Komil Allamjonov
Allamjonov aybdor
Beruniyda soat tungi oʻn ikkidan keyin jamoat transporti qatnamas, Qoraqamishga6 yetib olish uchun taksichilar turgan «pitak»ka kelardim. Oxirgi manzil – Tansiqboyev koʻchasi, toʻrt yoʻlovchi yigʻilmaguncha, mashina yurmaydi. Men oldingi oʻrindiqqa joylashib, sovuq kunlari pechkani yoqishni soʻrardim va ryukzagimni quchoqlagancha boshqalarni kutib, uxlab qolardim. Taksi birpasda toʻlardi.
Koʻpincha oxirida men qolardim. Haydovchilar har safar: «Tansiqboyevgacha deganding-ku, tush endi!» deb men bilan tortishar, men esa yana ikki yuz metr yurishim kerak edi. Qattiq charchaganimdan «Sal nariroqqa tashlab qoʻying, aka» – deb yalinardim.
Uxlashdan ham koʻra tezroq ovqatlansam, derdim. Oʻn ikki yoʻlakli uyimiz uzoqdan koʻzimga kattakon boʻlka non boʻlib koʻrinardi. Xayolan ustiga ikki parrak Yusupov pamildoridan qoʻyib, tuz separdim.
Ishdan ertaroq chiqsam, trolleybusda ketib, keyin yana ikki bekat piyoda yurardim. Maktabning yonidan shoshmasdan oʻtardim, lekin panjara tugab, qabriston devori boshlanganda yugurishga tushardim – atrof vahimali, qop-qorongʻi, salgina shitirlagan tovushdan yuragim yorilay deydi. Yugurganim yaxshi.
Oyim qornimni toʻydirish uchun ishdan kelishimni albatta poylab oʻtirardilar. Ikki xonali uyda olti kishi – adam, oyim, buvim, ikki singlim va men yashardik.
Biz – bolalar buvim bilan bitta xonada, yerga koʻrpacha toʻshab uxlar edik. Buvim menga duo qilishni oʻrgatganlar. Har kuni uxlashdan oldin qiladigan duolari xotiramga qattiq oʻrnashib qolgan. Maʼnosini tushunmasdim-u, baribir qandaydir xotirjam boʻlib qolardim. Keyin esa oʻz bilganimcha, derazaga, yulduzlarga qarab duo qilardim. Xudo eng yorugʻ yulduz tomonda, u meni aniq koʻrib turibdi, menga yordam beryapti, yaqinda boy, mashhur va baxtli boʻlib ketaman, deb qattiq ishonardim…
Lekin hozircha har kuni ertalab MTRK eshigida sargʻayib, kimdir meni oʻzi bilan olib kirib ketishini poylardim. Menga hatto ichkariga kirish uchun ruxsatnoma ham berilmagan, shuning uchun doim kimningdir etagiga osilib olardim. Sabrim chidamay, ichkariga qoʻngʻiroq qilsam, «Davr»ning masʼul kotibi Dilshod aka menga bobillab berardi: «Qoʻngʻiroq qilaverma! Hammaning joniga tegib ketding! Oʻshatta kutib oʻtir!» Mayli, umri uzoq boʻlsin. Lekin shu gaplarni oʻqisin, bir paytlar meni hatto ruxsatnomagayam loyiq koʻrmagan edi. Haligacha alam qiladi. Undanam yomoni, maosh beriladigan kuni «Davr»ning hamma xodimlari yetmish ming, yuz ming soʻmlab olib, choʻntagini toʻldirib ketishar, menga esa bir yarim-ikki ming soʻm tegardi. Direktorimiz, agar iloji boʻlganida, telestudiyaning tabarruk polini oyoqosti qilganim uchun yonimdan toʻlattirarmidi, deb oʻylab qolaman.
Keyin meni FVV matbuot xizmatiga ishga chaqirishdi. Bu hayotimdagi birinchi haqiqiy omad edi. FVV binosi shaharning qoq markazida, hozirgi Senatning oʻrnida joylashgandi. Bu vazirlikka kirish ham xuddi MTRK binosiga kirishdek qiyin boʻlgan. Ochigʻi, men «Davr»dan hecham ikkilanmay, jon deb ketdim. FVVdan guvohnoma, forma berishdi, bosh mutaxassis lavozimiga tayinlashdi. Qanchalik omadim kelganini xayolga ham keltirish qiyin – men oʻsha paytda oʻzboshimchalik bilan «zachyotka»ga baho qoʻyganim uchun institutdan haydalgandim.
MTRK apparat studiyasida «Soliq xizmati» koʻrsatuvini yozib olish jarayoni.
Men oʻqimoqchi boʻlgan OʻzMU jurnalistika fakultetiga kirish qiyin, konkurs katta edi. Kirishimga koʻzim yetmadi, tinchgina Sanʼat institutining rejissorlik fakultetiga hujjat topshira qoldim. Rejam oddiy edi – bir yil oʻqib, keyin jurfakka «perevod» qilaman. Oʻqishga kirishdan koʻra koʻchirish osonroq. Rektorning menga munosabati juda yaxshi edi, ammo ikkita fandan kuzga qoldim. Bittasini-ku, kursdoshim Dilmurod bilan amalladik – baho qoʻyib berishga domlani koʻndirdik. Buyam lekin oson boʻlmadi, chunki xuddi shu odam meni deb dekan oʻrinbosari lavozimidan olib tashlangan va oddiy oʻqituvchi qilib qoʻyilgan edi. Men uning ichib yurishini rektorga chaqib berganman. Shunda ham domla menga yordam berdi. Sahna nutqi fanini esa «yopolmay» qol-dim. Oʻqituvchi opaxon dam olishga ketibdi. Shu fandan baho olmasam, oʻqishni koʻchirib boʻlmas ekan.
