Саха фольклора
Тыл-өс
Ааттаспыт аалы көтөҕөр.
Ааттаһар да ахсааннаах, көрдөһөр да күттүөннээх.
Аҕыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах.
Аҕыйахта саҥарыаҥ – аҕыйахта сыыһыаҥ.
Алгыс баһа сыалаах, кырыыс баһа хааннаах.
Алгыска оннооҕор абааһы ахсыыр.
Аһаҕас айах, бэлэм бэлэс.
Атыттар алгыстарынан, чугастар тойуктарынан буолла.
Биир тыл минньигэс, биэс тыл сымсах.
Дьадаҥы киһи остуоруйаһыт буолар.
Иэгэйэр икки атахтаах бары тыллаах.
Кини айаҕыттан көмүс тохтуо суоҕа.
Киһи айаҕын саба туппаккын.
Киһи кэпсэтэн, сылгы кистэһэн, ынах маҥыраһан билсэр.
Киһи тыла дуҕаҕа баайыллыбыт чуораан буолбатах.
Киһи тыла иччилээх.
Киһи тыла – ох.
Киһи тыла сэттээх, киһи тыла сүлүһүннээх.
Киһи тыла уоттааҕар абытай.
Куһаҕан буолан баран, сымыйа буолбат.
Кырыыс баһа хааннаах, алгыс баһа арыылаах.
Кыһыл тыл – байҕалы оломнуур.
Кэриэс кэс тыл.
Кэскиллээх кэс тыл.
Лоп гынна да догобуор, эттиҥ да этириэс.
Мөлтөх киһи мөккүөнньүт буоларыгар дылы.
Олоҥхо төрдө – олоххо.
Омук тойуга, өһүк номоҕо буолбут.
Оруо маһы ортотунан тыллаах.
Ох-батыйа тыл.
Өс хоһооно – өбүгэ номоҕо.
Саҥа дорҕоонноох, өс хоһооно киэргэллээх.
Саҥарара саахардаах, кэпсииригэ кэмпиэттээх, үөрэтиигэ үрүмэлээх.
Саҥарыаҥ иннинэ санаан көр.
Саҥарыахтан салаҥ, кэпсиэхтэн кэрэгэй.
Саҥарыма – бит гын.
Сарсыарда – сахсаан, киэһэ кэпсээн буолбут.
Соҕотох тыл – сокуон, аҥаардас тыл – ачастаат, биир тыл – бирисээгэ.
Солуута суох саҥарааччы сонуна уу-хаар буолааччы.
Сыҥааҕыҥ сыаланнын, айаҕыҥ арыыланнын.
Тоҥтон толлубакка тосторунан туойар, ириэнэхтэн иҥнибэккэ илдьиритэ этэр.
Тыл дьыалаттан арахсыбат.
Тыл сүһүөҕэ суох.
Тыл тыалга быраҕыллыбат.
Тыл уҥуоҕа суох.
Тыл хаалыан кэриэтин тыһыынча бардын.
Тыллаах эппитин, кырыыстаах кыраабытын курдук.
Тылтан тыл тахсар, саҥаттан саҥа тахсар.
Тыҥатын күүгэнэ баранна.
Тыһы кылы тыыра этэр уус тыллаах киһи.
Устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах.
Уу тэстибэтинэн саҥарар киһи.
Үтүө ат кымньыыта биир, үтүө киһи тыла биир.
Үтүө оҕус биир дьүккүөрдээх, үтүө киһи биир тыллаах.
Үтүө тыл дьол буолар.
Үтүө тылтан ким да тахсыбат.
Үүннээх-ыҥыырдаах үтүө тыл.
Халлааны улаҕатынан дойҕохтоох, сири сиксигинэн сэһэннээх Сээркээн Сэһэн.
Хоммут уоһа хоҥунна, өрөөбүт уоһа өһүлүннэ.
Хоруо курдук этэр.
Хотон иччитигэр дылы хоһоонноох.
Ырыа курдук ыпсар, тойук курдук тупсар.
Элбэх сырыылаах атаҕа кирдээх, элбэх саҥалаах айаҕа кирдээх.
Эппит тыллааҕар эппэтэх тыл ордук.
Эр киһи тыла биир.
Этиллибит тыл иһиллибэт буолбат.
Этэр тыл эҕэлээх, саҥарар тыл салалталаах.
Олох-дьаһах, кэм-кэрдии
Аан дойду аппатын-томторун дэхсилиэҥ суоҕа.
Ааспыт төннүбэт.
Балык ыамнаах, киһи күннээх.
Барыам диэн маскын бараама.
Былыргыны былыт саппыт, ааспыты ардах сууйбут.
Дьадайан баран баайгын кэпсээмэ, кырдьан баран күүскүн кэпсээмэ.
Иннин тымтыктанан көрбүт суох.
Киһи аан дойдуга биирдэ төрүүр.
Киһи буолабын дуу, кии буолабын дуу?
Киһи үйэтэ аттаах киһи түннүгүнэн элэс гынан ааһарын курдук.
