Жанна Ермековна Курмангалеева
Жалған
Олардың көздері кездесіп қалды да олар бір-бірінен тез бұрылып, керегесімен қызығып кетті.
– Отырып қалдым.
– Тоқтай тұр, кетпе! – шыға кетті Толқынның аузынан, ол абыржып көзқарасын тұнжыратты.
Барлығын түсініп, Азат тұра қалды.
– Білесің бе, маған су әкелуге керек. Менмен барасың ба? – сұрады Толқын. Әрине, ол барды.
Оларға қарсы алдыныздан Бузык бара жатты. Манаптың інісі томсырайып, дөңгелек басын жантайма иықтарына басып, көздін астымен қарап жүрді. Бузык Жұлдыз бен Саткынның құрдасы екен. Бала шағынан-ақ құлдармен қоршалған ол жұмыс істеуге әдеттенбеген. Оның әпкесімен төбелес пен оның масқара жеңілістен кейін ол одан әрі түнеріңкі болып қалды да Толқынға одан бетер қарай бастады. Бірақ, олай болса да ешқашан тиген жоқ.
Олар жақындады. Толқын Бузык мұнда жоқ сияқты түрін жасады. Тіпті ол дыбыс шығарған кезде:
– Әй, адасқан!
Азат оқыс бұрылды. Толқын оның қолын алып, қатты қысты.
– Байланыспа.
Ол зауықсыз бағынды. Бірақ бұны Бузыкқа жеткен жоқ.
– Ал, ал соншама керек болған кезде Селсаяк қайда жүр, ә?
Азат шыдай алмады, қолдан босап кетті, айналдырып бұрды.
– Қызды мазалағаны ұят емес пе?
Толқын оның иықтарына жалынып қолын қойды. Бузык мазақтап сөйледі:
– Араласпа, боқмұрын!
Азат оны итерді. Сәл сол сәтте Бузык оны жұдырықпен құлақтан ұрды. Азат қарыздар болмады. Жігіттер жұлқыласты, шанды көтеріп құлады. Бузык ересек пен үлкенірек болды, бірақ Азат жорықта шыңдалды. Толқын қалшиып қалды. Не істейің? Көмек шақырайын ба? Ешкім оған көмектеспейді. Ес жинап, ол алдына ұмтылып, Бузыкты құшақтап алды да әрең тартты. Ол тарпынды, қаулап шыққан-ды. Қайта төбелеске ұмтылған кезде, Толқын оның жолында тұрды.
– Кетші, Бузык.
Дем алды. Қызға қарады да ұра алмады. Қорқып кетті, жасқанды, бірақ түрін, әрине, көрсеткен жоқ. Қанды бетінен сүртіп, оның аяғына түкірді де кетті. Толқын ентігіп дем алатын Азатқа қарады. Шапан жыртылды, бір тісі жоқ, жалаңаш қолда дақ пен көгерген жерлері. Бұл кезде төбелес жерде адамдар топтана бастады. Толқын асықтырды – төбелес үшін жауапкершілікті оның мойнына салуын тілеген жоқ.
– Жүр кеттік.
Олар оның үйіне оралды. Толқын сүт сарысуды езіп, оның жараларын жуа бастады. Ол жылайын деп қабағын жиырып, әрең шыдады. Азат бұны байқаған.
– Толкунтай, – ерке міңгірледі ол, бетінен үрпиіп тұрған шашын емірене алып. – Кешір мені, Толқын-жан, тек қапа болма. Не болды? Барлығы жақсы ғой…
Адамдардың соншама өшпенділігі қайдан келген? Не үшін… Бузык оны не үшін мазақтап жүр? Жұлдызға ашуланғаннан ма? Азат не үшін жауап берді? Оны құтқарғысы келді ме? Толқын оның жарақаттанған сүйектерінен көз тайдырды. Бірақ ол оның туралы емес, Жұлдыздың жұдырықтары туралы ойлады.
Бузык оған бұрыннан көз тікті. Күтпей, жол-жөнекей ұстап, қолынан жұлып алды. Толқын “ойбай” айтқанша әпкенің саусақтары онсыз да әрқашан жартылай түйген жұдырыққа айналдырып, ақ сүйекті жігіттің тісіне бір қойды. Сасып қалып, ол соққын қайтарды. Ал сосын… Жұлдыз қатты зақымданған жоқ – тек тымақ ұшып түсті. Оны шанда жатуға қалдырып, ол сіңлінді өз соңынан апыл-ғұпыл тартты. Бұл оларға жаман айнала алды, бірақ жазылмаған заң бойынша олардың өзінді қорғауға толық құқығы бар болды.
