Sultonali Mukaramovich Abduraxmonov
LaTeX ga kirish. Darslik
Muharrir Ibratjon Xatamovich Aliyev
Muharrir Boxodir Xoshimovich Karimov
Muharrir Salim Madraximovich Otajonov
Illustrator Sultonali Mukaramovich Abduraxmonov
Illustrator Ibratjon Xatamovich Aliyev
Muqova dizayni Sultonali Mukaramovich Abraxmonov
Muqova dizayni Ibratjon Xatamovich Aliyev
Taqrizchi, Fargona davlat universiteti kafedra mudiri, fizika-matematika fanlari doktori, professor Karimberdi Egamberdiyevich Onorqulov
Taqrizchi, “Kompyuter tizimlari” kafedrasi dotsenti, fizika-matematika fanlari nomzodi Mamatiso Latibjanovich Djalilov
Korrektor Oqiljon Axmedovich G'ofurov
© Sultonali Mukaramovich Abduraxmonov, 2023
ISBN 978-5-0059-2939-6
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
Annotasiya
O’zbekiston Respublikasining taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan munosib o’rin egallashi va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish uchun fuqarolarning, ayniqsa ziyolilarni ma’naviy salohiyati, iqtisodiy o’zgarishlarni to’giri talqin qilishlari va bu jarayonlarni boshqara olishlari hamda XXI asr ilmiy-texnika taraqqiyoti talablariga javob bera olishlari uchun o’quv maskanlarida sifatli kadrlarni etkazib berish masalasi dolzarb hisoblanadi. Shu borada «LaTeX ga kirish» fani ham kelajak mutaxassislarini zamon talabidan kelib chiqqan holatda matnli ma’lumotlarni innovatsion tamoyillar asosida qayta islash va chop etishga tayorlash texnologiyalari bo’yicha bilim va ko’nikma beradi.
Ushbu darslik xozirgacha mavjud adabiyotlar, maqola, taqdimotlar va ko’rsatmalar asosida tayyorlandi. Barcha foydalanilgan materiallar nomlari va manzillari ko’rsatib o’tildi. Darslikda keltirilgan har bir misol tizimda sinalgan.
Darslikdagi materiallar ketma-ketligi fan bo’yicha tavsiya etilgan fan dasturiga mos keladi. Har bir mavzudan keyin mavzu bo’yich nazorat savollari, topshiriqlar berilgan. Talaba mavzularni o’zlashtirish darajasini aniqlash uchun savollarga mustaqil javob berishi va topshiriqlarni bajarishi yetarli. Bundan tashqari fan bo’yicha glossariy va test savollari to’plami berilgan. Shuning uchun o’quv qo’llanmadan fanni mustaqil o’rganuvchilar ham keng foydalanishi mumkin.
Kirish
Respublikada ta’lim sohasidagi islohotlar olib borilayotgani ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning uzviy va hal qiluvchi yo’nalishlaridan biri ekanligini ko’rsatadi. Erkin demokratik fuqarolik jamiyatini barpo etish, yuksak iqtisodiy taraqqiyotga erishish va aholi farovonligini ta’minlash kabi pirovard maqsadlarga ta’lim sohasini tubdan o’zgartirmasdan va zamonaviy asosda qayta qurmasdan turib erishib bo’lmaydi. Oliy o’quv yurtlarida tayorlanayotgan kelajak kadlarini zamon talablari asosida tayorlash mamlakatni rivojlangan mamlakatlar qatoriga qo’shlishida muxim omil bo’lib qolmoqda. Kelajak kadrlarini sifati, imkoniyatlari mutaxassislik fanlari tarkibiga bogliq. Shuning uchun o’quv reja tarkibiga fanlarni kiritishda fanni mutaxassisligidan kelib chiqilishi, uni zamon talabidan belgilanishi zarur. Har bir fan tarkibi soxani kelajakdagi yo’nalishiga mos bo’lish, mutaxasisni kelajakka tayorlab borish kerak. «LaTeX ga kirish» fani ham axborot kommunikatsiyalari soxasi mutaxasislariga ilmiy – matematik matnli informasiyalarni qayta ishlash, ifodalash va chop etishga tayorlash masalalarini yechishga tayorlashga qaratilgan. Fan «Axborot kommunikatsiyasi sohasida kasbiy ta’lim» bakalavr ta’lim yo’nalishi o’quv rejasiga asosiy fan sifatida kiritilgan. Lekin «LaTeX ga kirish» fani bo’yicha o’zbek tilida adabiyot mavjud emas. Shuning uchun fandan darslik tayorlanishi dolzarbdir.