Кур бэйэм кубулуйумуна олоробун, эргэ бэйэм элэйиминэ олоробун.
Куһаҕаннаах үчүгэй куустуспутунан сылдьаллар.
Күн-дьыл атастаһар, олох уларыйар.
Күн-дьыл көмүстээҕэр күндү.
Күн-дьыл устар, олох кэминэн тупсар.
Күн-дьыл эҥин-эҥин.
Күҥҥэр күл, ыйгар ытаа.
Күөскүн эрдэттэн өрүнүмэ.
Күүттэххэ күн-дьыл уһунун.
Кырдьаҕастан алгыһын ыл.
Кырдьаҕастан ыйытыма, сылдьыбыттан ыйыт.
Кырдьаҕаһы матаҕаҕа хаалаан сылдьан сүбэлэт.
Кырдьар кырыыс муҥа, сорсуйар сор муҥа.
Мутугунан быраҕар муҥур үйэ.
Ойуоккалыы оонньуур оҕо сааспыт аастаҕа.
Oлоҕо олох буолбата.
Олох олоруу ыраас хонууну туорааһын буолбатах.
Олох – оҕо оонньуута буолбатах.
Онуоха диэри үрүҥ тураах хара, хара тураах үрүҥ буолуо.
Оһох кэннигэр сыппыт уот таһыгар кэлиэҕэ.
Өлүү өллөйдөөх, алдьархай абырахтаах, сут сулуулаах.
Өрүс долгуннаах, олох очурдаах.
Өтөх иинэ оспот.
Саллар сааһым, үллэр үйэм.
Силиһэ суох мас үүммэт.
Сүөһү биир түүтүнэн сылдьыбат, киһи биир олоҕунан олорбот.
Сүөһү – төрөөтөҕүнэ ас, өллөҕүнэ ас, киһи – төрөөтөҕүнэ ночоот, өллөҕүнэ ночоот.
Сыл диэн хонук.
Сыл-хонук барытын эмтиир.
Сыта-тура толкуйдаа.
Тиэтэйбит сыарҕа сыыр анныгар хаалар, тиэтэйбэтэх сыарҕа сыыр үрдүгэр тахсар.
Тиэтэйиэҥ да бытаарыаҥ.
Төрүү илик оҕоҕо биһик оҥостубукка дылы.
Туох барыта кэмнээх.
Туох да барыта туомнаах.
Туох даҕаны ортотунан тоҕоостоох.
Түөһэйэн, чөҥөчөгү үрбүт.
Тыыннаах дьон тэбэр сүрэхтээх, саныыр санаалаах буолаллар.
Улуу дойду оспуостаах, аан дойду аартыктаах, күөх далай оломноох, хара тыа ыллыктаах.
Үйэ уһун да, олох кылгас.
Үөһэттэн хаар бөҕө баттаан, анныбыттан ханным сааҕа аста: кырдьар кырыыс, сорсуйар сор.
Үрүҥ күн сырдыга баҕалаах.
Үс туман түһүөр диэри.
Үтүөттэн үтүгэн буора төрүүр.
Хойутаан баран хобо тиктибит диэбиккэ дылы.
Чыпчылыйыах бэтэрээ өттүгэр.
Ый-күн алтыһыытын курдук, биирдэ эрэ көрсүһэн араҕыстахпыт.
Эдэр саас, күөгэйэр күн.
Эдэрбин диэн эрэнимэ, кырдьаҕаспын диэн түүнүмэ.
Эн өллөххүнэ, сир сиринэн, дойду дойдунан хаалыа.
Эргэ эстибит, саҥа сандаарбыт.
[11], [13, 123–127 с.]
Тыллаах буолар чабырҕах
Иирбэ-таарба эриллэҕэс,
Истээн-тастаан бүгүллэҕэс,
Тоҕус төгүл тоһуттаҕас,
Токур-бокур олуллаҕас
Тыллаах буолар чабырҕах.
Чабырҕахсыт тыла сымса,
Чабырҕахсыт тыла сытыы,
Чабырҕахсыт тыла ыраас,
Чабырҕахсыт тыына уһун
Буолуох тустаах, атастаар.
[14, 35 с.]
Мэник уол туһунан чабырҕах
Oҕo киһи
Онно-манна
Олой-чолой
Оонньоохолуур
Килбиэн сандаар
Күнэ киирэн,
Киэһэ буолан,
Кини киһи
Күлүк сиргэ
Күлэр-салар,
Көҥүл баран
Көтөр, ойор,
Көтүөккэлиир,
Көрүлээхтиир,
Сырбан татай
Сылдьар сирин
Сыттаах курдук
Сыымайдаахтыыр.
«Сыыһар» диэни
Сытаан билбэт
«Сытыы» уолбут
Сыһыгырыы
Сыспарыйар.
Ханна кини
Хаадьах гынар —
Хатан-чаҕаан
Хаһыы буолар.
Оотой-тоотой
Оҕолору
Охсуталаан
Орулатар,
Ийэ этэр —
Иннин ылбат,
Аҕа буойар —
Абыраабат.