Әпке Бузықтан сөзсіз мықтылау болды. Азат ше?.. Толқын өзінді оның көзіне қарауға мәжбүр ете алмады. Барлығы оған бола. Қайтадан.
Азат ауылға түннің түскенін күтіп, кетті. Олар ештеңе туралы сөйлеген жоқ. Оны шығысқа дейін шығарып салып, Толқын ұйықтауға жатты. Киіз үйде қайта ауыр тыныштық сезіле бастады. Көзін жұмып, Толқын олар ұядағы балапандар тәрізді бір-біріне жабысып жатқан кезде әпке мен ағаның сақтаушы бүйірлерін, олардың тыныш пысылдағанын есіне түсірді. Жүректе жабырқаған ауруы итерді. Толқын, сыздаған жалғыздыққа шыдап, әпкесі ұйықтатын киізбен бетін бүркеп алды.
Тарау V
Шытқыл аяз даланы жүгіріп өтті, салт атты адамдар суықтан бүрісіп жүрді. Тоқтатпай бара берді. Жылдыз аспанға жиірек қарай бастады, қарды не күтіп не қорқып. Жел суықтың басталысымен бар күшімен соғу үшін бәсеңдеді. Боранды қыс болады. Жарайды енді, қорқынышты емес. Әр ошақтан гөрі жас қан қыздырады. Жылқылар да тоңып қалды. Адамдар аттардың тізгінін жиі-жиі босатып жібере бастады.
Ұйқы келе бастағанда, түнейтін жерге тоқтады. Саткын аттың ер-тоқымын алып, бағылуға жіберді. Ал анда жылқыдан түскен жоқ.
– Барып, кешкі асты атып түсірейін. Сен әзірше орналастыр.
Саткын онымен ұмтылған жоқ. Анда әлдеқашан өсті, оның көмегі оған керек жоқ енді. Ал атты біреу күзетуге тиіс қой.
От жағу үшін тастарды салды. Ауаға тұнғыш морт от аспандаған кезде даладан кенет суықтың лебі жетті. Жаңа туған от өшіп қалды. Сезгіштікпен көшпенді бұл жел емес екендін аңғарды. Тік тұрып, белбеудегі қылыштың сабына қолын қойды. Бәрі тынды, еш дыбыс та естілмейді. Тек жусан сәл бұлғақтап тұр. Көк жүзі қараңғыланды, аспан күмбезінде бір-бірін жарықтықтан асып түсейін деп жұлдыздар жылт-жылт ете бастады. Саткын қайта бір тізесіне түсіп, от жағуға кірісті. Бұл жолы ұшқын да пайда болуға үлгерген жоқ.
Қараңғыдан Саткынға қасқыр тап берді. Дайын, ол қылышты алды да жыртқышты шауып кесті. Біріншісі жығылды, бірақ қалғандары күтуде тұрған жоқ. Оны қоршаған аңдарға қарап, Саткын от жағуға үлгерген жоқ деп аяды. Бастапқыда қасқырлар, зиян келтірмей, адамға жасқанып секіре берді. Олар аш болып, жауызданып, өжеттенгенше Саткын тағы бірнеше жыртқышты шауып өлтіруге үлгерді. Тұратын қалың қара түнек Саткынға көруге бөгет жасады. Кезекті қарғуды айқаймен тойтарып, ол сүрініп кетті. Сұр жыртқыштарды қылышпен қуды да, тұруға әрекет жасап, кенет дәл өз алдында кернеулі бұлшыкеттің қозғалуын елессіз айырып таныды. Ақырап, қасқыр алдына секірген кезде күтпеген жерден жебе зу ете қалды. Аң құлап кетті, өзгелер белгісіз қауіптен қорқып, артқа шегініп кетті. Қайта шабуыл жаса алмады, жебенің соңынан салт атты да келді. Жылдыз жылқыны аяғына тік тұрғызып, айғайлап жіберді. Аңдар қаңсылап тайып кетті.
Анда тез жаяулап, оған жақындады. Оның тірі екенін көріп, жеңілдікпен басты шалқайтты.
– Сені қалдыра алмайсың. Бер қолыңды.
Саткын абдырап аяғына тұрды да оны жарып кете жаздаған қасқырға жақындады. Дөрекі жебесі басты тесіп өтіп, дәл көзге дарыды. Аң не болып қалғанын тіпті түсінбеген сияқты.
– Ұлы мергенсің, анда, – ақырын деді Саткын. – Рақмет.
– Білемін. – Күлімсіреді.