Darslikni tayyorlashda ingiliz va rus tilida chop etilgan adabyotlardan foydalanildi. Asosiy adabiyot sifatida. 2003 yilda chop etilgan «С. М. Львовский, Набор и вёрстка в системе L A T E X ” qo’llanmasi olindi.
LaTeX tizimi matematika, kimyo, umuman texnika yo’nlishida maqola, kitob va boshqalarni standart ko’rinishlarda ifodalash uchun yaratilgan. U matematik ifoda, formula tenglamalarni muallif tomonidan kompyuterlarda qayta ishlashni tashkil etish uchun mo’ljallangan. Tizim matn tarkibiga tasvirlarni ixtiyoriy ko’rinishda kiritish, sodda chizmalarni chizish imkoniyatini ham beradi.
Darslikni asosiy maqsadi, tizimni o’rganuvchilarga maksimal sharoit yaratish maqsadida har bir mavzu aniq misollar bilan tushintirishga yo’naltirish bo’ldi. Misollar foydalanishga tayyor bo’lib, har biri kompanovka qilinib, olingan natijalar keltirilgan. O’rganuvch keltirilgan misollarni LaTeX tizimiga kiritib, natija olishi va o’zgarishlar kiritib tizim buyruqlarini misollar asosida amaliy o’zlashtirish imkoniyatiga ega.
1. «LATEX ga kirish» fanining mazmuni, predmeti va usullari
1.1. LaTeX dan foydalanish asoslari
LaTeX matnli ma’lumotlarni chop etishga tayyorlash, matnli informatsiyalarni qayta ishlash, bir joydan ikkinchi joyga matnli informatsiyalarni o‘zgarishsiz uzatish va saqlash uchun yaratilgan tizimdir. Bu tizimni asoschisi amerikalik matematik va dasturchi Donald Knutdir (Donald E. Knuth). U bu tizimni matematika yo‘nalishidagi ilmiy maqolalarni oson kompyuterga kiritish maqsadida o‘tgan asrni 70 yillarida yaratgan. U yaratgan tizim TeX deb atalgan. Kunt tizim tilini yaratishdan tashqari u uchun translyator dasturini ham yozgan. Yaratilgan tizimda tayyorlangan matnli informatsiyalar ko‘rinishi ixtiyoriy konfiguratsiyadagi kompyuterga kiritilganda ham o‘zgarishsiz qolgan. Keyinchalik tizimni makro birlashmalarga aylantirilgan va xozirgi xolatga yetib kelgan. Biz foydalanayotgan LaTeX tizimini Lesli Lemport (Leslie Lamport) tomonidan tashkil etilgan.
Xozirda LaTeX bilan birgalikda PlainTEX, AMS-TEX kabi ilovalar ham keng foydalanilmoqda. PlainTEX – asosan murakkab matnlarni qayta ishlash va boshqa ilovalarga matnlarni o‘tkazishni yengillashtiruvchi ilova sifatida qo‘llaniladi. U ham Donald Knut tomonidan yaratilgan.
LaTeX paketi yordamida turli ko’rinishdagi maqolalar, hisobotlar, taqdimotlar, bundan tashqari butun boshli kitoblarni yozish mumkin. Unda turli matematik formulalarni yozish juda qulay, shuningdek, jadvallar yaratish, havolalar bilan ishlash, raqamli va belgili ro’yxatlar hosil qilish kabi amallar avtomatlashtirilgan. Bundan tashqari, yana boshqa qo’shimcha paketlar ham bor bo’lib, ularning yordamida hujjat yaratish birmuncha oson va qiziqarli ko’rinishga keladi.
Paketning ilk versiyasi 1984-yilda Lesli Lemport tomonidan ishlab chiqilgan. Hozirgi versiyasi LaTeX2 deb nomlangan bo’lib, 1994-yilda yaratilgan.
