə keçirmiş Sibir Qəzənfər bütün ölkənin indi böyük bir türməyə dönüşünü görürdü. Ətçəkən maşının qulpunu fırladanlar onu elə hərəkətə gətirmişdilər ki, artıq durdurmaq mümkün deyildi. Belə getsə həmin ətçəkənin içinə qulpu fırladanların özləri də düşəcəkdi…

Cəbrayılovun bu gün kənd klubundakı çıxışından sonra kəndliləri bir-bir çağırıb söhbət etməsi onu narahat edirdi. Hiss edirdi ki, təcrübəli Qalabəyovdan xeyli cavan olan Cəbrayılov hər bir kəsdən potensial təxribatçı, əksinqilabçı kimi şübhələnir. Yalnız məxfi əməkdaşlar onun gözündə daha inanılmışlar idi.

Bir qədər əvvəl Süleyman da onun yanına gəlib demişdi ki, Cəbrayılov ona məxfi əməkdaşlıq təklif edib. O, Süleymana demişdi ki, razılaşmaq zorundadır. Yoxsa prokurorluğa, partiya təşkilatına elə məlumatlar uydurub ötürərlər ki, Süleyman dünyaya gəldiyinə peşman olar…

***

Mehtər İsmayılın atasının ölümündən sonra anası Nəsibə havalanmışdı: – Apardılar kişini, apardılar…

      Çoban Hümbətin arvadı Nübar əllərini qoynunda cütləyib əsəbiləşdi:

– Yenə başladı… Ağız, hara apardılar kişini. Odeyy qəbiristandadır.

– Yox. Qırmızıpapaqlar apardılar… Apardılar revkoma.

– Bıy, başıma xeyir.

– Revkom uçub, uçub Revkom. Kişi də qalıb altında.

Artıq xeyli müddət keçməsinə baxmayaraq Nübar hələ də ərinin Revkomun uçmuş binası altında olduğunu düşünürdü.

Nübar Şəhrizadı qoyub gedə bilməsə də, neçə vaxt idi ki, Hümbəti məcbur edirdi ki, kolxozdan həyətyanı sahə alsınlar, ev tikib köçsünlər. Bir yandan da Nəsibənin eyni sözləri təkrar etməsi onu əndazədən çıxarırdı.

Şəhrizad eyvanda göründü. Bir qədər əvvəl Cəbrayılovun iclasda kənd camaatına Qüdsi Hacıyevin ölüm xəbərini dedikdən sonra bütün kənd pıçıldaşırdı ki, Qüdsini Məmmədrəsul öldürüb.

İndi keçmiş xanımını eyvanda görən Nübar adəti üzrə özünü yığışdırdı. Amma daha Şəhrizada xanım deyə müraciət etmirdi.

Şəhrizad bunu hiss etsə də, heç üzə vurmadı.

– Sən elə mənim bacımsan, – deyib, o özü Nübarı bu əziyyətdən

qurtardı.

– Salam, ay bacı.

– Salam, Nübar.

– İndi gəlirəm. Sözüm var.

Həyətə çıxan Şəhrizad Nübarın sözlü adama oxşadığını duymuşdu.

– Nə deyəcəkdin, buyur.

Nübar duruxdu. Bir qədər özünü toparlayıb kənddə dolaşan dedi-qodunu Şəhrizada çatdırdı. Qəhər Şəhrizadın bağrını deşirdi. İstədi ki, Nübara desin ki, "mənim qardaşım öldürə bilməzdi Qüdsini. Qüdsi öldürülən gecə qardaşım mənim yanımda, evdə idi". Amma Nübara bu sözləri deyə bilmədi. Qardaşının onlara gəlişini heç kim bilməməli idi.

Qüdsinin ölümündə qardaşının əli olmadığına tam əmin idi Şəhrizad:

– Yalandır, mənim qardaşım Qüdsini öldürə bilməzdi…

Həyət qapısından içəri girən İsmayıl ortada ayaq üstə dayanıb söhbət

edən Şəhrizad və Nübarı görüb hər şeyi anladı. O artıq bilirdi ki, söhbət nədən gedir… İnsanlar artıq öz sözlərini demişdilər. Qüdsini öldürənin Məmmədrəsul Haqverdiyev olduğuna hər kəs özünü inandırmışdı…

Həyatını verməyə hazır olduğu Şəhrizadın qardaşı haqqında deyilən bu sözlər onun xanımının da, bəyi Talıbın da üzərinə kölgə salırdı.

