Ибадулла Самандарович Байджанов
Шаҳар муҳитида инновацион биноларни шакллантириш асослари. Ўқув қўлланма
© Ибадулла Самандарович Байджанов, 2022
© Махмуд Ибадуллаевич Самандаров, 2022
ISBN 978-5-0056-8521-6
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
ШАҲАР МУҲИТИДА ИННОВАЦИОН БИНОЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ АСОСЛАРИ
(хорижий тажрибалар асосида)
Тақризчилар
А.С.Уралов Самарканд Давлат архитектура-қурилиш институтининг «Архитектуравий лойиҳалаш”кафедраси профессори, архитектура фанлари доктори
М.Б.Сетмаматов Урганч Давлат университетининг « Архитектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди
Байджанов Ибадулла Самандарович
Самандаров Махмуд Ибадуллаевич
«Шаҳар муҳитида инновацион биноларни
шакллантириш асослари»
(хорижий тажрибалар асосида)
Ўқув қўлланма
Аннотация
Ушбу қўлланмада инновацион тарихийлик, шунингдек замонавий табиат билан ҳамоҳанг бўлган объектлар инновацияси, шаҳар муҳитидаги бинолар ва иншоотларда инновацияларни шакллантиришдаги ривожланиш жараёни, эко-микротузилмалар ва эко-гипертузилмаларнинг инновацион биноларини шакллантиришнинг асосий талаблари ва тамойиллари кўрсатилган, шунингдек – экологик тоза, табиат билан ҳамоҳанг кўп қирралилик, архитектоника, масштаб, ҳаракатчанлик ва кўп қирралилик сифат, ахборот мазмуни, энергия самарадорлиги, ишлаб чиқариш қобилияти, конструктивлик хусусиялари очиб берилган. Китоб архитектура соҳасида таҳсил олаётган талабалар, магистрантлар, тадқиқотчилар ва мутахассислар учун фойдалидур
I-бўлим Шаҳар муҳитидаги инновацион бино ва иншоатлар
Кириш
Инсоният ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг, илмий-техникавий тараққиётнинг янги даврига қадам қўймоқда. Саноат жамияти давридан бошлаб у фаол равишда ахборотга ўтмоқда. Шу билан бирга, атроф-муҳитнинг урбанизацияси ўзининг янги босқичига – шаҳар атрофини шакллантиришнинг янада илғор усулларини излаш орқали бошқа турмуш тарзини, ўзгача мазмунни шакллантиришга олиб келиши муқаррар бўлган субурбанизация босқичига ўтмоқда.
Тез, юқори тезликда урбанизация глобал муаммо сифатида бир неча ўн йиллар олдин пайдо бўлган ва йирик шаҳарларнинг метрополияга айланиши янги трансформациялар ва ифлосланиш манбаларининг пайдо бўлишига олиб келди атроф-муҳит, шунингдек, шаҳар маконини ўзгартириш. Шаҳар аҳолисининг ўсиши ва шаҳар ривожланишининг сиқилиши яшаш муҳитини кўкаламзорлаштириш муаммосига алоҳида аҳамият беради. Шаҳарнинг ривожланиши тоза ҳаво, сув, яшил майдонлар миқдорининг қисқаришига, шовқин кўрсаткичларининг ёмонлашишига, инсоляция ва ҳудудларнинг аэрация режимига олиб келади.
Урбанизациянинг дунёга таъсирининг кўп қиррали ва глобал муаммоси яшаш муҳити ҳам инсонга психологик таъсир кўрсатади. Aхборот оқимлари, экологик кўрсаткичларнинг ёмонлашуви, ҳаётнинг тезлашган суръати ва бошқа бир қатор омиллар аҳоли, айниқса, йирик шаҳарларда қулай яшаш шароитларини деярли йўқ қилди.
«Кечаги» ва «бугунги» муҳит инсон мавжудлигининг сифат жиҳатидан фарқ қиладиган (экологик) шароитлари: илгари табиат устунлик қилган, одамлар учун ташқи ва ички қулайликни таъминлаган, анъанавий йўл, ва ҳозирда шаҳарларнинг ташқи «табиий» майдони кўп ҳолларда турли даражадаги тажовузкорлик билан салбий муҳит ҳисобланади.
Шароитларнинг экологик табиатида сезиларли ўзгаришлар юз берди -архитектуранинг «асослари». Илгари бинолар табиатда шаклланган ва бу уларнинг ички (сунъий) маконларининг қулайлигини зарур экологик компонентлар билан таъминлаган бўлса, энди бошқа ва (деярли қарама-қарши) пайдо бўла бошлади. Қарама-қарши вазифаси биноларнинг ички маконини ташқи шаҳар-антропоген муҳитнинг салбий таъсиридан ҳимоя қилишдир.