Ushbu paket yordamida yaratilgan fayl kengaytmasi *. tex kengaytmaga ega bo’ladi. Hozirgi kunda zamonaviy analitik sistemalar, masalan, Maple, Mathematica, Maxima yoki Reduce kabi amaliy paketlarda yaratilgan hujjatni *. tex formatga o’tkazish imkoniyati mavjud.
Umuman olganda, dastur imkoniyatlari cheklanmagan (yangi makroslarni dasturlash imkoniyati tufayli). Quyida yuklab olish mumkin bo’lgan imkoniyatlari keltirilgan:
· Hujjatni tarkibiy qismlarga ajratish;
· Xatboshi, so’zlar orasidagi bo’sh joylarni avtomatik aniqlash;
Graflar, diagramma va sxemalarni chop etish;
· Organik kimyo va Noorganik kimyoga tegishli kimyoviy formulalar va molekulyar bog’lanishlarni tasvirlash;
· Matematik formulalar, tenglamalar, tenglamalar sistemasi, operatorlarni tasvirlash;
· Bibliografiyalar hosil qilish va ularni tahrirlash;
· Formula, rasm, jadvallar uchun havolalar yaratish va tahrirlash;
· va hokazo.
Bir so‘z bilan aytganda TeX tizimi matnlarni kitoblarda qanday ko‘rinishda chop etilishi kerak bo‘lsa shu ko‘rinishda kuzatish va yuqori poligrafik sifatga erishish uchun qo‘llaniladi.
Tizimni yutuq va kamchiliklari umumlashtirilgan holda quyidagicha keltirish mumkin:
– Bu tizimda tayyorlangan matn boshqa bir kompyuter yoki boshqa operatsion tizim, redaktorga o‘tkazilganda shaklini o‘zgarishsiz saqlaydi;
– Tayorlangan matnni shrift, mavzular, tematikalar (oglavleniye), bo‘limlarni nomerlash tashqaridan, ya’ni matn ichiga kirmasdan buyruq asosida bajarilishini tashkil etadi;
– Abzaslarni sozlash va matematik formulalarni kiritishni yuqori darajada amalga oshirish imkoniyatini beradi;
– Tayorlangan matnli informatsiyani qabul qilish va qayta ishlash uchun bir tizimdagi kompyuter tanlash shart emas, matnni ixtiyoriy turdagi printerda o‘zgarishsiz chop etilishi ta’minlaydi.
Tizimda quyidagi kamchiliklar kuzatiladi:
– Matnni qayta ishlashda kundalik foydalanilayotgan matn redaktorlari singari matn ko‘rinishini bevosita kuzatish imkoniyati mavjud emas;
– Matn ko‘rinishini tubdan o‘zgartirish uchun matn strukturasini qayta ko‘rib chiqish zarur.
– Matnga jadval, grafik yoki tasvirni joylashtirish uchun maxsus buyruqlarga murojat qilish zarur bo‘ladi.
Nazorat savollari
1. LaTeX ni kim ishlab chiqqan?
2. LaTeX va Tex o‘rtasidagi farq nima?
3. Qanday Tex ilovalari ishlab chiqilgan?
4. Tex nima uchun ishlatiladi?
5. Ushbu tizimni o‘rganishdan maqsadi nima?
Topshiriqlar
1. Internet tarmogidan foydalanib xozirda mavjud bo’lgan matn redaktorlarini aniqlang va ularni imkoniyatlarini tahlil eting.
Ilmiy texnik matnlarni chop etishga yo’naltirilgan amaliy dasturlarni tahlil qiling va eng optimal imkoniyatga ega bo’lganlarini nomlarini keltiring.
1.2. Kompyuterga LaTeX ni o‘rnatish
LaTeX tizimi quyidagi dasturlar yig‘indisi ko‘rinishida faoliyat yuritadi:
– kompilyator (MikTeX);
– matn redaktori (TeXMaker);
– tayyorlangan matnni ekranga chiqarish dasturi (SumatraPDF).
Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, TeXMaker va SumatraPDF dasturlari o‘rniga boshqa dasturlardan ham foydalanish mumkin. Boshqa dasturlani internet orqali olish, ularni o‘rnatish va sozlash tizimlari bo‘yicha instruksiyalar bilan tanishish mumkin. Faqat biz kundalik faoliyatda keng foydalaniayotgan dasturlar tizimiga to‘xtalmoqchimiz.
Dasurlarni quyidagi internet manzillaridan bepul yuklab olish mumkin:
• a. MikTeX: http://miktex.org/download;
• b. TeXMaker:
http://www.xm1math.net/texmaker/download.html#windows;
• c. SumatraPDF: http://www.sumatrapdfreader.org/download-free-pdf-viewer-ru.html.
Bu yerda shuni aloxida e’tiborga olish lozimki, tanlangan dasturlar versiyasi o‘rnatilmoqchi bo‘lingan kompyuter razryadiga mos bo‘lishi kerak.
Kompanovkachi MikTeX ni 2.9 versiyasi 32 bit razryadli kompyuterga o‘rnasa, 20.6 versiyasi 64 bit razryadli kompyuterga mos bo‘ladi. Xuddi shuning singari TeXMaker va SumatraPDF dasturlari uchun ham kompyuter razryadiga mos versiyalari tanlanadi.
Kompyuterga dasturlar yuklab olingandan keyin, sanab o‘tilgan ketma ketlikda o‘rnatiladi. O‘rnatish jarayonida foydalanuvchi «Admin» statusida bo‘lishi kerak.
Xar bir o‘rnatilgan dasturni to‘g‘ri o‘rnaganligini sinab ko‘rish uchun uni operatsion tizim «pusk» knopkasidan o‘rnatilagan dasturni ishga tushirish faylini topib ishga tushirish kerak.
MikTeX dasturini (asosiy kompanovshik dastur) ishga tushirish uchun quyidagi dastur ishga tushiriladi:
Rasm 1.1. MikTeX dasturini «Admin» statusida ishga tushirish.
MikTeX dasturini kompyuterga to‘la o‘rnaganligini quyidagi ekranni chiqishi tasdiqlaydi:
Rasm 1.2. MikTeX dasturini yuklanganligini ko’rsatuvchi oyna.
TeXMaker dasturini ishga tushirish quyidagicha amalga oshiriladi:
Rasm 1.3. TeXMaker dasturini ishga tushirish.
Ekranda quyidagi interfeys xosil bo‘ladi:
Rasm 1.4. TeXMaker dasturini ekran interfeysi.
SumatraPDF dasturini o’rnatilganini tekshirish uchun ishga tushirish quyidagicha:
Rasm 1.5. SumatraPDF dasturini yuklash.
Ekranda quyidagi xosil bo‘ladi:
Rasm 1.6. SumatraPDF dasturini yuklanganligini ko’rsatuvchi oyna.
Nazorat savollari
1. LaTeX funksiyasini aytib bering
2. Matnni qayta ishlash tizimining tarkibiy qismlari nimalardan iborat?
3. O‘rnatish uchun qanday tayyorgarlik ko‘riladi?
4. O‘rnatish ketma-ketliklarini ta’riflang
5. Miktex versiyalarini qanday tanlanadi?
Topshiriqlar
1. MikTeX dasturini versiyalarini internet tarmogidan yuklab oling va ularni taxlil qiling.
2. Siz foydalanayotgan kompyuter texnik xarakteristikasidan kelib chiqib mos MikTeX versiyasini o’rnating.
3. MikTeX dasturini ishga tushirib to’g’ri o’rnaganligini tekshirib ko’ring.
4. SumatraPDF dasturini internet tarmog’idan yuklab olib kompyuterga o’rnating.
2. Hujjat strukturasi
LaTeX tizimida hujjat strukturasini amaliy misollar asosida tushintirish uchun kompyuterni tizimda ishlashini ta’minlab olish zarur. Buning uchun tizimda keng qo’llanilayotgan TeXMaker amaliy dasturini sozlash va undan foydalanish metodikasini bilib olishni ko’rsatib o’tamiz.