Özünü bu ailənin bir parçası hiss edən İsmayıl son vaxtlar az qalırdı

ki, hər şeyi atıb Məmmədrəsula qoşulsun.

İnsanın taleyi, ömrünün uzunluğu öz əlində deyil. Amma insana

ayrılmış müddət ərzində neçə günü mənalı yaşaması onun öz əlindədir…

Çətin və acılı günlərin şirin sonluğunu dadmaq yalnız mənalı ömür sürmək üçün yaşayanlara qismət olur. Çünki çoxları nə vaxtsa yaşayacaqları günə çatmaq üçün günləri, ayları sayaraq "heyhat, ömür keçdi", dedikləri anda, bir başqası növbəti anını yaşamağına davam edir. Beləcə də həmin mənalı anlar toplanaraq sonda "mən yaşadım", dedizdirir insana…

– Salam, ay İsmayıl. Hələ bir bəri dur, – bunu Şəhrizadın hələ də

yanında durub, guya ürək-dirək verən, amma əslində yarasının qaysağını qoparan Nübar dedi.

Onsuz da dilxor olan İsmayıl onların beş-altı addımlığında dayanıb, – Nübar xala, eşidirəm, buyur, – dedi.

Nübar yenə də Şəhrizada xitabən, – ay bacı, – deyib, sözünə davam etdi: – Bu gədə nə düşünür mən bilmirəm. Ədə, anan yazıqdır. Bir halal

süd əmmiş al, gətir evə, o arvada dayaq olsun.

İsmayıl bilirdi Nübar nəyə eyham vurur.

– Ay bacı, sən denən ona, nə vaxtacan subay gəzəcək?

Şəhrizad İsmayılı çox istəyirdi. Ona qardaş gözüylə baxırdı. Bayaqdan bəri Məmmədrəsul söhbətinə görə dilxor olan Şəhrizad sanki öz doğma qardaşını evləndirəcəyi qədər sevindi:

– İsmayıl, düz deyir də. Mahalın hansı qızını istəsən, sənə uça-uça

gələr…

– Yox, bir az sən də…, – deyə Nübar etirazını bildirdi.

Şəhrizad söhbətin nədən getdiyini bilməsə də, İsmayıl hər şeyi gözəl anlayırdı. İsmayıl Nübarın qızı Xoşqədəmin onu sevdiyini bir-iki ay idi ki, anlamışdı.

Nədənsə əvvəllər o, evdə olmayanda xəstə anasına bir stəkan su belə verməyən Nübar da, Xoşqədəm də xeyli dəyişmişdilər.

İndi hər dəfə evə qayıdanda Xoşqədəmi anası Nəsibənin yanında görürdü. Xoşqədəm Nəsibəyə qulluq edir, vaxtlı-vaxtında yeməyini, çayını verirdi. Xoşqədəm sanki deyirdi ki, İsmayıl, məni al, özünə arvad elə. Mən sənin anana elə baxacam ki, vicdanın yol verməyəcək məni boşayasan…

Bu fikirlərlə beynini arıtlayan İsmayılın yadına Şəhrizadın bir qədər əvvəl dediyi sözlər düşdü:

– Mahalda hansı qızı istəsən, sənə uça-uça gələr…

İsmayıl acıqla ürəyində dedi: "Nübarın qızı Xoşqədəm də, Əhmədəlinin məni dəlicəsinə sevən qızı Ayna da gözəllikdə səndən heç də geri qalmırlar. Amma mən bədbəxt nə edim ki, mən yalnız səni sevirəm, Şəhrizad, çox heyf ki, mən bunu sənə heç bir vaxt deyə bilməyəcəm…"

İsmayıl nümayişkaranə şəkildə geri çevrilib yaxındakı daxmalarına

girdi. Xoşqədəm anası Nəsibənin yastığını rahlayırdı. İçəri girən İsmayıla

tərəf çevrilib barmağını dodaqlarına tərəf apardı:

– Sss… – Sonra İsmayıla tərəf bir-iki addım atıb yavaş səslə, – yatır, – dedi.