Жебесін селқос суырып алып, олжасын жіберіп қарады.
– Еһ, әдемі аң болды! – қынжылып деді Жылдыз. – Сенің өмірің оған лайық емес.
Күлді, оны иығынан қатты қойып жіберді.
– Терісін сыпырып ал, өзіне қалдыр – менсіз ештеңе істей алмайсың деп естелік ретінде.
Разы болып, анда басын шайқады да Бүркітті сауырынан қағып қойды, жүре бер деп. Саткын есін жия алмады. Түнде, білмейтін бір арадан анда қазір ғана оны өлімнен құтқарды.
Отта ет қуырып, шараппен бөрдектерді ашты. Анданың жылқысы, ұзын мықты аяқтарын көтеріп, шаңға аунап жатырды. Анда тез мас болды, көңілденді. Аяғына тік тұрып, күресе бастады. Бір рет – Жылдыз Саткынды жерге лақтырды. Екінші – бірге құлап кетті. Үшінші ретке ше анда кенет өзімен өзі жығылып қор ете түсті. Саткын жеңімпаздықпен жымиып, анданы киізге сүйреп жеткізіп, жанында ауыр, мас ұйқыға кетті.
Ақыры елсіз араны өтті. Алдында ауыл көрінді.
– Анау кімдер? – Жұлдыз Саткынға жақындады.
– Сенікі, анда. Талаабөрүлер. Атап айтқанда, олардың қалғаны.
Жұлдыз ауырта тістенді. Оның мазасызданғанын сезіп, Бүркіт жерді тұяғымен таптады.
– Біз онда тоқталуға керекпіз.
– Не үшін? – оқыс сұрады Жұлдыз.
– Чабалекейге жолдауды қалдырғым келеді.
Анда Жұлдызға қызығушылықпен қарады. Ол, антты бауырынды ойша қарғап-сілеп, көзін тайдырды. Оның өз адамдарын қанша уақыт көрмегенін біледі ғой. Жалпы айтқанда, олар қашып кеткен күннен бастап. Анау түн туралы ойлап, Жұлдыздың зығырданы қайнады. Анасы өліп кеткен соң оның басқа амалы болды ма? Мүмкін, сәби болмаса, ол қашып кетпер еді. Анашым да тірі қалар еді ғой… Толқынның дүниеге келуі қымбатқа түсті.
Қорқақтар. Жексұрын, арам қорқақтар. Егеуқұйрықтар, сұр жыландар. Жұлдыздың тайпасы тым қатты болып кетті де бұл күші бөтендерді мазалай бастады. Әсіресе тұтқындарды… Бітіммен көз бояп, олар қадірлі қонақтар ретінде соғысушы жаққа кірді де түнде барлықтарды қырып жойды. Жұлдыздың өзі барлығын есте сақтау үшін тым кішкентай болды. Олай болса да ол анасының оны қорғай алмаған жылы құшағын ұмытқан жоқ. Одан кейін – тұтқын, анасының жаңа күйеуі және қашуы. Ал оның бір заманда ұлы, іргелі халқының қалғаны енді бір кіп-кішкентай ауылда паналап отыр.
– Ол тірек емес пе?
– Таяныч екен, иә, бірақ жайпаудан кейін талаабөрүлер дәл оларға барды ғой. Сондықтан олар тапсыра алады.
– Сен мені бұл жерге әдейі алып келдің, – сызданып сөйлеп деді Жұлдыз.
– Мен мұнда тұратын олар екенін білгендей сияқты айтып тұрсың, – ренішпен деді ол. – Қорқасаң, жүре берейік.
Анда не дегенін біледі. Онымен ерегісе бастаған жоқ, орнынан қозғап жіберіп, төбесінен ауыл жаққа текіректеп жөнелді. Құлақта жел зуылдап тұр, Бүркіттің бірқалыпты дүбіріне Саткынның аттың дүбірі қосылды. Оның жанның өзі қуана берді: “Үйдеміз! Біз үйге оралдық!”. Бірақ бірдеңесі бәрібір қарсы шығып тұр. Мүмкін, тірі қалғандардың ішінде оның бір де туған-туысқан қалған жоқ себебінен?
Өз келуімен ауылды абыржытты. Мазасыз уақытта өмір сүріп тұрмыз. Дос жау болып айнала алады, жау ше қулықпен адамдарға тойтарыс беріп, анау әзер сақтағанын бұза алады. Өз жұртқа жақындап, Жұлдыз бұны анық сезді. Арамдық қалдырған жарасы бітелсе де, өз иесін қорқап ақыраюға мәжбүр етіп, дауылдатып ауырады. Жаңа соққы болмаса да, тыртығы қалады.