Somsaxonada oʻrtogʻim bilan «zachyotka»larimizga birpas qarab oʻtirdik. Men somsadan bir tishlab, daftarchaga «uch» bahoni oʻxshatib chizdim. Somsaga qoʻshib insofniyam yevorganim yoʻq, «besh» emas, «uch» qoʻydim, xolos. Keyin oʻrtogʻimga ham boplab chizib berdim. Oʻzimizcha, bu ayolning ham bolalari bordir, bizni toʻgʻri tushunsa kerak, taqdirimiz hal boʻlyapti-ku, kelganida hammasini ochiq aytib beramiz, u bizni kechiradi, debmiz. Hujjatlarni topshirdik. Buyogʻiga buyruqni kutish qoldi.
Ikkinchi sentabr kuni opaning oldiga bordik. Gapni uzoqdan boshladim: oilada yolgʻiz oʻgʻilligim, ota-onam meni odam boʻlsin deb, ToshDUga7 kirishimni bir umr orzu qilgani…
– Nima demoqchisan? – soʻradi Xatira opa.
– Biz oʻqishni koʻchirmoqchi edik. Siz dam olishga ketgan ekansiz. Shunga, nomingizdan oʻzimizga «uch» baho qoʻyib… Uzr endi, opa…
Toʻgʻrisini aytsam, Xatira opaning bunchalik jahli chiqishini kutmagandim. Xuddi men «zachyotka»ga baho emas, vasiyatnomasiga qalbaki imzo qoʻygandek, birdaniga portlab ketdi.
– Bu nimasi, Komiljon? Axir bu jinoyat-ku! Noqonuniy ish qilgansiz!
Xatira opa gapirgani sayin nima ish qilib qoʻyganimni, qalbaki «uch» arzimagan narsa emasligini tushunib yeta boshladim. U bizni rektorning yoniga sudrab bordi: «Agar bu ikkovini hoziroq institutdan haydamasangiz, men ketaman!» – deb shart qoʻydi. Qattiq turib oldi. Chunki talabaning, ustiga ustak kelajakda mafkurani belgilaydigan talabalarning yolgʻonini kechirib boʻlmaydi. Shuncha yalinsak ham, opa koʻnmadi. Ikki oyogʻini bir etikka tiqvoldi. Pul ham, tanish-bilish ham yordam bermadi.
Onamni chaqirtirib, shartta: «Oʻgʻlingiz institutdan haydaldi», – deb eʼlon qilishdi. Oʻsha yerning oʻzida hushlaridan ketib qolmasinlar ishqilib, deb qoʻrqib turdim.
Oyim bilan Kosmonavtlar xiyobonidan jimgina yurib ketyapmiz. Kayfiyat rasvo. Sekin gap boshladilar:
– Mayli, Komiljon. Bildim, sendan katta odam chiqmas ekan. Oʻzi rabochiyning bolasi rabochiy boʻlar ekan-da. Hechqisi yoʻq, hozir adangning ishxonalariga boramiz, seni oʻzlariga yordamchi qilib oladilar. Hunarli boʻlish ham yaxshi narsa. Moshina tuzatib non topasan.
Undan koʻra, tarsaki tushirganlari ming marta yaxshi edi. Onamning bor umidlari mendan, menga ishonardilar. Men boʻlsam shuni bilib turib, pand berdim.
2002-yil
Mana endi chalamulla talabani vazirlikka ishga olishyapti. Xatira opadan koʻpam xafa boʻlmadim. Bu voqeadan katta saboq oldim, qaysidir maʼnoda oʻsishimga ham shu sabab boʻldi. Eng asosiysi, yolgʻon ertami-kechmi fosh boʻlishini vaqtida tushunib yetdim. Yolgʻonni ichingda saqlab, qachondir oshkor boʻlishidan qoʻrqib yashagandan koʻra, qilmishingga yarasha oʻsha zahoti jazo olgan yaxshiroq ekan. Boshida FVV formasida, guvohnomamni koʻtarib Xatira opaning oldiga bormoqchi boʻlib yurdim. «Mana, kim boʻlganimni bir koʻrib qoʻying…», – degim kelardi. Vaqt oʻtib, mening kelajagimga aynan Xatira opa turtki berganini tan oldim. U ustozning oldiga anchadan keyin bordim. Nimalarga erishganimni gapirib berdim. Lekin suhbatimiz umuman boshqa ohangda boʻldi.
U vaqtda esa mendan baxtli odam yoʻq edi. Hamma orzularim ushala boshlagan, oldinda meni omadli parvoz kutayotgandek edi.
Bu shiddatli parvoz toʻqqiz yil davom etdi. Shuncha yil har bitta ikir-chikirga eʼtibor beradigan, talabchan perfeksionistning qoʻl ostida jonimni berib, bayram, dam olish nimaligini bilmay ishladim. Yo hammasini qoyil qilib qoʻyasan, yoki umuman keraging yoʻq. Oʻshanda bir narsani sezganman – oʻzimga dushman orttirishga usta ekanman. Bu «fazilatim»dan umr boʻyi qutulolmadim.