İsmayıl:

– Sağ ol, Xoşqədəm, sən gedə bilərsən, – dedi.

– Ac olarsan, yaxşı buğlama bişirmişəm, çəkim, ye.

– Yox, sağ ol, əziyyət çəkmə, ac deyiləm.

– Onda çay iç.

– Yox, köhnə çinarın altındakı bulaqdan su içdim…

Xoşqədəm İsmayılın qarşısında dayanıb başını aşağı saldı. Yanaqları

qıpqırmızı idi. Sanki deyirdi ki, məni sev, İsmayıl. Nədən mənə diqqət vermir, mən tərəfə baxmırsan. Qızın duruşu İsmayıldan cavab gözləyirdi.

İsmayılsa sandığın üstündə əyləşib yatmış anasına tərəf baxırdı.

– Yaxşı, mən gedim. Evdəyəm. Acsan xəbər ver, gəlim çayını, suyunu verim.

– Yaxşı… – İsmayıl könülsüz cavab verdi…

Bu yerlərin qız-gəlinləri öz sevgilərini oğlanlara, kişilərə heç vaxt

sözlə deməzdilər. Onların hərəkəti, baxışları hər şeyi deyirdi.

Bu gün sahədə işləyəndə də eyni briqadada olan Aynanın

ona tez-tez su gətirməsi, bütün iş boyu tarlada İsmayıldan gözlərini çəkməməyi, Əhmədəli qızının İsmayıla əməlli-başlı sevgi etirafı idi. İsmayılın yaşı ötürdü. Bu yaşa qədər kiminsə evlənməməyi bu kənddə söz-söhbət, sual doğururdu. Sağlam, igid oğlan olan İsmayılın evlənməməyinə yalnız bir ad verirdilər ki, yəqin özündən çox razıdır. O, gözəllər-gözəli axtarır.

Xoşqədəm də, Ayna da ərgən qızlar idi. Gözəllikdən, boy-buxundan da əmin idilər. Xoşqədəmin son vaxtlar anasına da diqqət etməsi onu daha şanslı göstərirdi. Amma İsmayılın Aynanı da sevməməyinə heç bir əsas yox idi.

İsmayıl bu gün az qaldı Xoşqədəmə desin ki, "sən çox gözəl və

mehriban qızsan. Lakin mən səninlə evlənməyəcəm". Yəni qızın ümidlərini birdəfəlik qırıb başa salsın ki, özünə gün ağla, başqa istəyənin olsa, ona ərə get. Amma İsmayıl Xoşqədəmə heç nə deyə bilmədi.

Aynaya da deyə bilməyəcəkdi.

Xoşqədəmin evə çox məyus gəlməsi Nübarın gözündən qaçmadı.

– Bir təhər dəyirsən gözümə. Olmaya o imansız xətrinə dəyib?

– Yox, ay ana… O imansız dediyin mənimlə heç kəlmə kəsmək

istəmir. Zalımın oğlu özünü elə aparır ki, elə bil danışmaq da pulnandır.

– Ağız, yəqin utanır də… Anasının da ağlı başındadır ki, desin, ay

bala, yaşın keçir, evlən.

– Nə bilim, ay ana, daha dözə bilmirəm…

– Bıy, başıma xeyir. A-a-a, sən lap ölürsənmiş ki onun üçün.

Xoşqədəm daha heç nə demədi. Dərindən ah çəkib, mütəkkəyə

dirsəkləndi…

Əhmədəli Qeybəli Cəbrayılovun yanından çıxıb kəndə qayıdırdı. O, artıq məxfi əməkdaş kimi fəaliyyət göstərəcəkdi. Cəbrayılov ona demişdi ki, gözünü dörd aç… Məlumatları vaxtında çatdır. Fərrux Söhbətovdan da qorxma. Sən artıq bizim əməkdaşsan.

Həyətə girər-girməz arvadını önündə gördü:

– Nə olub, ay arvad?

– Nə olacaq… Söhbətov yoldaş yuxudan durandan dünyanı dağıdır.

Deyir məndən icazəsiz hara gedib?

– Sən nə dedin?

– Dedim, erkək qoyun can verirdi. Apardı Leş Əliyə vaxtında

çatdırsın. Amma Söhbətovun hirsi soyumaq bilmədi, ay kişi. Başılovlu getdi məktəbə.