Дьүдьэх таҥас,
Дьүһүн-бодо,
Дьэбэ сирэй,
Дьэллик киһи
Дьиэгэнийэр.
[4, 26–27 с.]
Кыыс чабырҕаҕа
Ааман-ньааман,
Архан гиэнэ,
Хоптон гиэнэ,
Хочору-бичэри,
Көнтөс көҕөнө,
Көдьүнү мaҕaнa,
Эмэчэн-чэҥэчэн.
Эптэл-тэптэл
Бытырыыстаах быалаах,
Хаҥырастаах хамнатардаах,
Олороро оһуордаах,
Симэнэр симэхтээх,
Таҥнар таҥастаах,
Чaҕapдaax,
Талбардаах талах олох мастаах,
Xaҥырҕастаах хаппахчылаах,
Сэттэ быт тириитэ бүрүөһүннээх,
Ньыха ньыхаарыскай кыыс,
Былыты быһа сүүрбүт
Бырдьа эриэн oҕycтaax,
Халлааны хайа сүүрбүт
Хара caaдьаҕай ынахтаах,
Сыҥ-сыҥ боросуун
Oҕонньор aҕaлaax,
Күрбэй татай
Күтүөттээх
Күн хара кыыс буолабын!
С.И. Боло суруйуутуттан
[13, 269 c.]
Киһиргэс киһи
Тахсар сардаҥаны
Доруобунан кыҥаабыт
Дьорҕоот төрүттээх,
Олох долгунугар
Олорсон ыраатарга
Оройдообут бэйэлээх;
Аан дойдуну
Apҕapa анаараары
Ачыкы харахтаммыт,
Кый дойдуну
Кымаардары билээри
Кырдьык-хордьук хамсаммыт;
Биллэрик оронтон
Быкпатах эрээри,
Билиилээххэ холунар,
Дьону үтүктэн ойоҕостон
Дьоһуннана-дьоһуннана
Дуона суохха чоргуйар;
Кириитикпин дэнэн
Кирсэ быстыбыт,
Ырыаһыппын диэн
Ыыс ыспараанньалаах,
Хайҕал, аат-суол түүллээх,
Ханнык эмэ кэмнээх;
Тиритэн-тиритэн
Tиpэҕэ элэйэр,
Тиэргэнин иһигэр
Tэллэҕэ тэлээрэр
Киһиргэс, көтөр-түү
Киһи баара үһү.
[4, 25 c.]
Билбит-көрбүт
(Дьүлэй Бүөкээн чабырҕаҕыттан быһа тардыы)
Кынаттаах кырасыабайын
Кыталыктан ордук
Кырасыабай куоластаах
Кыылы көрбөтөҕүм.
Хотоҕойдоох боһомотуттан
Кубаттан ордук
Куорсуннаах толуутун
Чопчу көрбөтөҕүм.
Тыҥырахтаах кырдьаҕаһа
Бар дьаҕылтан ордук
Баһаам улахан
Тыҥырахтаах көтөрү
Быыһаан көрбөтөҕүм.
Хабан ылар хаадыат
Хапсаҕай айахтаах,
Туораабыты тоҕо тардар
Торҕон бөрөттөн ордук
Дохсун ороскуоттаах кыылы
Дуол билбэппин.
Ардай аһыылаахтан,
Куһаҕан киҥнээхтэн
Хагдаҥ эһэттэн ордук
Хардааччы кыылы харахтаабатаҕым.
Кынаттаах кытыгыраһа
Кырбыйтан ордук
Кытыгырас кыылы
Кыайан билбэтэҕим.
Сиппитин сиир сигилилээх,
Туппутун тоҥсуйар удьуордаах,
Морускуойунан
Мохсоҕолтон ордук
Модун кыылы
Булан көрбөтөҕүм.
Боһомо бултан
Улуу буур тайахтан ордук
Ботуччу булду
Булан көрбөтөҕүм.
Кынаттаах кыратыттан
Өлөҥ хабдьытыттан ордук
Кыра көтөрү
Кыайан көрбөтөҕүм.
Сынтарыйбат тумустаахтан
Киргилтэн ордук
Сыппаабат тумустааҕы
Сытаан билбэппин.
Сытыы тиистээхтэн
Куобахтан ордук
Сыппаабат тиистээх
Сылайбат сыҥааҕы
Сыаналыы саныыбын.
П.Д. Кузьмин суруйуутуттан. 1939 с. [4, 21 c.]
Дьиэ сүөһүтүн туһунан
Туйахайа,
Тобукуйа,
Бэрбээкэйэ,
Сүһүөхэйэ,
Сотокойо,
Уллуката,
Самыыкайа,
Саарыкайа,
Тоноҕоһо,
Сиэликэйэ,
Көҕүлүкэйэ,
Кулгаахайа,
Харахайа,
Муннукайа,
Тииһикэйэ,
Тылыкайа,
Куолайыга,
Сүрэхэйэ,
Сүлүүкэйэ,
Ханныкайа,
Быарыкайа,
Бүөрүкэйэ,
Кутуруга!