FVV matbuot xizmatida. «Qamchiq» maxsus qidiruv-qutqaruv boshqarmasi faoliyati haqida reportaj tasvirga olinyapti.
Bir yil ichida FVVning axborot tizimini yaxshigina oʻzlashtirib oldim. Mendan doim yangi gʻoyalar qaynab chiqar va ular Parpiyevga maʼqul kelardi. Muhimi, men bu gʻoyalarni roʻyobga chiqara olardim. Lekin kimdir ishimga aralashsa chidolmasdim, vazir oʻrinbosarlari bilan tengma-teng gaplashar edim. Bir yilda ishini qoyil qilib bajaradigan mutaxassis deb hisoblay boshladim oʻzimni. Qizigʻi, mening hech kim bilan ishim boʻlmasa ham, atrofdagilar nimagadir nuqul mening ishimga aralashar edi. Bu xuddi osh pishirish uchun oshpaz chaqirib qoʻyib, keyin uning tepasida turib, «guruchini kam sopsan, yogʻni koʻp quyvoribsan», degandek gap. Indamay, oʻziga qoʻyib ber, oldin oshni damlasin, oʻxshata olmasa, ana undan keyin tanqid qil! Yoʻq, men bir ish qilsam, hamma burnini suqishi shart! Bunga chidolmasdim, shuning uchun Komil Allamjonovni betgachopar, oʻjar deb bilishardi. Bir ahmoq yoki tantiq boʻlsam ham mayli ekan, ammo men ishimni qoyillatib bajarardim! Hamma mening «surbetligim» sababini qidira boshladi.
Hatto hukumatdagilar ham oʻylashib gaplashadigan, uncha-munchani yaqiniga yoʻlatmaydigan, kamgap, odamovi Parpiyev nima uchun bolasi tengi bu yigitchani yetaklab yurganini hech kim tushunmasdi. Oldiniga FVVga ishga oldi, keyin Bojxona qoʻmitasiga, undan keyin Soliq xizmatiga. Bu bolaning nimasiga ishonadi? Qarindoshi ekani aniq! Qarabsizki, bu bola generalning jiyani ekan, shuning uchun uni koʻtarkoʻtar qilyapti, degan mish-mishlar tarqaldi. Bu gaplarga mixday dalil ham topildi, Parpiyev – andijonlik, otasi Margʻilondan. Mening bobom ham asli fargʻonalik. Demak, amaki-jiyanmiz! Vodiyda hamma bir-biriga qarindosh, begonasi yoʻq.
Многие люди не понимают, что доверие зарабатывается трудом, а лояльность – хорошим и справедливым отношением. Им даже в голову такое не может прийти, они могут оправдать доверие только родственной связью.
Aslida generalning ishonchiga kirganimning sababi oddiy. U juda qattiqqoʻl edi. Yolgʻonni, xatoni kechirishi qiyin, soxtalikni yomon koʻrardi. Mening adashishga haqqim yoʻq edi. U na shaxsiy hayotim, na boʻsh vaqtim boʻlishini tan olar, oʻzi ham tinimsiz ishlar, boshqalarni ham tindirmasdi. Men ham xuddi shunday ishlardim. Qila olmayman, qoʻlimdan kelmaydi, charchadim, uyga, oyimning oldiga borgim kelyapti, deyishim mumkin emasdi. Uning ishonchini oqlashim shart edi. Buyruqlarini soʻzsiz bajarardim, eʼtiroz bildirmasdim, erinchoqlik qilmasdim. Botir Rahmatovich professional xodimlarning qadriga yetardi. Shunday ishlaganim, doim unga yoqadigan natijani bera olganim uchun ham meni bir tashkilotdan ikkinchisiga oʻzi bilan olib yurar edi. Unga «jiyan» ekanimni keyinroq, «Uzmetronom»dagi 8maqoladan bildi.
Ishonch mehnatning orqasidan, sadoqat esa yaxshi va adolatli munosabat tufayli keladi. Lekin buni koʻpchilik tushunmaydi. Odamlar faqat qarindoshlarga orqa qilish mumkin deb oʻylashadi.
Parpiyev FVVdan ketganidan keyin men ham u yerda uzoq ishlamadim. Lekin bu tashkilotning axborot xizmati saviyasini aynan men yangi bosqichga koʻtardim, deb oʻylayman.
U paytda odamlar FVV haqida hech nima bilmasdi, umuman, qutqaruvchilar borligidan ham bexabar edi.
Boshqarma boshligʻi polkovnik Ergash Ikromov tozalikka katta eʼtibor berardi. U boshqarmaga kirib kelganida hovli chinniday boʻlishi, kabinetida isiriq tutatilishi shart edi. Idora hovlisiga har kuni suv sepib, supurib qoʻyilar, qutqaruv mashinalari yaraqlab, biror marta ishlatilmagan texnika yap-yangiligicha turardi.
Boshida ishimiz koʻzga koʻrinishi uchun oldin boʻlib oʻtgan voqealarni sahnalashtirib, tasvirga oldik. Xuddi kinolardagidek, «jarohatlangan» haydovchilarning yuziga qon oʻrniga ketchup surtilardi. Suv toshqinlari, yongʻinlarni oʻquv mashqlariga oʻxshatib uyushtirdik. FVV qanday ishlayotganini koʻrsatish uchun bu qahramonliklarni efirga berdik. Keyinchalik joylarga kamera bilan borib, favqulodda vaziyatlarni jonli tarzda suratga oladigan boʻldik.