– Qələt eləyir Söhbətov. Gedib o axmağa deyəcəm ki, daha bizdə

qalma… Gətirib çıxarmışam ocağımın başına. Bircə gün işə getməyəndə dünyanı dağıdır?

– A kişi, gərək icazə alaydın…

– Nə icazə? Mən ona hara getdiyimi deyə bilməzdim. Yoldaş

Cəbrayılov şəxsən göstəriş verib.

– Bilmirəm, ay kişi. İndi səni işdən çıxarsa, Cəbrayılov arxanda

duracaqmı?

– Arvad, sən belə şeyləri bilməzsən. Get, işinlə məşğul ol.

Söhbətov mənə heç nə edə bilməz.

Arvadının həyəcanı bir qədər səngidi və sakit səslə dedi:

– Təki elə olsun, ay kişi. Mən nə deyirəm.

Əhmədəli daha evə girmədi. Məktəbə doğru yollanaraq yolboyu təkrarlayırdı: "Mənim arxamda ÇK durub. Söhbətov kimdir?"

Hirsindən kəndir çeynəyən Söhbətov Əhmədəlini görcək bağırdı:

– Hardaydın ə-ə-ə?

– Müdir, erkək əldən getdi: Dedim o başdannan murdar olmamış Leş

Əliyə çatdırım.

– Mənə niyə demədin?

– Müdir, sübh tezdən dedim səni qan-bağır edib yuxudan

durğuzmayım.

Fərruxun səsi yavaşıdı. Nə deyəcəyini bilmədi. Udqunub, – icazəsiz

bir də getsən, səni it kimi qovaram, – dedi.

Əhmədəli ürəyində “İt sənin dədəndir” – deyib, məktəb direktorunun

otağını tərk etdi…

4

Pambıq yığımının qızğın vaxtıydı. Axşamın ala-toranına doğru qadınlar yığdıqları pambığı çuvallarda qapanın yanına daşıyırdılar. Hesabdar İsfəndiyar bir-bir yaxınlaşan qadınların çuvallarını çəkib özündə qeydiyyat aparırdı. Şəhrizadın pambığını çəkib qeydiyyat apardıqdan sonra qıza dedi:

– Halaldır, ay Şəhrizad. Hər günün hesabatından görünür ki, ən çox

pambığı sən yığırsan. Gündəlik normanı ödəyirsən. Halaldır, vallah. Belə getsə, inşallah əmək qabaqcılı alacaqsan.

Şəhrizad heç nə demədən kəlağayısını düzəldib kəndə tərəf addımlayan qadınlara yaxınlaşdı.

– Olacaq da əmək qabaqcılı. Bizim kimi burda tər töküb sonra da

səhərə kimi evdə biş-düşlə məşğul olmur, – bunu Əhmədəlinin arvadı Gülgəz dedi.

Şəhrizad dinmədi. Amma Nübar sinəsini qabağa verib:

– Nə deyirsən ay tülkünün quyruğu, – dedi.

Kənddə hamı Əhmədəliyə tülkü Əhmədəli dediyindən, Nübarın sözləri Gülgəzi cin atına mindirdi. Odur ki, Nübarın üstünə şığıdı. Hesabdar İsfəndiyar, briqadir Alı özlərini çatdırmasaydılar bir-biri ilə saçyolduya çıxan Gülgəzlə Nübarı ayırmaq mümkün olmayacaqdı.

Aralanıb ön tərəfdə gedən Gülgəz qışqırırdı: – Mənə tülkünün quyruğu deyir… Özün nəsən sən… Bəy qızının tulası…

Baş verən dava-dalaş hamıdan çox Şəhrizada təsir etmişdi. Axı nəyə görə insanlar ondan əl çəkmirdilər. Bir neçə gün idi ki, Qüdsinin ölümündə heç bir əli olmayan qardaşı Məmmədrəsul barədə şər-böhtan deyir, bu gün də onun min-bir əziyyət bahasına hamıdan çox pambıq yığmasına qibtə edirdilər. Bəyəm o, günahkardır ki, bəy qızıdır?