Далабөрілер бай емес тұрып та, аштықтан ешкім азап шекпейді. Жұлдыз өз халқына мақтанышты сезді. Мың өліп, мың тірілген. Өз құтқарушыларға жабыспай, тіректерді талтүс жағынан тасалауға да ұлттық есі жетті. Солай қарасаң, оларды ешкім билемейді де…
Қорқыныш пен күдік тыныған кезде, әдетті ақкөңілдік те оянды. Саткын, қу, көнгіш анда, өзін өзі көңілді, ашық болып ұстады. Мәртебелі емес, өз адамы көрсету үшін басынан жаяу жүріп кетті. Бірақ Жұлдыз анданың сақ болып жүргенін білді. Өз туралы ештеңе айтпайды, ал басқалардан барлығын барлап біледі. Сөйтіп ауылды басқаратын кім екенін білді. Әлібек-батыр – Жұлдыздың есінде қалдырған билеушінің ұлы болып шықты. Әлібектің өзі де есте қалған. Сол кезде әлі жігіт, әділ мен мейірімді, ол Жұлдызға ұнаған. Осындай зәбірлеуге жол бермей, зәбірді ұмытып кетпейді… Оларды оған ертіп апарды.
Жараған, мықты, әлі жас батыр өз үйінде отырды. Оның тұрғын жайы салтанатты мен бай емес болған, ал оның өзін кәдімгі жауынгерден қиын айыра алуға болады. Әлібекке ауылға қонақ келді деп айтқанда ол бақташыларда болды – бастарын санап, қыстың келуіне дайындап жүрді. Қамдардан оның еріндердің қасында ерте әжімдері пайда болды, адамдарға ауыр, жабыңқы көзбен қарайды. Бірақ қонақтармен бірге ол өз бойын еркін ұстады. Ең жақсысын әкеліп, тамақ ішуге даярлады.
– Қара, анау жігіт сеннен көз алмай отыр, – Жұлдызды шынтақпен итеріп қалып, сыбырлады анда.
Жұлдыз ол көрсеткен жаққа қарады. Әлібектің қасында қарапайым, мықты, шығыңқы бет сүйегімен жігіт отырды. Бір басқа қонақ шығар.
– Қарай берсің. Осындай құбыжықты күнде көрмейсің ғой.
Саткын тыныш күлді. Одан кейін әңгімелер басталды. Саткын ауызын жаппай сөйлей берді. Ол таулықтардың бірі деп, тұтқындарға манаптың маңызды әмірімен бара жатыр, бұл құлпыратын ауылдың билеушіне ше жол-жөнекей өлтіріп тастатын жануарлардың терісін сыйлап тұр. Олардың халі туралы сұрағына Әлібек:
– Бізде барлығы жанжалсыз, сол да жақсы. Мен таулықтарда бірдеңе тыныш емес деп естідім.
Саткын басын шайқады.
– Дәл бізде барлығы тыныш. Әзірше. Тұтқындарда бір ылаң болып тұр.
– Не болды? – Әлібектің көзінде Жұлдызға ұнаған өшпенділігі от тәрізді жылт етті.
– Каракчы. Сіз ол туралы естідіңіз бе? – Батыр жоқ деп жауап бергенде, Саткын соза берді: – Біздің қоныстарымыздың қасында қарақшылық істейді. Әрқашан жалғыз және тек туткундарға шабуылдайды. Алдымен жебе келіп шығады. Зу ете қалады, бір рет те мүлт кетпей… Содан кейін өзі, бетін орап, шығады. Адырнасы дірілдеуге үлгермей, қайта біреу аттан түсіп қалады. Адамдар жақындағанша, ол тауарды алып шауып кетеді. Жылқысы – жылқы емес, жел! – Тыңдаушылардың беттеріндегі қызығушылыққа масайрап, анда қосты: – Туткундар бұны істеген біз деп ойлайды. Сол себептен біз жолға шықтық – соғысқа жол бермеу үшін.
Разы жымиын жасыра алмай, Әлібек артқа шалқайды.
– Мақсатыңыз игілікті екен. Бірақ бұл Қарақшы бізге қорқынышты емес деймін. Ол қай тайпадан шыққан белгілі ме?
– Жоқ, ештеңе мәлім емес. Еш жақтан шабуылдап, еш жаққа жоғалып кетеді.
– Осындай өсектер жүрсе, біреулер тірі қалатын шығар?
– Әрине! Ол тек оның жолында тұратындарға тиеді.