2.1. TeXMaker ni sozlash
Yuqorida takidlab o‘tdikki, LaTeX bu tizim, tizim o‘z faoliyatini uchta sanab o‘tilgan dasturlar asosida olib boradi. Tizim ishlashi uchun dasturlar birligini tashkil etish kerak. Buning uchun hozirda keng qo’llanilayotgan TeXMakerni sozlash yetarli.
TeXMakerni ishga tushishi bilan ekranda uni quyidagi interfeys xosil bo‘ladi:
Rasm 2.1. TeXMaker asosiy oynasi.
Rasm2.1.da: 1- matn va buyruqlarni kiritish maydoni, 2- kompanovka davrida buyruqlarni mashina tiliga o‘tkazish jarayonini ko‘rsatish maydoni, 3- tayyorlangan matni ko‘rish maydoni, 4- matni qayta ishlash dasturini strukturasini ko‘rsatib turish maydoni, 5- interfeysni instrumentlarini o‘z ichiga olgan bo‘limlarni ko‘rsatuvchi qatori, 6- interfeys instrumentlarini ishga tushirish qatori.
TeXMakerni sozlash uchun interfeysni «5» qatoridan «настройка» bo‘limini sichqoncha yordamida ochamiz, ekranda quyidagi xosil bo‘ladi:
Rasm 2.2. TeXMaker ni sozlash buyrug’i tarkibi.
Bu erdan «Настройка TeXMaker» buyrug‘ini ishga tushirib, u yerdagi 4 ta bo‘limlarni keltirib o‘tilgan tartibda sozlanadi. Har bir bo’limlarda ko’p sondagi punktlar bo’lib, ularni tizim o’rnatilgan kompyuter uchun individual sozlanishi kerak:
а) TeXMaker ni buyruqlar bo’limi
Rasm 2.3. TeXMaker ni sozlash buyrug’i tarkibi oynalari.
б) TeXMaker ni tez belgilash bo’limi
Rasm 2.3. TeXMaker ni sozlash buyrug’i tarkibi oynalari.
в) TeXMaker ni tahrir bo’limi
Rasm 2.3. TeXMaker ni sozlash buyrug’i tarkibi oynalari.
г) TeXMaker ni tahrir bo’limi Rasm 2.3. TeXMaker ni sozlash buyrug’i tarkibi oynalari.
Sozlash vaqtida dasturlarga yo‘l ko‘rsatishda, kompyuterga sanab o‘tilgan uchta buyruq joylashish yo‘li va tanlangan shriftlar ko‘rsatilishi kerak. Keltirilgan Rasm 2.3 dagi sozlashlar misol sifatida olingan.
Nazorat savollari
1. LaTeX ni sozlashdan maqsad nima?
2.Tizimni sozlash ketma-ketligini aytib bering.
3. TeXMaker interfeysini har bir bo’limini tushintiring.
4. «pdf» formatni ko’rish uchun qaysi amaliy dasturni o’rnatish tavsiya etiladi?
Topshiriqlar
1. TeXMaker dasturini ishga tushirib asosiy ekrandagi har bir buyruqlarni ishga tushirib, ularni taxlil qiling.
2. TeXMaker dasturini «настройка» bo’limdagi «команды» bo’linmasiga kirib xar bir buyruq bilan tanishing va taxlil eting.
3. TeXMaker dasturini «настройка» bo’limdagi «быстрый сборка» bo’linmasiga kirib xar bir buyruq bilan tanishing va tahlil eting.
4. TeXMaker dasturini «настройка» bo’limdagi «редактор» bo’linmasiga kirib xar bir buyruq bilan tanishing va tahlil eting.
5. TeXMaker dasturida MikTeX, SumatraPDF dasturlarini o’zaro bog’lanishini tashkil eting.
2.2. Matnlarni qayta ishlash hujjatlari
Tizimdan foydalanishni o‘rganishni boshlash uchun bevosita hujjatni yozish, kompanovka qilish va uni ekranda ko‘rish bilan ish olib borish maqsadga muvofiq. Bu yerda keltirilgan buyruqlarni keyinroq aloxida o‘rganamiz. Hozircha LaTeX tizimni o‘rganishga kirib olish uchun keltirilgan ketma ketlikda ish olib boramiz. Biz adabiyotni tayyorlash davrida foydalanuvchi «kiril» alifbosidan foydalanishi mumkinligini e’tiborga olib, hujjalarda «kiril» alifbosidagi matnlarni ham kiritilishini ta’minlash buyruqlarini kiritib ketdik.