Şəhrizad dərindən ah çəkdi. Səhərdən bəri ayaq üstündə işlədiyindən şişmiş ayaqları sözünə baxmırdı. Bir yandan da Gülgəzin Nübara “Bəy qızının tulası”, – deməsinə lap çox üzülürdü…

Kənddə Talıb qədər ikinci savadlı yox idi. Onu məktəbə müəllim götürməsələr də, əlacsız qalıb kolxoza mühasib götürmüşdülər. Kolxoz sədri Süleyman savadsız olduğundan onun da, kolxozun da bütün yazı-pozu işlərini Talıb aparırdı.

Hesabdar İsfəndiyar bu günün yığım qeydlərini yazdığı dəftəri gətirib Talıbın stolunun üstünə qoydu. Talıb dəftəri açıb əmək günü kitabına göstəriciləri köçürərkən gözü Şəhrizadın bu gün də hamıdan çox pambıq yığdığını göstərən rəqəmlərə sataşdı. Dünyada ən çox sevdiyi insanın, Şəhrizadın uğurlarına sevinən Talıbın dodağı qaçsa da, ürəyindən qara qanlar axdı. O cür naz-nemət içində yaşamış xanımının hər gün qızmar günəş şəfəqləri altında qul kimi işləməsi Talıbı çox üzürdü. Hər gün bir yastığa baş qoyanda arvadının vaxtilə bir cüt göyərçini xatırladan əllərinin necə kobudlaşdığını, qabardan xətt-xətt olduğunu görürdü.

Talıb neçə dəfə istəmişdi Şəhrizada desin ki, pambığa getmə. Amma anlayırdı ki, bu, mümkün deyil. Onsuz da ağzıgöyçəklər onlara hələ də sinfi düşmən kimi baxırdılar…

***

Fərrux dəliyə dönmüşdü. Əhmədəlinin son dövrlər dəyişən üzü, arvadı Gülgəzin ona əvvəlki kimi qulluq etməməyi onu cin atına mindirirdi…

Özünə ailə, ev-eşik qurmağın vaxtı çatmışdı. Amma nə qədər ki Talıb azadlıqdadır, o Şəhrizadla bağlı arzusuna çata bilməyəcəkdi: Qüdsi Hacıyevin qətlə yetirilməsi onun önünü açsa da, Muradxan Qalabəyov hələ də öz vəzifəsinin başında idi.

Rus dilini pis bilmirdi. Bu dildə yazıb-oxumağı bacarırdı. “Moskvaya, Mərkəzi Komitəyə, Fövqəladə komissiyaya yazacağam. Nə olar, – olar. Qocalıram… Bu bəy oğlu əlini-qolunu sallayıb kənddə at oynada bilməz. Hələ bir mühasib də qoyublar onu. Yazmalıyam. Şəhrizad günün altında solan qızılgül kimi günü-gündən əriyir. Mənim olsa, onu işləməyə qoymaram…”

Bayaqdan bəri, evə gəldiyindən Əhmədəlini və Gülgəzi evdə görmədi. Ürəyi çay istədiyindən dözməyib qışqırdı: – Əhmədəli, Əhmədəli, Gülgəz…

Alt otaqda Fərruxun səsini eşidən Ayna yuxarı qalxdı. Qapını döyüb, – dədəmgil evdə yoxdur. Nənəmin vəziyyəti yaxşı deyil, oraya gediblər, – dedi.

Fərrux sanki Aynanı heç görməyibmiş kimi onu təpədən dırnağadək süzdü. İri sinəsinin yanıyla üzüaşağı uzanan, zil qara hörüklərinə, incə belinə baxdı … "Mən bu qıza əvvəl niyə fikir verməmişəm. Heç də pis qız deyil…"

Ayna Fərruxun nəzərlərini üzərində hiss edib ağzında durduğu, qapını bir qədər özünə tərəf çəkdi. Aynaya baxa-baxa bihuş olub şəhvətinə qul olan Fərrux qapının cırıltısından bir qədər ayıldı:

– Sən çay dəmləyə bilərsən?

– Hazırı var. Təzə dəmləmişəm. İndi gətirərəm.

– Hə, bir çay versən yaxşı olar. Ciyərim yanır.