Замонавий антропоген муҳит (ташқи шаҳар) ўзининг жисмоний моҳиятида ҳозирги вақтда биноларнинг ички муҳитини санитаризация қила олмайди, яъни. тарих давомида бажарган вазифаларни бажаради инсоният тараққиёти. Бинобарин, биноларнинг ўзида (шу жумладан зарур табиий компонент) унинг зарур хусусиятларини таъминлаш муаммоси пайдо бўлади.
Йигирма биринчи асрда. ушбу салбий тенденция билан боғлиқ ҳолда улар табиат билан ҳамоҳанг бино ва иншоотларни яратишга киришдилар. Улар табиий компонентлар (ўсимликлар, сув қурилмалари, геопластик элементлар ва бошқалар) ёрдамида вертикал ва горизонтал ва ёқимли сиртларда ривожланадиган ички ва ташқи маконлар тизимини ифодалайди.
Шуни таъкидлаш керакки, замонавий инсон ҳаёти маконида ҳукмронлик қилаётган антропоген муҳит фазони ташкил этишнинг янги шаклларини ва унинг структуравий қурилишини талаб қилади. Салбийларни қоплаш учун бизга янги архитектура ва шаҳарсозлик воситалари керак. Бу шаҳар атроф-муҳитини кўкаламзорлаштириш муаммоси ва кам углеродли шаҳарларни яратиш орқали аҳоли пунктларининг янги шаклларини излашнинг сабабидир.
Кам углеродли шаҳарларни шакллантириш концепцияси юқори экологик ва естетик хусусиятларга эга яшаш муҳитини яратишга асосланган. Уларнинг шаклланиши CО2 эмиссиясини камайтиришга ва антропоген иқлим ўзгаришига йўл қўймасликка қаратилган. Aввало, бу шаҳарлар энергия жиҳатидан ўзини-ўзи таъминлайди. Уларнинг яшаш муҳити қуёш, шамол, сув энергиясидан фойдаланишга асосланган. Бундай шаҳарларнинг архитектура ва шаҳарсозлик тузилмаси жуда хилма-хил бўлиб, табиий-иқлим омилларига, аҳолининг қабул қилинган сонига, банд бўлган майдонга, табиий муҳит элементлари билан боғлиқлик хусусиятига ва бошқаларга боғлиқ.
Кам углеродли шаҳар – бу юқори экологик ва эстетик кўрсаткичларга ва муайян шаҳарсозлик хусусиятларига эга бўлган шаҳар инфратузилмасининг фазовий жиҳатдан ташкил этилган ва ўзаро боғлиқ бўлган табиий ва антропоген элементлари тўпламидир. Кам углеродли шаҳарларни лойиҳалаш ва қуриш инновациондир ва бу дизайннинг якуний мақсади углерод эмиссиясини нол қилишдир.
Кам углеродли шаҳарларни яратишнинг асосий мақсади – қайта тикланадиган табиий манбалардан энергиядан фойдаланиш бўйича жамият ривожланишининг ўзгарувчан талабларига мувофиқ инновацион технологиялардан фойдаланган ҳолда шаҳарнинг оқилона архитектура ва шаҳар инфратузилмасини шакллантириш аҳоли учун ҳаётнинг юқори сифати.
Қайта тикланадиган табиий манбалар
Кам углеродли шаҳарлар келажакда инновацион бино ва иншоотларни қуриш учун асосий платформага айланади.
Ушбу қўлланмада ининновацион бинолар ва иншоотлар янада мукаммал яшаш муҳитини яратишга ҳисса қўшадиган объектлар сифатида. Aрхитектура ва шаҳарсозлик фаолиятидаги «инновация» атамасининг асосий концептуал аппарати унинг турли адабий манбаларда таҳлили асосида ёритилган. Шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларни яратишнинг аниқ хусусиятлари шакллантирилмоқда.
Қайта тикланадиган табиий манбалар
Қайта тикланадиган табиий манбалар
Қайта тикланадиган табиий манбалар
Шуни таъкидлаш керакки, замонавий жамият ахборот режасининг янги технологияларини фаол ривожлантириш даврига кирмоқда, яъни у муқаррар равишда материал ва мавзунинг янги шаклларини ишлаб чиқаради. Сунъий маконни ташкил этувчи архитектура «четда» қолиши мумкин эмас. Бундан ташқари, у ўз ривожланиш йўлларини фаол равишда шакллантиради, келажакнинг функционал ва композицион-фазовий истиқболларини башорат қилади, турар-жой тизимларида атроф-муҳит компонентларини фазовий шакллантириш ва шакллантириш усулларини фаол излайди, табиат билан анъанавий муносабатларни қайта кўриб чиқади, йўлларни излайди. антропоген ва техноген таъсирларнинг тажовузкорлигини камайтириш.
Шу муносабат билан шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларнинг шаклланишини цивилизация тараққиёти жараёнини ўзида мужассамлаштирган энг самарали объектлар сифатида ўрганиш мақсадга мувофиқ кўринади.