Koʻrsatuv ommalashib, odamlar Qutqaruv xizmatining 050 raqamiga qoʻngʻiroq qila boshladi. Qutqaruvchilarning qoʻli qoʻliga tegmasdi: liftda qamalib qolganlar bormi, quduqqa tushib ketgan mushuk bormi…
Esimda, bir kishi «Jemchug»9 doʻkoni tepasidagi uyning toʻqqizinchi qavatidan oʻzini tashlamoqchi boʻlibdi. Turli xizmat vakillari yetib keldi, qutqaruvchilar uni zoʻrgʻa toʻxtatib qolishdi. «Odam hayotga bir marta keladi, hali hammasi zoʻr boʻladi», – deb yaxshi gapirib, xuddi Amerika kinolaridagidek rosa toʻrt soat nasihat qilishdi. Oxiri amallab koʻndirishdi. Pastga tushganida esa ketiga boplab tepib, soʻkib-soʻkib, oʻz joniga qasd qilgani uchun jinnixonaga yuborishdi. U shuncha odamning toʻrt soat vaqtini oʻgʻirladi!
Koʻpincha qutqaruvchilarni avariya boʻlgan joylarga, mashina ichida qolib ketgan odamlarni chiqarib olish uchun chaqirtirishar edi. Biz bu vaziyatlarni efirda koʻrsata boshladik. Orada DAN xodimlarining kamchiliklarini ham gapirib oʻtadigan boʻldik. U paytda FVVga vazir qilib Baxtiyor Subanov tayinlangan edi. Oldin Ichki Ishlar vaziri oʻrinbosari lavozimida DAN sohasini nazorat qilgan Subanov xuddi sobiq hamkasblaridan oʻch olayotgandek boʻlib qoldi.
Vazir Matbuot xizmati boshligʻi lavozimiga oʻzining odamini qoʻydi. Yangi rahbarim menga efirda oʻlim holatlarini koʻrsatishni va IIVni tanqid qilishni taqiqladi.
Men esa «xoʻp» deb, baribir oʻz bilganimdan qolmadim. Nimani lozim topsam, efirga beraverdim. Bu IIV vaziri Almatovga tegib ketibdi. «Sening koʻrsatuvlaringni deb, IIVning boshida kaltak sindi, Prezident apparatidan gap eshitishdi», – deyishardi menga. Toshkent shahar IIBga Allamjonovning ovozini oʻchirish buyurildi. «IIBdagilar choʻntagingga nasha tashlab qoʻyib, qamatmoqchi», – degan gap qulogʻimga yetib keldi. Odatda yaxshilikcha koʻnmaydiganlarni shunday jazolashardi.
Bir kuni ertalab ishga kelsam, atrof toʻla militsiya, Allamjonovni qidirishyapti. Yana janjalning uyasiga tushib qoldim. Oʻshanda meni polkovnik Ikromov himoya qilib, qutqarib qoldi, shu bolaning hayoti barbod boʻlmasin, dedi. Shundan keyin bir oy uydan chiqmay qoʻrqib oʻtirdim. DAN xodimlari har kuni haydovchimni toʻxtatib, mayda-chuyda ayb topib, boshini qotirishardi.
FVVda olgan birinchi maoshimni hamkasb akaxonlarim bilan «yuvib» yoʻq qilganmiz. Uyga oborib, oyimga koʻrsataman deb shuncha kutgan pulimni hamtovoqlarimga ichirib yuborganman. «Sharq»ning10 pastidagi kafeda joy aytib qoʻyishgan ekan, birinchi oyligim ziyofatga ketgan. Uyga arzimagan uch-toʻrt soʻmni koʻtarib kelganman.
Ikkinchi oyligim ham xuddi shunaqa qilib havoga sovurildi. Yoshi katta, azamat ikki harbiyga nima ham deya olardim?
Keyingi gal ayyorlik qildim. Pulimni eng oxirida, hammadan keyin berasiz, deb kassir opa bilan kelishib qoʻydim. Oyligimni oldim-u gʻaroyib boshliqlarim, ogʻaynilarim meni tutib olmasidan uyga qarab qochdim.
2005-2006-yillar
Parpiyev Davlat soliq qoʻmitasi raisi lavozimini egallaganida uning birinchi oʻrinbosari Erkin Fayziyevich Gadoyev edi. Islom Abdugʻaniyevich «boʻlib tashla va hukmronlik qil» degan siyosatni olib borar, vazir oʻrinbosarlari rahbariga nisbatan doim kishi bilmas oppozitsiyada boʻlardi. Karimov shu yoʻl bilan oʻziga kerakli maʼlumotni yigʻgan boʻlishi mumkin, lekin bu narsa jamoaviy ishni oʻldirar, faqat ichki fitnalarni keltirib chiqarardi. Tizim iyerarxiyasi boʻyicha har bir xodim kimningdir odami edi: Parpiyevning odami, Gadoyevning odami, Azimovning odami… Bunaqa sharoitda ishni boshqarish uchun rahbar oʻz taktikasiga ega boʻlishi kerak. Parpiyev soliq qoʻmitasiga oʻtganida hammaga ishdan boʻshash haqida ariza yozishni taklif qildi. Yangi jamoa tuzishini aytdi. Hamma ariza yozdi. Keyin Botir Rahmatovich xotirjam oʻtirib, boʻlayotgan qoʻngʻiroqlarni, kim kim uchun iltimos qilib chiqqanini yozib oldi va kuchlar taqsimotining toʻliq jadvaliga ega boʻldi. Qoyilmisiz?