Г.У. Эргис суруйуутуттан
[4, 17 c.]
Сирдэр-дойдулар тустарынан
Былыргыга да,
Билигин да
Модун оҥоһуутунан
Москуобаттан ордук
Муҥутуур куорат баарын
Өйдүөн-дьүүллээн
Истибэтэҕим.
Дьулааннаах
Уһун хонуута
Тупсубут,
Кэҥкэмэлээх
Киэҥ хонуута
Сиппит
Алта үөстээх
Өлүөнэ өрүстэн
Ордук
Хотугу дойдуга
Улуу үрэҕи
Өйдүөн-дьүүллээн
Көрбөтөҕүм.
Кырылас кыдьымахтаах,
Кыһыл кумах кытыылаах,
Кылырыйар чысхааннаах,
Кыыппах таас кыһарҕаннаах,
Күөх тиит көмүөллээх,
Сиик туман сипсиэрдээх,
Өҥнөөх сарыы үктэллээх,
Аарыгар халҕаһалаах,
Аан туман аргыардаах
Хоту сир yhyгap
Аллантан ордук
Улуу үрэҕи
Өйдүөн-дьүүллээн
Көрбөтөҕүм.
Эскэх тый
Эҕии кутуруга
Эҕэрдэстээх,
Ороһу кулун
Уйуллаах
Кутуруга
Уруйдаах,
Чахчырҕалаах
Кулун
Саппайдаах
Кутуруга
Дьаралыктаах,
Баараҕай
Атыыр оҕус
Лиҥкинэччи
Мөҥүрүөбүт,
Баараҕай атыыр
Барылаччы
Кистээбит
Тамалҕаннаах
Талахтаах
Таатта алаастан
Ордук алааһы
Өйдүөн-дьүүллээн
Көрбөтөҕүм.
Бороҕон улууһугар
Бүлтэччи көстүүтүнэн
Өксөкү кыыл курдук
Утарыта дьохсооттоһо
Олорор
Икки таҥара дьиэлээх
Мүрү эбэттэн ордук
Үтүө сири
Өйдүөн-дьүүллээн
Көрбөтөҕүм.
Мэҥэ улууһугар
Төгүрүччү көстүүтүнэн
Төҥүлүттэн ордук күөлү
Өйдүөн-дьүүллээн
Көрбөтөҕүм.
Чараҥнаах сиртэн эрэ
Үс көс усталаах
Мэндэҥэ чараҥын
Курдук чараҥы
Өйдүөн-дьүүллээн
Көрбөтөҕүм.
Сыһыыттан эрэ
Амма умнаһыгар баар
Саһыл Сыһыыттан
Ордук алааһы
Өйдүөн-дьүүллээн
Көрбөтөҕүм.
Үрдүктэн эрэ
Аҕыс биэрэстэ үрдүктээх
Дьааҥы хайатын курдук
Таас хайа баарын
Өйдүөн-дьүүллээн
Көрбөтөҕүм.
[1, 126–128 с.]
Чабырҕах
Этиһиик Элиэнэ,
Этиһэр идэҕин
Эмтэнэн кэбис,
Эрэмньилээхтик үлэлээ,
Эйэлээхтик олор.
Хобуоччу Хобороос,
Хобулуур идэҕин,
Куһаҕан быһыыгын
Холдьоҕон кэбис,
Көхтөөхтүк үлэлээ,
Көрсүөтүк сырыт.
[14, 43 с.]
Былыргы чабырҕахтар
I
Этэҕэ-тэтэҕэ,
Иэрэҥ-дьиэрэҥ,
Холкуй-илкий,
Кубулуҥ-дьибилиҥ,
Бадыа-бүдүө,
Балаҕан дархан,
Оонньуур баҕана,
Орулуур дохсун,
Дарҕана кээдэн,
Тардар сыарҕа,
Чуо-чуо чолбон,
Эрэгэйэ дьэргэн,
Уодаҕана дорҕоон,
Хоочугур-уучугур,
Куобаҕым куттаҕа,
Моҕотойум буута,
Тииҥим тиҥилэҕэ,
Көҕүллээҕим көхсө,
Чымырын-маарын,
Оллоон буку
Лас-лас-лас.
II
Иэрэҥ-дьиэрэҥ,
Элэкээт-тэлэкээт,
Хаадьын-харгыа,
Доҕуруй дохсун,
Дорбоо удаҕан,
Аххан наарай,
Буурай-сиэрэй,
Куллур-халлыр,
Миэрэй-маарай,
Микитэ-махата,
Устунан-кэстинэн
Уранай-тэрэнэй,
Сордоҥ ойуу,
Сотото бэйбэс,
Хатыы-ситии,
Хараҕа эрилис,
Хаххан сахсас,
Эрэмээт-тэрэмээт,
Элэгэй-нэлэс,
Этэн-тыынан
Тыҥ-тыҥ-тыҥ.
III
Кыптый буута,
Кыталык түөһэ,
Кыдама төрдө,
Кылыйа сүүрүк,
Кылар харах,
Ыaҕac ымдаан,
Чабычах алаадьы,
Кытах хоргун,
Кырбас этим,
Тымтай балыгым,
Кыпчыгыр Өлөксөй
Кык-кыр түөрэх.