Bir azdan qapı önündə Aynanın ayaq səsləri eşidildi. Qapı xəfif açıldı. Nəlbəkidəki çay dolu stəkanı irəli uzadan Ayna, heç nə demədən gözlədi ki, Fərrux çayı götürsün. Nəlbəkini qızın əlindən almağa tələsməyən Fərrux bayaqdan bəri uzandığı döşəyin üstündən qalxmadı. Hələ də Ayna ilə bağlı şəhvət dolu xəyalda idi.

Yavaş səslə, – gətir, – dedi.

Ayna içəri keçmək istəmirdi.

– Gətir də. Orda niyə durursan.

Başqa yolu qalmayan Ayna ürkək addımlarla Fərruxun uzandığı döşəyə doğru addımladı.

Qız çayı onun qarşısında xalçanın üstünə qoyub dikəlmək istədikdə bir anın içində yerindən qalxan Fərrux onu qolları arasına aldı. Qızı özünə tərəf sıxıb öpmək istəyirdi ki, üzünə dəyən şillədən gözlərində qığılcım çarpdı.

Kənd qızı güclü əlləri ilə Fərruxu yumruqlayıb ondan canını qurtarmağa çalışdı. Aynanın müqavimətini qıra bilməyən Fərruxun qolları süstləşib yanına düşdü.

Əsəbdən və həyəcandan qıpqırmızı olmuş Ayna geri çevrilib qapıya doğru qaçdı. Fərrux onu durdurmağa çalışsa da, nə söz tapa bildi, nə də ayaqları yerindən tərpəndi.

Etdiyinin indi fərqindəymiş kimi, – aman Allahım, mən nə etdim. Tülkü atasına desə, nə oyun çıxaracaq, hələ məlum deyil. Özü də bu gün səhər onu söymüşəm, – dedi.

Fərrux ən pis halda nə edəcəyini götür-qoy edirdi. Fikirləşirdi ki, qabaqdangəlmişlik etsin…

Hava qaralanadək evdən bayıra çıxmadı Fərrux. Az sonra həyətdən Əhmədəli və Gülgəzin səsləri gəldi. Onların alt evə keçmələrinə imkan vermədi, qapını açıb hər ikisini yuxarı səslədi. Gülgəzin yuxarı qalxmaq fikrinin olmadığını görüb, – Bacı, sən də gəl, – dedi.

Gülgəz təəccüblə çiyinlərini çəkib Əhmədəlinin arxasınca yuxarı qalxdı:

– Axşamınız xeyir. Hara getmişdiniz, çox narahat oldum.

Əhmədəli:

– Anam ağır xəstədir, dedilər arvad məni görmək istəyir,

getmişdik ona baş çəkək, – deyə cavab verdi.

– Mənə niyə demədiniz. Mən də gələrdim sizinlə.

Əhmədəli məktəb direktorunun birdən-birə mülayimləşməsini, səhər

tezdən ona etdiyi təhqirlərin əvəzi kimi qəbul etsə də fikirləşdi ki, “Ayə, deyəsən, bu mənim Cəbrayılovun adamı olduğumu bilib”.

Gülgəz də heç özünə oxşamayan Söhbətovun bu dəyişkənliyini səhər tezdən ona qarşı etdiyi kobud rəftarın, ərinə etdiyi təhqirin üzrxahlığı kimi qəbul etdi.

– Sağ ol, ay müdir. Gəlmiş kimi varsan. Narahat olma. İndi

Gülgəz aşağı düşüb sənə çay, çörək də düzəldər.

– Yox, əziyyət çəkməsin. Mən sizə burda çox əziyyət verirəm. Gərək özümə başqa yer tapım. Daha istəmirəm ki, siz bu qədər əziyyət çəkəsiniz.

– Yox, yoldaş Söhbətov. Sənin burda qalmağın bizə çox xoşdur. Bir də ki, gedib tək necə qalacaqsan? Sənin yeməyini, çayını kim verəcək?

Fərrux birdən durub oturdu. Əli ilə işarə elədi ki, siz də əyləşin. Əhmədəli ilə Gülgəz bir-birinə baxdılar. Söhbətovu heç zaman belə gülərüz və köməksiz görməmişdilər.

– Amma nə vaxtacan belə olacaq? Həmişə siz mənim qulluğumda

durmayacaqsınız ki! Mən də ev-eşik olmalıyam, ya yox?