Әлібек тек мейірбандықпен жымиды да, Жұлдызға бұрылып, сұрады:
– Ал сіз неге үндемей отырсыз, қарындасым?
– Не айтайын? Андамның сөзі анық пен бітпейтін екен, менің қосарым да жоқ.
Саткын оны әзіл ренішпен итеріп қалды. Оларға қарап Әлібек те көңілденді.
– Атыңыз қалай?
– Жұлдыз.
– Кімнің боласыз, Жұлдыз?
– Тоолукпын…
Бауырынан басқа оның өтірік айтқанын ешкім түсенген жоқ. Саткын андаңа жасырмай қарады да Әлібектің оң жағында отыратын қонақ неліктен оған көзінің қиығымен қарай берді. Ыстықтап, ішкен арақтан Жұлдыздың жүрегі айна бастады. Барлықтары бірдеңе байқау үшін тым мас болып кеткен кезде, сәтін тауып, ол киіз үйден еңбектеп шықты.
Кешкі тыныштығы түсті. Жерді қармалап, жел селеуді сәл тербелтті. Аспан тұтасқан сұр тұман боп даланың үстінен тұрып қалды. Далабөрілер, немесе, анда айтқандай, талаабөрүлер ауылдың жанында бұлақ нәзік сыбдырлап аға берді. Оның қасына шоқайып, Жұлдыз су батырып алды да бетке шашыратты. Мұздай су тісін жағымды сыздайды да арақ сейілді сияқты, басы сергіді. Артында адым естілгенде, Жұлдыз бұрылған да жоқ.
– Қонақтың екеуі де тойдан кеткені әдепті емес. Ұрлауға үшін келді деп ойлай бастайды.
– Ойламайды. Неге жалған айттың, анда?
Саткынның үні қасіретті, сенімсіз болып естілді. Жұлдыз оған қарады.
– Оларға далабөрімін деп айтқымды келді ме сенің? Бала шағымнан маған тұтқынның таныс болғанын? Анашымның күң болып өліп кеткенін…
Қолынан су сүртіп, Жұлдыз күрсіңді.
– Меннің кім екенін айтқаннан гөрі бар туыстарымнан беземін. Сен, анда, ата-анаңмен, еркіндікте өмір сүрдің де бала кезінде анаңның шапалағынан бетер ештеңе білген жоқсың. Сен мені түсіне алмайсың. Ең жақсысы, айтшы, адамдарды Қарақшымен не үшін қорқытып жүрсің? Олар үркек емес, ал мынау жортуылшы өз шабуылдарын олардың қоныстардан қашық жасап жүр. Неден ескертесің?
– Мен ескерту үшін де, анда, қорқыту үшін де емес ол туралы айттым. – Саткын, қатар отыруға жүрексініп сияқты, әлі тұра берді.
– Олай болса, не үшін? – Жұлдыз ажарын бұзып көрсетті.
– Сенің көзіне қарағым келді.
Жұлдыз ыржиды.
– Қара, анда. Аямаймын ғой.
– Жебеңді айыпсыз кісілерге неге кезедің, анда?
Оның даусында естілетін жарықшақ Жұлдызды неліктен ренжітті, жәбірледі.
– Не деп тұрсыз, о таза жүзбасы?
Саткынның соғыста қатысқаны туралы ишарасы нысанаға тигізген жоқ.
– Мен түсіндім ғой, анда… Аяғыңды жарақаттың деген кезде мен сенің бұл жылдар бойы биелерді, терістерді, доханы, құндыларды қайдан алғанын бірден түсіндім… Және оның шабуылдардан неге тек туткундардың зиян көргенін де. Жолбасарлыққа кірістің, Каракчы.
– Сен не массың не ақылдан айырылдың, анда. Меннен бірдеңе керек болса – айт.
– Сеннен барлық керек болғанын да алдым, – бұрылып та кетіп, салқын деді анда.
Оны ашулы көзбен шығарып салып, Жұлдыз бұлақтың қасында қалды. Кім-көрінген тасты алды да ызаланып бір жаққа лақтырып тастады. Дауыстап шалп бұлақтың сабырлы тыныштықты бұзды. Жұдырықтарын түйді. Енді бейбіт жайшылық зығырданын қайнатты. Той жалғастыратын жаққа аяңдады.
Салт аттының астында жылқы пысқыра берді, аузынан көбігі құлап түседі. Тұтқындардың қаласы баяу жақында берді. Ханның сарайының алдында жаяулады. Асығыс қақпасына өтіп жетті. Бір жауынгер жолына найзамен тосқауыл болды. Ұйқылы жігітке шыдамсызданып аталды да әшекейленген дәлізді өтіп ханға апаруға әмір берді.