2.2.1. TeXMaker ni ishga tushirish
TeXMaker interfeysini matn va buyruqlar maydoniga quyidagini tering:
\documentclass {article}
\usepackage [T2A] {fontenc}
\usepackage [russian] {babel}
\begin {document}
Холдоров
\end {document}
Ekran quyidagicha ko‘rinishga ega bo‘ladi:
Rasm 2.4. Hujjatni kiritish maydoni.
Tizimda dasturni kompanovka qilish uchun, uni biror nom bilan fayl sifatida saqlab oling. Buning uchun instrumentlardan «Сохранить как..» instrumentini tanlab bosing va faylga nom bering:
Rasm 2.4. Hujjatni saqlash instrumenti.
Berilgan nom ekran interfeysi yuqorisida». tex» kengaytmasi bilan xosil bo‘ladi.
Kiritilgan hujjatni kompanovka qilish uchun interfeysni quyidagi instrumentini sichqoncha yordamida bosing:
Rasm 2.5. Hujjatni kompanovka qilish instrumenti.
Interfeysda kompanovkani borishini ko‘rsatuvchi maydonda kiritilgan buyruqlar va matnlarni kompanovkalash (mashina tiliga o‘tkazish jarayoni) namayon bo‘ladi. Agar hujjatni kiritishda xatolik kuzatilsa bu haqida qizil yozuvlar bilan xatolik sababi va xatolik kuzatilgan qator ko‘rsatiladi.
Kompanovka tugagandan keyin kiritilgan matn «dvi» formatga o‘tadi. Bu tayorlangan matnni ekranda «pdf» formatda ko‘ri uchun quyidagicha ish ko‘riladi:
Tizim interfeysidan sichqoncha yordamida «Просмотр pdf» instrumenti ishga tushiriladi:
Rasm 2.6. Hujjatni natijasini ekranda ko’rish instrumenti.
Ekranni ko‘rish maydonida quyidagi xosil bo‘ladi:
Rasm 2.6. Hujjatni natijasini ekranda ko’rinishi.
2.2.2. Matnni o‘zgartirish
Hujjat matnni o’zgartirish texnologiyasi juda sodda. Hujjat maydonida hujjatdagi matnni quyidagicha o’zgartiramiz:
\documentclass {article}
\usepackage [T2A] {fontenc}
\usepackage [russian] {babel}
\begin {document}
Салимов бугун келди
\end {document}
Yuqoridagi singari programma kompanovkalab interfeys yordamida xosil bo‘lgan matnni ko‘rish tizimi ishga tushirilsa,
Ekranni ko‘rish maydonida quyidagi xosil bo‘ladi:
Rasm 2.7. Yangi o’zgartirilgan hujjatni natijasini ekranda ko’rinishi.
2.2.3. Matnni o‘zgartirish texnologiyasi
Yangi matnni matn o’rniga quyidagicha kiriting:
\documentclass {article}
\usepackage [T2A] {fontenc}
\usepackage [russian] {babel}
\begin {document}
Комилжон ишга келиб 10—30 да чикиб кетди
\end {document}
Yuqoridagi singari programma kompanovkalab interfeys yordamida xosil bo‘lgan matnni ko‘rish tizimi ishga tushirilsa, ekranni ko‘rish maydonida quyidagi xosil bo‘ladi:
Rasm 2.8. Yangi o’zgartirilgan hujjatni ekranda ko’rinishi.
LaTeX ni birlamchi varianti kompyuterga o‘rnatilgandan keyin, tizimga birlamchi variant tarkibida bo‘lmagan buyruqlar kiritilsa, tizim ularni zaruriy dasturiy paketlarini internetdan qidirib o‘rnatib oladi (kompyuter internet tarmog‘iga ulangan bo‘lishi kerak).
LaTeX tizimida hujjat tayorlash jarayonida xotirada quydagi fayllar hosil bo’ladi va jarayonda ishtirok etdi:
.log – fayl protokoli; kompilyatsiya bilan bog’liq barcha ma’lumotlar ushbu faylga yozilgan.