– Düzdür, yoldaş Söhbətov…

Araya sükut çökdü. Gülgəz dinmirdi. Əhmədəli gülümsəyib:

– Allah bir halal süd əmmiş yetirsin, subaylığın daşını atasan.

– Yetirsin də, yetirsin… Hazır var da. Axtarmağa nə gərək.

– Anlamadım, ay direktor. Əgər varsa, day nə gözləyirsən?

– Məndən asılı heç nə yoxdur. Bu sizdən asılıdır.

Əhmədəli Gülgəzə baxdı, Gülgəz də Söhbətova.

– Ay direktor, kimdisə de, biz də qabağa düşək, görək kimdir.

Fərrux pəncərəyə tərəf baxıb:

– Yox əşşi, uzağa getmək lazım deyil.

– Vallah, mən andıra bilmədim.

Fərrux daha sözü uzatmağın yersiz olduğunu görüb dedi:

– Qızınız Aynanı istəyirəm…

Gülgəzin elə bil indi dili açıldı. Bayaqdan bəri o susqunluğunu

qoruyub saxlasa da, indi daha Fərruxdan utanmadı da:

– Bıy, ay yoldaş Söhbətov, böyük qız dura-dura Aynanı sənə

verə bilmərik. Bir də ki, Ayna səndən çox uşaqdır. Alınmaz bu iş…

Əhmədəli çevrilib arvadına baxdı. Arvadı başı ilə Əhmədəliyə yox dedi. Yəni fikrim qətidir.

– Hə, alınmaz, ay direktor. Böyük qızı verməmiş, onu kimə

verə bilərik ki…

Fərrux Əhmədəlinin böyük qızını görmüşdü. Bayaq Aynanın onu şillələyib əlindən çıxması qıza olan ehtirasını artırmışdı. Artıq o nəyin bahasına olursa-olsun, məhz Aynanı ələ keçirmək istəyirdi. Hələlik isə ortanı səngitmək üçün dedi:

– Mən gözləyərəm. Siz də böyük qızı bir az tez baş-göz edin ki…

Gülgəz:

– Allah qismətini versin. Xeyirlisi. Amma ona hələ çox var… – dedi və qapıya tərəf getdi.

Əhmədəli də sağollaşıb qapıdan çıxdı.

Həmin gün alt evdəkilərdən daha bir səs çıxmadı. Fərrux ac-susuz

yatsa da, şükür elədi ki, Ayna baş verənləri valideynlərinə danışmayıb. Gözlərini yumub yatmağa çalışdı. Xəyalının bir ucunda gənc, dəli ceyranı xatırladan Ayna, o biri ucunda da yaşıdı, dünyalar gözəli Şəhrizad. Xəyalən gah Aynanın, gah da Şəhrizadın yanında olurdu. Birdən at belində Şəhrizada tərəf gələn Talıbı gördü. Tez gözlərini açdı. Yuxusu ərşə çəkilmişdi… Masa üstünə kağız-qələm qoyub oturdu. Moskvaya, Mərkəzi Komitəyə və Fövqəladə komissiyaya Talıbın bu günə kimi azadlıqda qalması barədə donos yazacaqdı…

***

Bu yaz erkən quzuların sayı çox idi. Talıb İsmayılı da götürüb mal bazarına satmağa quzu aparırdı. Erkən quzuları satıb şişək alacaqdılar. Hümbət də bu gün qoyunları tövlədən çıxarmayıb onlarla gəlmişdi. Quzuları qabaqlarına qatıb üzü bazara doğru getdilər…

Sibir Qəzənfər Tərtərin sahili ilə qardaşı, sədr Süleymanla

pambıq sahələrinə baxa-baxa gəlirdilər. Birdən ön tərəfdən bərk şappıltı gəldi. Atlarını yeyinlədib üzü Kürə tərəf çapdılar. Axan çayın ortasında bir qadının suya batıb-çıxdığını gördülər.

Süleyman Sibir Qəzənfərdən cavan olduğundan atını durdurub gimnastyorkasını çıxartdı. Cəld atdan enib Tərtərə baş vurdu. Sibir Qəzənfər də sahədəki kəndlilərə səslənib köməyə çağırdı. Süleyman üzə-üzə özünü batan qadına çatdırıb bir əli ilə qadının qolları altından yapışdı, o biri əli ilə isə üzməyə çalışdı.