[14, 42 с.]
Чабырҕах
(Биир тыынынан сылгыны хоһуйуу)
Тиис хамнатар
Дьэллик элэмэс,
Уос хамнатар
Уһун улаан,
Мурун хамнатар
Мускулла буулуур,
Иэдэс хамнатар
Эргиэлимэ элэмэс,
Харах хамнатар
Халыан хара,
Kөҕүл хамнатар
Көндөрү көгөччөр,
Кэтэх хамнатар
Кэптэли кэрэ,
Сиэл хамнатар
Сиксиллимэ сиэр,
Apҕac хамнатар
Адырыын apaҕac,
Хаппар хамнатар
Хаамыылаах хара,
Сүһүөх хамнатар
Сүрдээхэй сүүрүк,
Туйах хамнатар
Туллук тypaҕac,
Бас хамнатар
Маанылаах маҥан,
Таныы хамнатар
Талыы дьаҕыл,
Уҥуох хамнатар
Улуу дьоруо!
Г.У. Эргис суруйуутуттан[13, 271 c.]
Урууга уот оттор алгыс
Алгыстаах аал уотум
Аналлаах иччитэ,
Алаас сыһыы
Аҥаар быһаҕаһын курдук
Араҥас маҥан дьаарбаҥнаах,
Суоһана турар
Суорба хайа быһаҕаһын
курдук
Суостуганнаах суостаах
Суо хаан оһох дукдалаах,
Алталаах атыыр сылгы
Алын чөмчөкөтүн курдук
Ала хааҥсаар хататтаах,
Ханчааһын тый быарын
курдук
Хатан тэбиэр эстэриилээх,
Хаардаах бугул саҕа
Хардаҥ от саҕалаах,
Түүтэх от курдук
Түү иһигэй кыалаах,
Буруо уоллаах,
Кыым кыыстаах
Кыырык төбө,
Бырдьа бытык,
Хатан суоһуйа,
Хаан чаҕаан,
Көмүс ураанньык,
Күөнэ көҕөччөр,
Алтан баһырҕас
Аан Уххан Тойон эһэм,
Тулуу бараан тойоно
Туора чанчык
Туораххай бахсы,
Иэримэ дьиэ иччитэ
Эрбэгэй баттах
Иэрэгэй бахсы,
Хотон уорук иччитэ
Холбуу баттах
Хотой бахсы,
Тиэргэн иччитэ
Тэриир баттах
Тиэрэгэй бахсы,
Туспа үрэх
Туҥуй ыччата
Тус бэйэбитигэр
Туһааннаах кэргэн
Буола кэллэ,
Атын алаас
Ала ыччат оҕото
Анал бэйэбитигэр
Аналлаах оҕо
Буола кэллэ,
Тас өттүбүтүттэн
Таас уллуҥах киирдэ диэҥҥит
Таһарахсыта
Саныыр буолаайаҕыт,
Туора өттүбүтүттэн
Туос уллуҥах киирдэ диэҥҥит
Туоххаһыйа саныыр буолаайаҕыт.
Саха киһи
Салаллар саргытынан,
Урааҥхай саха
Утумнаһар оҥоруутунан
Алтан сэргэни анньа,
Аал уоту айгыһыннара,
Алаһа дьиэни ахталыта,
Үрүҥ дьиэни үрэччилии,
Хара дьиэни хараччылыы,
Иэримэ дьиэни иччилии,
Улаан түптэни олохсута,
Сатыы бүкээҕи саайа,
Тоҕой сэлэни тиирэ,
Таалай тиэргэни тарҕата,
Төлкөлөөх түһүлгэни төрүттүү,
Алгыстаах араҕас чэчири анньа
Аттанан кэлбит
Алгыстаах күнэ буолла.
Күн Эбэлэрим,
Күүккэйэ көрүмэҥ дээ!
Айыы Эдьиийдэрим,
Атыҥырыы санаамаҥ дээ!
Дьонноһо кэлбит оҕоҕутун
Дьоллоох хонноххутугар
Хорҕотуҥ,
Кэргэннэһэ кэлбит киһигитин
Кэскиллээх киэлигитигэр
Киллэриҥ.
Абааһы аймаҕа айар
Албастаах суолун аҕалымаҥ,
Көстүбэт улууһа көбүтэр
Көргүн суолун көрдөрүмэҥ,
Аан дойду
Албастаах санаалааҕынан
Атаҕастатымаҥ,
Күн сирин
Көлдьүн сүрэхтээҕинэн
Күөмчүлэтимэҥ,
Аймах чаҕал буола кэлбит
Ача ыччат оҕоҕутун
Аһаныылаах оҕо гынан
Олохтотон иитиҥ,
Дьонноһо кэлбит
Дьуондьаҕай ыччаккытын
Дьоһуннаах оҕо гынан
Дьоллоохтук оҕолооҥ,
Атаархаспат ааккытыгар
Алгыстаах аһатыы,
Күнүүлэспэт күндү.