Хан өз тақтың алтын арқалығына шалқая керіліп, сұлтандармен сөйлесіп отырды. Хабаршыны көріп, оларға үндемеуге белгісін беріп, басты көтеріп алды да қалың, сәл жабысқан қабағын түйді.
– Кімсің?
Оны жіберген адамның атын атаған кезде сұлтандар аң-таң бір-біріне қарады.
– Жарайды, айта бер, – тостағаннан шарапты сіміріп, селқос деді хан.
– Қарақшыны тапты.
Хан шашалды да шарап келте, бурыл сақалға төгілді. Бітік көзде ашулы от лаулай бастады.
– Қайда? – қырылдап сұрады.
Хабаршы оған тапсырған жолдауды сөзбе-сөз айтты. Бітірген кезде, хан жүзін жібітті де еттен майлы еріндер жымиып қисады.
– Олай болса, күтеміз!
Дыңғырмен тостағанды қойды. Әмір берді:
– Бірнеше адамды табыңдар. Маған да бір нәрсені тапсыру керек…
Тарау VI
Толқын төбелес туралы ұмыта алмады. Азатты қатты ұрған жоқ па деп алаң болды. Келісі күні оны кездескен жоқ, одан кейін де. Өзі баруға шешті.
Киіз үйде тек ағасы мен әкесі болды.
– Үйіңіз аман болсың, – шымылдықтың астына қарап, жасқанып деді Толқын.
Оның әкесі, тұнжыраған, аласа бойлы аппақ шал, оған бұрылды.
– Ә-ә, сенсің бе. Ұл баланы төбелеске жеткізіп, енді оның отбасына зиян келтіруге кірістің бе?
– Мен оны жеткізген жоқпын!
Толқын сөзден тосылыл қалды. Оның дауысы емес, – Жұлдыздың екен. Көз алдында жұлқынып сығырайтын әпкесі тұрды.
– Маған дауысын көтеруші болма, арсыз қыз!
– Қуып шығар оны. – Ағасы қосылды.
Көкейіне терең зәбір қона қалды, жылағысы келді. Шыдап, ерінді тістеді де үндемей шықты. Айғайға кіріспейді.
Ауылда барынша сайрандап, үйге аяңдады. Кенет біреу айғайлап шақырды:
– Толкун!
Айналып бұрылды. Азат.
– Әкем сен кірдің деп айтты… – Абыржыған түрімен деді ол.
– Кірдім.
– Манап шақырды, төбелес туралы сөйледі. Мен келе алған жоқпын…
– Не болды?
– Жә… – Азат қолын сермеп, кенет күле бастады. – Ештеңе етпейді.
Толқын еріксіз кінәсін сезді. Азат бұны ол үшін ғой…
– Сен бұны бекер істедің, Азат. Керек емес, – өкінішпен деді.
Азат оның жан жүгін сезді шығар.
– Жүр, қыдырайық?
Оның жүзіне қарау үшін, Толқын бар күшті жинады. Тек қана бірнеше күн бұрын бұл еріндерінің “Толкунтай, Толқын-жан” деп сыбырлағанына сену қиын… Ол қайта бұл жеңіл, ең таза сезімді сезді. Ғадауат, реніш пен жабырқауы кететін сәті.
Ауылды өтіп, киіз үйлерді артта қалдырды. Ең шетіне жетіп, Толқын тоқтады.
– Азат, мен әрі қарай бармаймын…
– Не болды?
– Мен… қорқамын.
Аға мен әпкесінен басқа өз қорқынышын ешкімге ашқан жоқ. Азатқа да айтпаймын деп жүрді. Бұл әлдеқалай болып қалды да кенет Толқынға жеңілдік келді.
– Неден?
Толқын үндемей жерге сесті ымырт түнек түсетін ашық далаға көрсетті.
– Бала кезімде онда бірдеңе болды сияқты… Білесің бе, біз…
Ол түсінікті ұғындыра алмады. Олардың үйі артта қалғанда әр жолы жүрегі аблығып тұрады. Оған белгісіздік басып, әр үні сыздаған ауырымен әудеседі. Толқын дала жазығының бұтақтарда ажал жасырып отырғанын анық сезді. Ол оның мұзды демін естіді. Толқын Азаттың түсінік талап ететінін әлде қалжын деп қалғанын күтті – дала адамға даладан қорқуға дұрыс па?
Бірақ ол кенет жақындап, оның қолын ұстады.