Kənd cavanlarından bir neçəsi özünü çaya atıb, Süleymanın

köməyinə yetişdi. Sibir Qəzənfər artıq sahilə yaxınlaşan Süleymandan və suda olan kənd cavanlarından suda batanın kim olduğunu xəbər aldı.

– İsmayılın anası Nəsibə arvaddı, – Süleyman boğuq səslə qışqırdı.

Sibir Qəzənfər:

– Yazıq arvad, əri öləndən necə havalanıbsa…

Sibir Qəzənfər Nəsibəni evə aparmalarına göstəriş verdi.

Talıbgil hələ qayıtmamışdılar… Nəsibəni daxmasında yatağa uzatmışdılar. Şəhrizad, Nübar, Xoşqədəm onun yanında idilər. Şəhrizad bu zavallı qadının halına acıyır, bugünkü hadisənin hələ bazarda olan İsmayıla evə qayıtdıqda necə təsir edəcəyini düşünürdü.

Tamamilə əldən düşən Nəsibə isə ayağa qalxa bilməsə də, buna cəld edirdi. Şəhrizad və Nübar onu güclə qaldırdılar. Handan-hana Nəsibə sakitləşib gözlərini yumdu.

Xoşqədəm Nəsibə arvadın yanında qaldı. Şəhrizad da arabir Nəsibə arvada baş çəkirdi. Axşama yaxın Talıb, İsmayıl və Hümbət bazardan geri döndülər. Aldıqları şişəklər sağlam görünürdü. Yaxşı da qiymətə almışdılar. Yol boyu xeyli deyib-gülmüşdülər…

İsmayılı gülməyə məcbur edən o idi ki, qoyun satanlara yaxınlaşdıqda Talıb uzaqdan hansı qoyunun şişək, hansının erkək olduğunu deyirdi. Hümbət isə ağızlarını açıb dişlərinə, digər yerlərinə baxmamış bunu deyə bilmirdi. İsmayıl da Hümbətə üzünü tutub, – ayə, ay Hümbət, sən gözünü açandan qoyunların içində böyümüsən, çobanlıq etmisən, amma hələ də hansı quzunun erkək, hansının da şişək olduğunu bilmirsən. Amma bəy oğlu Talıb bəy bunu uzaqdan baxmaqla edir. İndi sən mənə de görüm, sən çobansan, yoxsa çobanlığın da əldəqayırmadır?…

Hər üçü İsmayılın bu sözlərinə xeyli gülmüşdü, Hümbət də özünü sındırmayıb, – Talıb qağam hər şeyi, adamları da uzaqdan tanıyır, – demişdi.

Belə görünürdü ki, hər üçünün kefi kökdür. Amma həyətə daxil olduqda Şəhrizad və Nübarın İsmayılgilin qapısı ağzında, əli qoynunda dayandıqlarını gördülər.

Daxmalarını hər dəfə tərk edəndə xəstə anasına nə isə ola biləcəyindən daim narahat olan İsmayılın ürəyi sürətlə döyünürdü. İrəli qaçıb, – anama bir şey olub? – deyə Şəhrizad və Nübardan xəbər aldı.

Şəhrizad İsmayılın çox həyəcanlandığını görüb, – İsmayıl, narahat olma, anan sağ-salamatdır, keç içəri özün görəcəksən, – dedi.

İsmayıl içəri keçdi. Anası gözlərini yumub yataqda dinməz-söyləməz uzanmışdı. Xoşqədəm onun yanında dizlərini qucaqlayıb xəyala dalmışdı.

İsmayıl dizlərini yerə atıb, – Ana, ay ana, – deyə səsləndi.

Xoşqədəm:

– İşin yoxdur, qoy yatsın, – dedi.

– Bu nə vaxtın yatmağıdır? O heç yatırdı ki, nə oldu birdən-birə…

– İsmayıl, sakit ol, qoy sənə bir çay gətirim, iç rahatlan. Anan yorulub

yatır.

Çay gətirdikdən sonra İsmayıla dedi:

– Daha onu tək qoymaq olmaz. Sibir Qəzənfər görməsəydi indi onu