Parpiyev bergan hamma topshiriqlarni uning oʻrinbosari oʻsha zahoti yoʻqqa chiqarishi meni doim hayron qoldirardi. Men – «Parpiyevning odami» bu paytda DSQ matbuot xizmatida ishlardim.
– Nimaga oldimga kiraverasan? Nima keragi bor shuni? – biror taklif, qandaydir zarur ish bilan xonasiga kirsam, Gadoyev har safar norozi boʻlib kutib olardi. Yordam berishni xayoliga keltirmasdi.
Mustaqillikning oʻn olti yilligiga bagʻishlab maxsus albom chiqaradigan boʻldik. Soliq sohasida erishilgan hamma yutuqlarni, yangilik va oʻzgarishlarni koʻrsatmoqchi edik. Ishchi guruh tuzildi. Bosh javobgar menman, lekin hech qanday vakolatim yoʻq. Yaʼni, yugur-yugur qilasan, axborot toʻplaysan, odamlardan statistika maʼlumotlarini yigʻishga harakat qilasan, ammo hamma senga eshikni koʻrsatib yuboradi, birov gapingga quloq solmaydi, mabodo maʼlumot berishsa ham, bir tiyinga qimmat boʻladi.
Parpiyevning oldiga kirdim. Kitob deyarli tayyor, baʼzi maʼlumotlar yetishmayotgan edi, xolos.
– Kitobni tezroq chiqaringlar! Yaqin kunlarda Prezidentga koʻrsataman, – dedi u. Keyin Gadoyevga qoʻngʻiroq qilib, menga yordam berishni topshirdi. Telefonda oʻrinbosarning «Xoʻp!» degani eshitildi.
DSQning navbatdagi kollegiya yigʻilishida.
Gadoyevning oldiga kirdim.
– Qayerdan olding bu gapni? Toʻrt kunda kitob tayyor boʻlarmish! Kim toʻrt kunda kitob chiqararkan?!
– Erkin Fayziyevich, kitob deyarli tayyor, menga faqat…
Menga nima kerakligini Gadoyev eshitib ham oʻtirmadi, har doimgiday javrab-javrab nasihatini boshladi. Xullas, maʼlumot ololmadim.
Ikki oʻt orasida qoldim. Rahbarlar-ku keyin bir-biri bilan kelishib ham ketar, oʻrtada aybsiz aybdor men boʻlaman.
Ochigʻi, qoʻrqib ketdim. Oʻzimni ikki kattakon kitning oʻrtasida majaqlanib, ovozi chiqmaydigan mayda baliqchadek his qildim. Parpiyevning bir xislati bor edi, hech qachon hech nimani esidan chiqarmasdi. Aytgan ishi qilinyaptimi, yoʻqmi – har soatda tekshirib turardi. Har soʻraganida «Ishlayapmiz», deyman, lekin aslida hech narsa qilinmayotgan edi.
Yana qabuliga kirishga majbur boʻldim.
– Botir Rahmatovich, kitobni vaqtida topshira olmayman. Erkin Fayziyevich urishib, kabinetidan haydab soldi. Bekorchi ish bilan shugʻullanma, dedi. Nima qilay?
Generalning yomon jahli chiqqani koʻrinib turardi. Lekin menga indamadi, gapni choʻzmadi, «Boraver» – deb qoʻydi.
Dushanba kuni majlis. Oʻzi shundoq ham har dushanba boʻladigan majlislarni koʻrgani koʻzim yoʻq, bu safargisi ayniqsa ortiqchalik qilayotgan edi. Kamiga oʻsha kuni kechasi deyarli uxlamaganman, zoʻrgʻa koʻzimni ochib, ishga uchib yetib keldim, apil-tapil formamni kiydim. Majlis aniq belgilangan vaqtda boshlanadi, kechikish mumkin emas.
Lanj boʻlib oʻtiribman, koʻzlar kirtaygan, qovoqlarim shishib ketgan. Qoʻmita raisining gaplari qulogʻimga bir kirib, bir kirmaydi. Qarasam, har gapida oʻrinbosariga murojaat qilyapti. U-bu taklif berib, keyin Gadoyevning fikrini soʻraydi. Gadoyev odob bilan, chiroyli qilib gʻoyani puchga chiqaradi.
Shu payt kutilmaganda Parpiyev stolga bir musht tushirdi. Choynak-piyolalar uchib ketdi, hammaning koʻzi moshday ochildi.
– Erkin Fayziyevich, siz meni ahmoq deb oʻylayapsizmi? Nima topshirsam, «yoʻq» deysiz! Takliflarimni yoʻqqa chiqaryapsiz, barcha islohotlarimga toʻsqinlik qilyapsiz!
Rais jahl bilan oʻrnidan turgan edi, stuli bir chekkaga uchib ketdi. Qoʻlidagi qalam chirsillab sindi, uniyam uloqtirib yubordi. Hammaning oʻtakasi yorilib, zal jimjit boʻlib qoldi.
– Mana, Allamjonovni olaylik! – vazir zalga qarab, meni topdi. Oʻtirgan joyimga yopishib qoldim, birdan hojatga borgim kepqoldi. – Men unga kitob chiqarishni topshirgandim, siz esa haydab solibsiz. Nega bu kitob kerakmas, dedingiz?