– Мен жанында боламын. Саған бірдеңе көрсеткім келеді.
Олар ауылдан аулақ кетті. Толқынның, соңғы үйі қатал кеңістікті ашты.
– Қара. – Азат күн батып кететін жаққа бұрылды.
Күн түнмен шайқасып жүрді. Зұлмат айбатты бұлттар күннің сөне қою қызыл жалына жымысқып келе жатты, көктің биіктіктен саны жоқ жұлдыздар шайқасты бақылап тұр да жел тек мәңгілік аспан шырақтарын қалдырып, өз жолында барлығын жойып кетті сияқты айнала көптеген қадамдарға еш бір бұтақ та, ағаш та көрінбейді. Күннің қалған күшпен аспанда тіпті ошақтардың түтіндерін бояп, ақшыл көк теңіз тасыды. Және қалай қарасаң да қызыл күн түннің қараңғы көгіне ауысқан жері көрінбейді екен. Толқын оны үйлердің сүйектері жасырмаған, ауылдағы жарықтары жаппаған кезде батуын көптеген жылдың ішінде алғашқы рет көрді. Жазирадан оның тынысы тына қалды сияқты.
Азат оның қолын әлі жібермеген. Оған қарап, Толқын оның мейірімді көзқарасын байқады. Азатқа бірдеңе ұмтылды. Қорқыныш оны қайтып, айналаға сіңді де желмен шауып кетті. Құшақтасты, маңдайына маңдайын тигізді. О көгім, өмірді қазіргідей сүріге ерік берші.
Тау беткейімен төмен түсті. Жол-жөнекей сүрініп кетіп, күліп етегіне сырғып түсті. Тек қана табиғат пен жан әнін естіп, биле бастады. Кезек бойынша алдына еңкейіп, тау мен дала салттарын шатастырып, қолмен және иықтарымен нәзік қимылдар жасап, жастар бір бірінен көз алмаған. Аспан шаңырағы қараңғыланды, бозғылт ай жана бастады, онымен оның адал жауынгерлері. Толқын Азаттың жанына оның бешметке жатты. Жігіт жоғары көрсетті де:
– Бір жаққа қарағанда, жұлдыз жарқырап тұр, ал дәл оған қарасаң – сөніп кетеді. – Толқын үндемей жатты да Азат ақырын қосты: – Мен эжеңнің атының неге Жылдыз екенін білемін сияқты.
– Неге?
– Манап басқа жұмыспен айналысқанда, ол жарық береді. Ал ол оған көңілін аударса ше не болады?..
Ойлап, Толқын жауап қайтарды:
– Менің әпкем ешкімге жамандық жасаған жоқ. Оны өшірунің не керегі бар?
– Толкун, сен түсінбейсің…
– Жоқ, түсінемін. Манап сияқты адамдарға тісін көрсетпеу керек. Бірақ қасқыр ешкі боп маңыра алмайды да Жұлдыз өз ойламағанын айта алмайды. Бірақ бір нәрсені айтшы, – күрсінді, – ол саған не істеді? Әлде анаңа, әкеңе, достарыңа? Ол біреуге кедергі жасай ма?
– Жоқ, – келісті Азат.
– Менің әпкем ең жақсы адам емес шығар. Бірақ ол өзгелерден бетер ме? Сен, Азат, оның маған не істегенін білмейсің. Сондықтан мен оның жаулардың жағына тұрамын деп күтпе.
Азат үндемей қалды. Өз томырықтығын сезіп, Толқын әңгімені өзгертті.
– Осындай жарқын жұлдыздар тағы қайда бар, Азат?
– Ешқайда, – күлімсіреп деді ол. – Расында, мен көп жерде болған жоқпын ғой. Бірақ болған жерде мен жібек, әшекейлерді көрдім… Ал ондағы кісілер қандай киімді киіп жүр екен! Әсіре киініп, боялған.
Азат көрсетті де Толқын күлді.
– Тағы да мен бір тіпті айтылмаған сөзді жеткізе алатын сиқырлы белгілер туралы естідім.
Толқын кіжірейді.
– Ол қалай?
– Білмеймін. Және киізден емес, тастан салынған үйлер – жомокчу айтқандай, есінде ме? Келесі жолы міндетті түрде көремін.
– Келесі жолы? – қайталап сұрады Толқын.
– Иә… Келесі жорықта.