.aux – o’zaro bog’liqlik ma’lumotlari;
.toc – fayllar tarkibi;
.lof – tasvirlar ro’yxati;
.lot – jadvallar ro’yxati;
.bbl – BibTEX dasturi yordamida yaratilgan bibliografiya;
.Ind – MakeIndex dasturi tomonidan yaratilgan mavzu ko’rsatkichi
Nazorat savollari
1. Yangi hujjat qanday hosil qilinadi?
2. LaTeX da hujjat qanday nomlanadi?
3. Hujjatni redaktorlash qanday amalga oshiriladi?
4. Hujjatni yuklash tizimini tushintiring.
Topshiriqlar
1. TeXMaker dasturini ishga tushiring va \documentclass {article}, \begin {document} va \end {document} buyruqlari asosida ixtiyoriy besh qator lotin alifbosidagi matnni kiriting, ma’lim nom bilan saqlang va kompanovka qilib jarayonni borishini kuzating.
2. Kiritilgan matnga o’zgartirish kiritib qayta kompanovka qilib jarayon borishini kuzating.
3. Matn tarkibidan \end {document} buyrugini o’chirib tashlang va kompanovka jarayonida kuzatiladigan xatolikni tahlil eting.
4. Xar bir xolatda hujjat natijasini pdf formatda ekranda kuzating.
5. TeX Live, MiKTeX va. Tavsifini toping
6. MacTeX. Quyidagi tarqatishlardan qaysi biri sizning shaxsiy kompyuteringizning tizim talablariga javob beradi?
7. TeXstudio, TeXworks tahrirlovchilarining imkoniyatlarini o’rganing,
8. WinEdt, Sublime Text 3. Ularning qaysi birida vizual elementlar amalga oshiriladi?
2.3. Matnlarni qayta ishlash
2.3.1. Ishlanmani xajmini boshqarish
Ishlanmani xajmini ortib ketishini oldini olish maqsadida jujjatni tayyorlashda kiritilayotgan o‘zgarishnigina ko‘rsatib o‘tamiz. Hujjatni o‘zgarishsiz qolgan boshlang‘ich qismini matnda ko‘rsatib o‘tmaymiz. O‘zgarish asosan matn terish doirasida amalga oshiriladi. Hujjatga quyidagi matn va buyruqlarni kiritamiz:
\begin {document}
Мехнат унимдорлиги
7\% га ортди, ва битта натижа учун
куйдаги берилмоқда \$200.
\end {document}
Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:
E’tibor qarating, simvol «\» matn tarkibida belgini (simvolni) ko‘rsatib turuvchi buyrug’i sifatida ishtirok etmoqda. Agar bu buyruq qo‘yilmasa «%» kommentariya, «$» formulani belgilash buyruqlari sifatida qabul qilinar edi. Misol:
\documentclass {article}
\usepackage [T2A] {fontenc} %% shrifni ko’chirissiz qo’shish
\usepackage [russian] {babel} %% Ingiliz matniga rus shriftini kiritish
\begin {document}
Бу % акиллий эмас
% зур: олишга тайёр
мисол.
Кадим замонларда бир кампир кулранг
%
Эчки билан яшаган.
\end {document}
Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:
% belgisi qo‘yilgan satrlar chop etilmadi. Chunki ularni belgi komentariya ekanligini belgiladi. Misol:
\documentclass {article}
\usepackage [T2A] {fontenc} %% shriftni ko’chirishsiz qo’shish
\usepackage [russian] {babel} %% Ingiliz matniga rus shriftini kiritish
\begin {document}
Бу % қиласиз
% Зўр: ўрганадиган
мисол.
Бор экан, йўқ экан бир кампирни
кулранг%
роқ эчкиси бор экан.
\end {document}
Kompanovka qilib, ko‘rish buyrug’ini ishga tushirish bilan hujjatni ko‘rish maydonida quyidagini kuzatamiz:
E’tibor qarating: simvol «%» o‘zidan keyingi matnlarni va probellarni qator oxirigacha kommentariya sifatida belgilaydi. Bu esa matn chop etilishida ishtirok etmasligini ta’minlaydi