– Men unaqa demadim, unaqa deganim yoʻq… – oʻzini oqlamoqchi boʻldi Gadoyev. Uning qattiq qoʻrqib ketgani bilinib turardi.
Parpiyev koʻzoynagini yechib, stolning ustiga otib yubordi-da, zaldan chiqishda eshikni shunaqa qarsillatib yopdiki, devorda yoriq paydo boʻldi.
Men esa stulga yopishgancha ichkarida qolib ketdim. Gadoyev hammaga bir-bir koʻz tashlab, sekingina: «Majlis tugadi», – dedi. Yigʻilganlar jimgina tarqala boshladi.
Keyin u mening yonimga keldi.
– Bir daqiqaga mumkinmi? Kabineting qayerda edi?
Ikkovimiz xonamga kirdik. U savollari bilan meni burchakka tiradi:
– Senga nima yomonligim tegdi? Nega ustimdan shikoyat qilding?
Men jonimni qutqarish uchun, joyida ogʻzimga kelgan bahonani toʻqidim:
– Erkin Fayziyevich, Botir Rahmatovich soʻraganiga aytdim-da… Sizni «Kitob toʻrt kunda oʻxshamasa-chi», – deb kuyib-pishyaptilar, dedim… Falon gapiga piston deb javob berdim… Meni boshqacha tushunibdi…
Tabiiyki, Gadoyev aytganlarimga ishonmadi.
Uni qanchalik yomon ahvolga solganim bir necha daqiqadan keyin maʼlum boʻldi. «Hamma oʻz joyida oʻtirsin, hech kim hech qayoqqa chiqmasin» degan buyruq keldi. Oʻsha kuni yarim kechagacha hamma xonasidan chiqmay oʻtirdi. Rais esa qayoqqadir ketdi. Keyin bilsam, hech qayerga xabar chiqib ketmasligi uchun koʻrilgan chora ekan bu. Gadoyev oʻzining odamlarini, tanklari va artilleriyasini tortib kelishga ulgurmasin deb shunday qilinibdi.
Ertasiga majlisga Bosh vazir Shavkat Miromonovich Mirziyoyev11 keldi. Gadoyev lavozimidan olindi. Lekin u ham shuncha yildan beri bekorga birinchi oʻrinbosar boʻlmagan ekan, baribir tanklarini ishga solibdi. Oʻrinbosar boʻlib qoldi, faqat Akademiyaning12 rektori sifatida. Qoʻmitadan ketib, ichki ishlarga aralashmaydigan boʻldi.
Uning oʻrniga hozirgi Bosh vazir oʻrinbosari Behzod Anvarovich Musayev keldi. Siyosatimizning liberal qanoti. U bilan ishlash ancha oson edi.
Keyin DSQ va umuman davlat xizmatidan ketish navbati menga yetdi. Men bu qarorga kalta oʻylab yoki toʻsatdan kelmadim. Boshqa ilojim qolmagandi.
Botir Rahmatovich rahbarlik qilgan hamma idoralarda haftalik majlislarning kun tartibini oʻzi tuzardi. Bu odatdagidek kimdir zerikarli hisobot beradigan, hamma «qachon tugarkin shu», – deb tezroq uyga ketgisi keladigan majlislar emasdi. Har safar katta sinovdan oʻtgandek boʻlardik. Rais yordamchilari boʻlimlar uchun alohida savollar tayyorlab qoʻyishardi. Bu boʻlim rahbarlarini boshi berk koʻchaga kiritib qoʻyadigan savollar edi. Parpiyevga majlisda koʻtariladigan masalalar boʻyicha oldindan maʼlumot toʻplab berilar, minbarga chiqqan xodim koʻpincha qaltis ahvolga tushar edi. Boʻlim boshliqlari kaltak tagida qolmaslik uchun zoʻr yoʻlni oʻylab topishdi. Dilshod Toʻraxonovdan «Bizning xizmatni kun tartibiga qoʻymang», – deb iltimos qiladigan boʻlishdi. Bilmadim, balki quruq iltimos bilan ish bitmagandir. Xullas, koʻpincha hamma qolib, minbarga bitta men chiqadigan boʻldim. General meni ayab oʻtirmas edi. Kotibiyat boshligʻi Dilshod Toʻraxonov meni oʻlguday yomon koʻrib qolgan, har safar oyogʻimdan chalishga harakat qilardi.
Oxiri bu ahvol jonimga tegdi. Nima, Soliq qoʻmitasida mendan boshqa masala qurib qolganmi? Men jadval tuzib, unga hamma boʻlimlarni, hatto kanselyariyani ham kiritdim. Roʻyxatga qoʻshilmagan faqat qorovul qoldi. Bu hujjatni Parpiyevga olib kirib, oxirgi paytlari majlislar bir qolipda oʻtayotganini aytdim. «Hamma navbati bilan hisobot bersin, har bir boʻlim oʻzining ishini matbuotda yoritsin», – dedim. U rozi boʻlib, jadvalni imzoladi.
Endi meni minbarga chiqarishsa, topshiriqlarni kimlar bajarmayotganini shartta aytadigan boʻldim. Muhtaram hamkasblarim ogʻzimni yopish uchun meni ham «Toʻraxonovning roʻyxati»ga kiritib qoʻyishibdi. Oʻrtaga pul tashlashgan boʻlishsa kerak.