Уруй-айхал!
Уруй-айхал!
Уруй-айхал!
П.И. Сергеев тылыттан Л.У. Сергеев суруйбут. 1915 с.[17, 3–8 с.]
Кыыс сүктэн барарыгар аҕатын алгыһа
Бүгүҥҥү үс өргөстөөх үрүҥ күнүм
Үүнэн, үөскээн тахсан турдаҕына,
Дьоллоох олоххутун томторго туойар
Үтүө күнүм буолла!
Соргулаах олоххутун
Айхаллыыр кэмим буолла!
Аал уоту оттор, алтан сэргэни анньар
Алаһа дьиэни айгыһыннарар кэмҥитигэр
Уҥа диэки хонноххут анныгар
Тоҕус ордоо дугуй
Уолаттарда уктунаарыҥ!
Хаҥас диэки хонноххут анныгар
Сэттэ кындыа кылыс
Кыргыттарда кыбынаарыҥ!
Түөрт саханы төлкөлөөбүт,
Үс саханы үөскэппит
Үрүҥ Айыы Тойон оҕонньор
Үөр хабдьы курдук үрүҥ туҥуй тыынынан
Күрүөлүү түһэрэн олортун!
Аттаах үтэтэ, сатыы тайаҕа буолаарыҥ!
Ааспыты аһатаарыҥ,
Тоҥмуту ириэрээриҥ!
Тутайбыты салҕаарыҥ,
Доҕолоҥ сүһүөҕүн уута буолаарыҥ!
[17, 9–10 с.]
Дьиэ тусаһатын алгыһа
Аал уотум тэрилэ,
Киирэр дьиэм тэрилэ,
Абыраллаах Айыы Тойон
аҕам анаабыта,
Ньирэйгин ньиккирэт,
балчыргын барҕат,
Үрүөлээххин үөрдээ,
көҕөннөөххүн көччүт,
Хаһалааххын харыһый,
Холоҥсолоох хотонум тэрилэ,
Дьаардаах тиэргэним тэрилэ,
Абыраллаах Айыы Тойон аҕам
Анаабытынан оҥоһуннум.
Айбыт Айыыһытым,
Ииппит Иэйэхситим,
Абыраа! Былаҕайга былдьатыма,
Дэлэгэйгэ диэлитимэ,
Суон сүлдьүгэскин төлөрүтүмэ,
Халыҥ халҕаҥҥын халбарытыма.
Ииппит Иэйэхситтэрим,
Айбыт Айыыһыттарым,
Ойуулаах от-мас иччитэ,
Үүт таас бэйэлээх,
Үүт күөл олохтоох
Үрүҥ Айыы Тойон аҕам
ылгын уола,
Тоҕус сылы мэлдьи
сидьиҥ-босхоҥ
Буолан сыппыт
Күөрэ Дабаан Дархан,
Кыыра Бырдьа,
Маҥкы Батас,
Кындыс Кымньыы,
Хахай Саҥыйах,
Бэдэр Бэргэһэ,
Байба Дьилбэх,
Аал уот эһэм!
Орто дайдыга тоҕус тордуулаах
Сырайдаах курдук үөрдэр
иччилэриттэн
Көмүскүү, аһына тур.
Адьарайтан аһын,
Былаҕайга былдьатыма,
дэлэгэйгэ диэлитимэ.
Үйэлээх сааһым тухары
баай байаммын,
Тот тотоммун, сүөһү ииттэммин,
Оҕо төрөтөммүн, киһи
олоҕун олороммун,
Олордорбун диэммин оҥоһуннум.
Айыы Тойон аҕам, сырдык
тыыҥҥын түһэр —
Мин дьиэм тусаһатыгар!
[6, 11–13 с.]
Сэргэ алгыһа
Тоҕус уостаах
Аар баҕах сэргэм иччитэ,
Үс булас, булас быһаҕаһа
Хатыҥ мас торуоскалаах
Сэргэ иччитэ
Мотой Тойон эһэм оҕонньор,
Эйигиттэн көрдөһөрүм да күннээх,
Ааттаһарым да ахсааннаах!
Быстан-быстан была буолбут,
Тохтон-тохтон тобох буолбут,
Баранан-баранан барахсан
буолбут,
Кэҥсиги кэтэспит,
Муҥсукка моҥолдьуйбут,
Туох сахтан туорхаһыйан сылдьар
Токур уҥуохтаах туун тулаайах
бэйэм
Түөрт сүһүөхпүнэн сүгүрэйдэнэн
Көрдөһөр кэм-кэрдиим,
Бото-болдьоҕум буолла.
Үөһээ дайдыга үс хаттыгастаах
Үөлэт маҥан халлаан
Үрүт кырыытыгар
Үөскээн-төрүөн олорор
Үүс тыһа үргүлдьүлээх,
Үкэр куйаас тыыннаах,
Үрүҥ туорум былыт олбохтоох,
……………………………...........