Толқын ол оның көзінде жарқ еткен жасын байқамау үшін тез бетін бұрды. Әрине. Ол біржолата қала алмайды ғой. Бірақ біраз уақытша ол бұны неліктен ұмытып кетті. Және кенет оны жібермеуге қалай аңсағанын анық түсінді. Мүмкін, өлімге. Толқын көзін жұмып, бұл ойларды қуа бастады. Жақын арада емес кетеді. Олай болса да не? Аспан оны бір, екі рет сақтайды, сосын ше? Қартайғанша көп жауынгер өмір сүрді ме?
– Не болды саған?
– Бәрі жақсы.
Оған өз жүгін салуға, оны, сорлы жетімекті барлықтары қалдырды деп айтқын келмеді. Ана, әке, аға, әпке… Енді ол да. Әлде пысқырып та қарамай, олардың соңына ілесуге? Қылыш пен садақпен белбеуленуге? Ол ма – төбелестерге қара алмайтын? Олай болса да, Азатты биік, зор аспанның еркінен сақтауға оның қандай қабілеттілігі бар? Әр адамның өз жолы бар. Сонымен, ұзақ уақытқа олар бірге бәрібір бола алмайды.
Толқын еңкілдеп қалды. Азат оны иығынан құшақтап, бұл сәтті сақтайын дегендей өзіне қысып тартты.
Әлібек-баатырдың қонақтардың бірі Чабалекейге оның жолдауын апаруға келісті. Онда Саткын ештеңе ерекше тапсырған жоқ – тек оны есте сақтап, міндетті түрде бір тау төбе сыйлықтармен оралады деп уәде берді. Алайда жан жарына ол туралы хабардың бар сыйлықтардан да қымбатырақ екенін білді. Жуықта кездесуін қуана дәмеленіп, арақашықтықтың қысқартқанын сезінді. Талаабөрүлерді тастап кеткенде бір мезгілде көңілді де ғамкүн де болып, сондай қонақжай иелермен қоштасқын келмейді деп түрін жасады. Аналар жауап ретінде оның етіктерін ұстап, осындай батырды қалай жібергіміз келмейді деп аһлай берді. Жай дала жомарттықпен сыйлықтарды берді: Саткынға оюлы сабымен қанжар қалды, Жылдызға ше – алдаспан. Ақыры аттанып кетіп, Саткын бұның бәрінің оған қалай жек көрінетін сезді. Анда бұл әдептерге күшін жұмсаған жоқ. Асығыстықты бүркемелемей, оның қоштасуымен бітергенін күтті. Оның емес, Саткынның туыстары сияқты. Аилды артта қалдырып та Жылдыз оған бір сөз айтқан жоқ. Әдеттенген жабырқанқылығымен Бүркүтті жылыту үшін желіске көшіп, жақын арада оны кейінде тастап кетті.
Екі күн өткеннен кейін алыста балбал тастар мен қорған көрінді. Жылдыз олардың жанынан өтіп кетейін деп жүре берді, бірақ Саткын тоқтап, жаяулады. Анда зауықсыз тоқтап қалды.
– Бұл адам кім болды? – қастерлі ойға шомып, сұрады Саткын. Марқұмның рухын үнсіз қорғап, суық тас үйінділері оған қарай берді.
– Оның аты саған бірдеме бере алады сияқты. – Анда жерге түсіп, жақындады. Кенет Саткын оның оны қылышпен қалай оңай соға алатынды ойлап кетті. Жаман ой, өзімен өзі келетіндердің бірі. Бұны айқын сезгені солай, дене түршігіп кетті.
– Бір батыр шығар.
Жылдыздың сабырлы, дөрекі даусының дыбысы оның есін жидырды.
– Солай сияқты… Адамдар неге өледі, не үшін?
– Әрбіреудің өз себебі бар, – ыржиып деді. – Кішкентай балаға сияқты түсіндірунің керегі бар ма?
– Мен соғыстағы ажал туралы айтып тұрмын. Хандар не үшін соғысып жүр? Жер үшін. Ал айнала қарашы. – Ол далаға қолмен көрсетті. – Соншама көп жер. Бос… Бірақ бәрібір ешкімнің дамылы жоқ. Бұның бәрі не үшін? Адамдар неге сыйыса алмайды?
Жылдыз иығын көңілсіз көтеріп, жылқына селқос жақындады.
– Қасқырлардың неге шөпті жей алмайтынымен бірдей себеп. Бұл туралы ойлама, анда, өмірің жеңілірек болады.
Ол Бүркүттің мықты арқасына мініп, бұрылмай, әрі қарай жүрді. Саткын өз Чыныгына жақындап, жолдан белбеумен сарт еткізіп, жерден итеріп жылжып кетті де ерге қонды.