Qisqasi, qilgan ishim uchun taʼzirimni yedim, meni kechirishmadi. Ustimdan nimalardir toʻqib, tuhmat qilishdi. Shunchalik bemaʼni bahona oʻylab topishdiki, hozir aniq nima gap boʻlganini eslolmayman ham. Toʻqqiz yil deganda Parpiyev majlisda birinchi marta hammaning oldida rosmana poʻstagimni qoqdi. Men esa oʻzimni oqlay olmadim. Hammasini miq etmay eshitib turdim. Endi bu yerda ishlolmasligim aniq edi.
Chiroyli ketmoqchi boʻldim. Oradan toʻqqiz yil oʻtgan boʻlsa ham, bu inson salomimga «vaaleykum» deb alik olganini, menga bir yugurdak emas, odam deb muomala qilganini esimdan chiqarmagandim. 
oldiga kelib, gaplashib olmoqchi ekanimni bildirdim.
– Mayli, kelsin, – debdi Botir Rahmatovich.
Ertasi kuni Parpiyevning oldiga kirib, oʻzimning biznesimni boshlash uchun ketmoqchiligimni aytdim.
– Xafa boʻldingmi?
– Yoʻgʻ-e, nega unaqa deysiz? Nimaga xafa boʻlishim kerak?
– Xafa boʻlibsan… – dedi general. – Koʻrib turibman-ku. Mayli, arizangni yoz. Omadingni bersin.
Men ketdim, lekin intizomga oʻrgatgani, bergan saboqlari uchun Botir Rahmatovichdan haligacha minnatdorman. U menga doim zarbaga tayyor boʻlib, uni qaytarishni, eng asosiysi, iloji yoʻq narsaning oʻzi yoʻqligini oʻrgatdi. Xohlasak, hamma narsaga erisha olarkanmiz. Bunday olganda, u meni rostdan ham oʻz jiyanidek tarbiyaladi.
Shunday odamning «jiyani» degan yuksak nomga dogʻ tushirmadim, deb oʻylayman.
Men oʻz biznesimni boshlab, birinchi millionimni ishlab topdim. Bolaligimdan pul topishga harakat qilardim. Afsus, rejalarim doim ham oʻxshayvermasdi.
1 MTRK – Milliy teleradiokompaniya.
2 «DAVR» – MTRK «Yoshlar» telekanalining axborot dasturlari tahririyati.
3 FVV – Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi.
4 Abdusaid Koʻchimov – oʻzbek jurnalisti, 1997-2005-yillarda Oʻzbekiston milliy teleradiokompaniyasi raisi.
5 «Beruniy» – Toshkent metropoliteni Oʻzbekiston yoʻnalishining oxirgi bekati.
6 Qoraqamish – Toshkentning Olmazor tumanidagi mavze.
7 ToshDU – Toshkent davlat universiteti. 2000-yil yanvardan Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston Milliy universiteti.
8 Uzmetronom – Oʻzbekistondagi mustaqil sayt. 2020-yilning may oyigacha blokda boʻlgan.
9 «Jemchug» – Toshkent shahridagi mashhur «Jemchug» (marvarid) doʻkoni joylashgan, koʻpqavatli tajribaviy loyihalangan uy.
10 «Sharq» – nashriyot-matbaa konserni.
11 Shavkat Miromonovich Mirziyoyev – 2003-yil dekabrdan 2016-yil dekabrgacha Oʻzbekiston Respublikasi Bosh vaziri, 2016-yil 14-dekabrdan Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti.
12 Akademiya – Davlat soliq qoʻmitasi huzuridagi Soliq akademiyasi.
III
Shakar, vanna, press, baklajka
Toʻqsoninchi yillar oilamiz boy boʻlmagan, lekin och ham qolmaganmiz. Onam doya, otam avtoslesar edi. Bolalar tugʻilavergan, mashinalar buzilavergan, ota-onam ishsiz qolmagan. Ularning eng katta orzusi farzandlariga yaxshi taʼlim berish boʻlgan. Shuning uchun oyim oʻqishimni oltinchi sinfdan ToshDU qoshidagi gimnaziyaga (keyinchalik akademik litseyga aylantirildi) oʻtkazgan. Hech kimga pul-mul bermagan. Oyim pora berish kerakligini bilmasdi ham.
Pul – ajoyib narsa! U menga doim zavq bergan. Oʻzi oldindan boshqalarga oʻxshab faqat oylikka koʻnib yashash niyatim yoʻq edi. Katta boʻlganimda koʻp pul topishimga, xohlagan narsamni sotib olishimga aniq ishonganman. Lekin bu kunlarni uzoq kutishga sabrim chidamasdi. Hoziroq boyib ketib, mahallamiz yoshlari havas qiladigan yangi «qahramonlarimiz» – magazinchilar, choyxona va makaron fabrikalarining xoʻjayinlari, popkorn sotuvchilarga oʻxshab yurgim kelardi. Hammasining tagida yangi mashina, oyogʻida krossovka, egnida zamonaviy sport kiyimi, jinsi shim – xullas, butun dunyoda ulardan zoʻri yoʻq.
Kommunistik mafkura puchga chiqqan paytlar. Qoʻni- qoʻshni orasida faqat biznes rejalar, tez va osongina boyib ketish yoʻllari haqida gap-soʻzlar yurardi. Biz oʻn uch ya-shar oʻsmirlar ham choʻntagimizda doim pul boʻlishini xohlardik. Koʻp tengdoshlarim oʻzi ishlab daromad topar, kimdir oilasiga yordam bersa, yana kimdir kichik orzulariga pul yigʻardi.