Быттыккар быркылатан,
Хойоҥноох хонноххор
хорҕотон,
Көмнөхтөөх баай харыйа саҕа
Көй чаҕылҕан тыыммытын
Бэйэҕэр эрчийэн,
Орто мыраан дайдыга
Оһол өлүү улааттаҕына,
Харкырыыр хабдьы саҕа
Айыы сириэһининэн урсуннаан,
Кэлбиттэри кэбэлитэҥҥин,
Күтүрдэри күрэтэҥҥин,
Дьоллоох тиэргэммитигэр
тохтотума,
Киэргэллээх тиэргэммитигэр
киллэримэ!
Г.М. Васильев суруйуутуттан. 1944 с.[6, 14–16 с.]
Тиэргэн алгыһа
(Тиэргэн ортотугар уот оттуллар,
кытыйаҕа суорат кутуллар уонна тула ыһыллар.)
Үрүҥ тунах, үрүҥ тунах, үрүҥ тунах,
Ас үрдэ, ас үрдэ, ас үрдэ!
Үрүҥ тунах, үрүҥ тунах, үрүҥ тунах!
Илгэ-быйаҥ эҥээрдээх
Эдьэн Иэйэхсит эбэбит,
Эн ааккын ааттаан
Иһэгэй тиэргэн эрэмэҕин иннигэр
Көрдөһөр күммүт буолла!
Ыыраахтааҕы ыырыма,
Тумустааҕы туурума,
Суон сүлдьүгэскин төлөрүтүмэ,
Халыҥ халҕаҥҥын халбарытыма,
Көмүс уйаҕын көлбөҕүрдүмэ,
Томторуктааххын туоратыма,
Мүһэлээххин мүччүрүтүмэ,
Суҥнаах ытыстан,
Соргулаах иэдэстэн,
Төлкөлөөх түөрэхтэн,
Төлөккөй төрүөхтэн!
Уруй, үрүҥ илгэ!
Уруй, үрүҥ илгэ!
Уруй, үрүҥ илгэ!
А.А. Акимова тылыттанП.Т. Степанов суруйбут. 1945 с.[6, 17–18 с.]
Аан дойду иччитин алгыһа
Аҕыс иилээх-саҕалаах,
Атааннаах-мөҥүөннээх
Айгыр-силик
Аан Ийэ дойдум,
Тоҕус иилээх-саҕалаах
Торҕо томоон дойдум,
Локуора от үктэллээх,
Алтан от дьайыҥнаах,
Аҕыс салаалаах
Ача күөх от таманнаах
Иринньэхпин ииппит эбэм,
Истэн туолаһыйа тур
Мин этэр тылбын.
Балчыр бэйэм барҕарбытым
Алтан-таман хонуугар,
Араҕас арыыгар
Таалалаан үөскээбитим,
Үрдүк үтүө хонуугар
Үүт үрүмэ үрдүгэр
Үҥкүрүйэн үөскээбитим.
Сыалыһар быара буолан
Сыламньыйан кулу,
Үс киис тириитэ буолан
Мөлбөйөн кулу.
Иэримэ дьиэни
Тэринээри саныыбын.
Аан дойдубар:
Дойдум иччитэ,
Үстэ иэнигий!
Тойон сэргэни
Тутаары оҥостобун,
Алтан сэргэни
Анньаары оҥостобун.
Аан дойдум иччитэ,
Алҕастыы санаама,
Аныгытын даҕаны
Атааргыыр буолаайаҕын.
Көрдөһөр күлтүөннээх,
Ааттаһар ахсааннаах,
Хоолдьуктаах бэйэм
Хоҥкуйан туран,
Сөһүргэстээх бэйэм
Сүгүрүйэн туран,
Өттүктээх бэйэм
Үҥэ-сүктэ турабын.
Сыта-тура сыаналаа,
Олоро-тура толкуйдаа.
Кэлин өттүбэр кэбирэ суох,
Илин өттүбэр ибирэ суох.
Аан дойдум иччитэ
Бэдэр саҥыйах
Нэлэмэн хотун эдьиийим,
Көмүстээх нуолур от
Үктэллээх,
Күөх от олбохтоох,
Сэбирдэхтээх от дэйбиирдээх
Нэлэмэн хотун эдьиийим,
Албаннаах бэйэм
Ааттаһа турабын,
Көнтөрүк бэйэм
Көрдөһө турабын.
Сиэл баайабын,
Дэлбиргэ ыйыыбын,
Ахтаах арыынан
Айах тутан эрэбин,
Үрүҥ толоҕунан
Күөмэй көтөҕөн эрэбин.
Көрдөһөр күлтүөннээх,
Ааттаһар ахсааннаах.
Эбэлэрим иччилэрэ,
Бука барыгыт,
Бүрү-бүттүүн
Дэри-дэхси
Бэттэх буолуҥ!
Улаан убаһам уйгутунан,
Кытыт сылгым кымыһынан
Айах тутан
Ааттаһар күнүм буолла,
Чороон айаҕы
Тосхойор күнүм буолла.
Биир тылбын биһирээҥ,
Икки тылбын иһиллээҥ,
Үс тылбын өйдөөҥ.