Mendan yollanma ishchi chiqmadi. Ammavachchamning joʻxori qalamchalari chiqaradigan sexida bir kun ishlab koʻrdim. Arzimagan pul uchun ertalabdan kechgacha ter toʻkib mehnat qilish menga emas ekan.
Vazifam nimadan iborat edi? Joʻxorini oldin «drobilka»ga, keyin maxsus apparatga solamiz. Joʻxori doni issiq havo bosimi ostida paqillab yorilib, qalamchaga aylanadi. Ish haqi tayyor mahsulotning kilosiga toʻlanadi. Bir uyum joʻxori qalamchasini chiqarib, kamida oʻn kilogramm boʻldi, deb oʻylaysan. Tortib koʻrsang, zoʻrgʻa yarim kilo chiqadi. Ish kuni oxirida ammavachcham pul oʻrniga qoʻlimga oʻzim tayyorlagan joʻxoridan tutqazdi. Uyga kelib, «ish haqim»ni stolga qoʻydim-u yechinmasdan, oʻzimni krovatga tappa tashladim. Ertalabgacha qotib uxlabman. Uygʻonganimda aniq bir qarorga keldim – men hech qachon yollanma ishchi boʻlmayman!
Gap ogʻir mehnatdan qochishda emas. Menga birovning choʻntagini toʻldirish uchun belni bukib, evaziga arzimagan chaqa topish yoqmadi. Bunaqa kapitalizmni hazm qila olmasdim. Biz litseyda oʻzimiz popkorn tayyorlab sotardik. Oʻzimiz uchun ishlardik, shunga mehnati malol kelmagan. Koʻpi kuygan, bemaza popkornimiz uncha yaxshi ketmasdi. Bu tadbirkorlik faoliyatimda birinchi saboq boʻlgan – mahsuloting sotilishini xohlasang, ishni sifatli qil!
Oʻn uch yoshimda qand qiroli boʻlishga qaror qildim. Oʻzimga velik olishim kerak edi. Velosipedi bor oʻrtoqlarim uchishga bermay qoʻyishdi. Ota-onam esa: «Komiljon, veliksiz ham doim qayoqlardadir sangʻib yurasan, velosiped minsang, seni umuman topolmay qolamiz!» – deb gapni qisqa qilishdi.
Biznes-reja bunday edi: bir qop shakar sotib olinadi, uni qandga aylantirib, ustiga pul qoʻyib sotiladi. Shakar bilan qandning narxi orasidagi farq – sof foyda.
Tayyor shakar sexini ijaraga oldim. «Sex» deganda koʻz oldingizga nima keldi bilmadim-u, ammo bu hech kim yashamaydigan tashlandiq bir uy edi. Undagi bor uskuna – tegirmon, press, fanera, vanna, isitkichli fen va bir yarim litrlik baklajka, xolos. Oldin shakar kukunga aylantiriladi. Keyin vannaga solib, ustidan bir yarim litr sovuq suv quyiladi. Kukun nam tortib, qorga oʻxshab gʻirchillab qolganda, pressdan chiqarilib, faner ustiga yoyiladi. Qand shakliga solinib, fenda quritiladi. Bir kecha-kunduzda bir qop shakar oldi-berdiga ishlatiladigan, toʻy-hashamda dasturxonga qoʻyiladigan shirinlikka aylanadi.
Otam koʻp magazinchilarning mashinasini tuzatardilar. Shu tanishlaridan mahsulotimni sotib berishni iltimos qildilar.
Bu sexda ishchi ham, farrosh ham, mol yetkazib beruvchi ham, direktor ham oʻzim edim. Sexni ijaraga olishdan oldin doʻstlarimga sherikchilikni taklif qildim, ular koʻnishmadi. Balki toʻgʻri qilishgandir. Ikki hafta oʻtgach, doʻkonlarda shakar koʻrinmay qoldi, keyin birdan narxi oshib ketdi. Qanddan tushadigan ozgina foyda ham yoʻq boʻldi. Shunday qilib, birinchi biznesim sindi. Qizigʻi shundaki, doʻstlarim moliyaviy krizisni oldindan koʻra bilgani uchun emas, ishyoqmasligi, harakatsizligi tufayli hamkorlikdan bosh tortishdi. Biz birga oʻsib katta boʻldik, lekin hozir jamiyatdagi oʻrnimiz orasida osmon bilan yercha farq bor.
Hamma ham boy-badavlat boʻlishi shart, demoqchi emasman. Baʼzilarga bu narsa kerak emas, ularning oʻz orzulari bor. Kimdir vrach, kimdir alpinist, uchuvchi, sayohatchi, jurnalist yoki yozuvchi boʻlishni orzu qilib, shu maqsadi bilan yashaydi. Hozirgi yoshlar orasida bundaylar borgan sari koʻpaymoqda. Pul ular uchun ortiqcha daxmaza. Lekin boyib ketaman degan odamga faqat orzu va bilimning oʻzi kamlik qiladi. Bunda ishchanlik, mehnatsevarlik judayam muhim. Agar ishga oʻzingni toʻliq bagʻishlay olmasang, yaxshisi boshlama. Biznes – dangasalar uchun emas!