Бука барыгытыгар
Үҥэ-сүктэ
Сүгүрүйэр күнүм буолла.
Арҕааттан кэлэр
Алдьархайдаах санаалаах
Абааһы улууһугар
Алтан сүрдьүгэскитин
Араарар буолаайаҕыт,
Үөһэттэн түһэр
Үлүгэрдээх улууһугар
Үс үрүҥ көмүс сүрдьүгэскитин
Төлөрүтэр буолаайаҕыт.
Ымсыыран-ымсыыран,
Баҕаран-баҕаран
Көрдөһө турабын.
Бука барыгыт —
Ойуулаах отум иччитэ,
Дьарҕаалаах маһым иччитэ,
Атаххытыгар аҕыс
Бокулуону уураммын
Ааттаһа турабын.
Тобуккутугар тоҕус
Бокулуону уураммын
Үҥэ-сүктэ турабын
Ааттаан тураммын.
Ааттаһар ахсааннаах,
Көрдөһөр күлтүөннээх.
Иитэр сүөһүбүн
Күрүөлээрэй диэммин,
Төрөтөр оҕобун
Уйалаарай диэммин
Эбэлэрим иччилэриттэн
Көрдөһө-ааттаһа турабын.
Эриэн ыт
Элэгэ гынымаҥ,
Күөт ыт
Күлүүтэ гынымаҥ,
Тэҥнээхпэр сэтэлэтимэҥ,
Сүбэ-соргу айахтааҥ,
Дьолло-соргута тосхойуҥ,
Аал уотунан айахтаныҥ,
Күн уотунан күөмэйдэниҥ,
Бука барыгыт мунньаҕынан
Бары аһаабыт-сиэбит
буоллаххытына,
Түөрэх быраҕан көрүөм…
Алтаннаах сүрэхпин
Арҕаспар ууруҥ,
Төптөөх сүрэхпин
Түөспэр олордуҥ.
Уруй-уруй,
Бүрү-бүттүүн
Дэри-дэхси
Аһаан-сиэн тарҕаһыҥ!
И.А. Шадрин тылыттанФ.Ф. Попов суруйбут. 1937 с.[6, 19–25 с.]
Булт алгыһа
Аал уот иччитэ, аһаа-сиэ!
Тыа иччитэ Байанай, аһаа!
Байанай иччитэ
Баттах сарын,
Барыылаах баатыр,
Байам-сайам тутуу,
Кыа хаан үктэллээх,
Көп сөгөлөөн түүлээх олохтоох
Курадай Бэргэн Кураҕаччы Сүүрүк,
Тыа иччитэ сэттэ ини-бии дьон,
Эһигиттэн дьол-саргы
Көрдөһөн эрэбин.
Элиэҕэ эргитэн, тоҥууга торутан,
Хаҥылгын сымнатан,
Тартыккын чычааһырдан,
Хара тыам иччитэ, харайаҥҥын,
Күөх тыа иччитэ, күөйэҥҥин,
Хорой кыыл хонуктааҥҥын,
Үөҥэс кыыл үтэлээҥҥин,
Өргөстөөх үтүө буургунан
үөрдэҥҥин,
Тоҕус ойдох туоллан буурунан
тосхойоҥҥун,
Ардай аһыылааҕыҥ
Хардааччытынан айаҥҥын,
Күөх тииҥҥинэн күөтүлээҥҥин,
Кыһыл саһылынан
кымньыылааҥҥын,
Буурай кэрэмэһинэн
моонньохтооҥҥун,
Хара саһылынан хардыылааҥҥын
Сырытыннаран аҕал!
[2, 14–15 с.]
Балыксыт алгыһа
Унаар-тунаар хочолоох
Киэҥ мичээр эбэккэм,
Балыксыт оҕонньор
Сарт тымтайын сыыһын
Сахсаччы сүгэн туран
Көрдөһөбүн эйигиттэн.
Күндү күлүм уулаах
Күөх далайым иччитэ
Дьэбэрэ тэллэх,
Бырыы сыттык,
Көппөх суорҕан,
Туона баай
Тойон оҕонньор,
Тоҕус уон чороох туубар
Лоһуор собо барахсаны
Толору уган кулу даа!
Сэттэ уон тэрээх илиммэр
Тэрэкэнэ быччыыккын
Тиһэ баттаан кулу ини!
Киэҥ мичээр эбэккэм,
Ииттэххинэ эн иитиэҥ!
Күөх далай иччитэ,
Аһаттаххына эн аһатыаҥ!
Көрдөһөбүн!
[2, 16–17 с.]
Уот алгыһа
Аар холумтан иччитэ,
Күл тэллэх,
Көмөр суорҕан,
Бырдьа бытык,
Кыырыл төбө,
Көмүс ураанньык
Нохсол Тойон эһэм,
Дьыыйалаах быттыккар,
Дьоллоох хонноххор хорҕот!
Тымныы тыыннааҕы
Хатан хараҕыҥ уотунан
Таһырдьа дьалкыт!
Итии тыыннааххын
Иһирдьэ охсун!
[6, 42 с.]