Ушбу қўлланмада муаллифлар шаҳар муҳитида инновацион бино ва иншоотларни яратишни, таъсир этувчи омилларни ҳисобга олган ҳолда кўриб чиқадилар ва шаклланиш хусусиятларини таҳлил қилган ҳолда уларнинг ривожланиш даврийлигини аниқлайдилар.
Ўтказилган таҳлиллар яратилиш учун хронологик ўлчовни яратишга имкон берди шаҳар муҳитида инновацион бинолар.
Ўқув қўлланма тарихий ва замонавий инновацион бинолар ривожланишининг хронологик кетма-кетлигини тақдим этади. Уларнинг композицион шаклланиш хусусиятларини очиб берувчи йўналишлар ишлаб чиқилган. Биринчи марта шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларнинг кенг кўламли характеристикалари ривожланиш динамикаси йўналиши тақдим этилган. Шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларни ривожлантириш тенденцияларини аниқроқ аниқлаш имконини берувчи «миқёс омили» тушунчаси жорий этилди.
Ушбу ишнинг мақсади инновацион биноларни келиб чиқишини аниқлаш ва уларни шаҳар шароитида шакллантиришнинг услубий асосларини ишлаб чиқишдир.
Ўқув қўлланма учта бўлим ва хулосани ўз ичига олади.
Биринчи бўлим «Шаҳар муҳитида инновацион бино ва иншоотларнинг шаклланишининг тарихий хусусиятлари» тушунчасини белгилайди архитектура ва шаҳарсозлик фаолиятида «инновация» атамасининг ривожланиши инновацион архитектура ва шаҳарсозлик объектларининг шаклланиш даражалари кўрсатилган ва уларнинг фарқланиши аниқланади. Шаҳар шароитида инновацион биноларнинг шаклланишини таҳлил қилиш мезонлари ишлаб чиқилган. Тарихий ва замонавий инновацион биноларнинг шаклланиш хусусиятлари уларнинг композицион тузилишини таҳлил қилиш билан очиб берилган. Шаҳар шароитида инновацион биноларни шакллантириш воситаси сифатида архитектура услубларини ривожлантириш хусусиятлари кўриб чиқилади. Тадқиқотлар натижасида шаҳар шароитида инновацион биноларни шакллантиришнинг асосий босқичлари аниқланди. «Шаҳар муҳитида инновацион замонавий табиат билан ҳамоҳанг бино ва иншоотлар»
Иккинчи бўлимида табиат билан ҳамоҳанг архитектуранинг структурасини ташкил этувчи элементлари кўриб чиқилади. Шаҳар муҳитида табиат билан ҳамоҳанг бино ва иншоотларни шакллантиришнинг аналитик йўналиши ишлаб чиқилган. Табиат билан ҳамоҳанг биноларнинг шаҳар ландшафт структурасининг фитоемуҳитини шакллантириш қонуниятлари аниқланди. Шаҳар муҳитида ландшафт биноларини шакллантиришнинг ўзига хос хусусиятлари кўриб чиқилади, уларнинг дифференциацияси ва шаҳар ландшафт тузилишининг типологияси аниқланади. Рельефни ҳисобга олган ҳолда инновацион рельефли биноларни шакллантириш техникаси ишлаб чиқилди ва уларни лойиҳалаш методологияси белгилаб берилди. Сув муҳити билан интеграциялашувнинг турли усуллари билан инновацион табиат билан ҳамоҳанг биноларни шакллантириш хусусиятлари очиб берилган.
«Шаҳар муҳитида инновацион бино ва иншоотларни шакллантиришнинг истиқболли тенденциялари» учинчи бўлимида кам углеродли шаҳарларни уларнинг таркибига кирувчи объектлар сифатида шакллантириш хусусиятлари меъморий муҳит инновацион бинолар. Инновацион бинолардан фойдаланган ҳолда уларни ривожлантиришнинг учта тоифаси аниқланди. Инновацион биноларни шакллантириш воситаси сифатида кам углеродли шаҳарларнинг назарий модели ишлаб чиқилган. Инновацион биноларнинг иккита тоифаси аниқланди – яшаш муҳитининг истиқболли ривожланиши сифатида кам углеродли эко-маъмуриятлар ва эко-гипертузилмалар. Уларнинг шаклланиши концепцияси ишлаб чиқилган. Назария инновацион биноларни ривожлантириш учун прогноз сифатида ишлатилган ўз-ўзини ташкил этиш ёки синергетика рияси. Шаҳар шароитида инновацион биноларни шакллантиришнинг синергик асослари кўрсатилган.
Инновацион биноларни истиқболли ривожлантиришнинг синергетик когнитив йўналиши ишлаб чиқилган ва уларни шаҳар шароитида шакллантириш самарадорлиги тавсифланган.
I-бўлим Шаҳар муҳитидаги бинолар ва иншоотлар, тарихий шаклланишининг хусусиятлари.
Замонавий антропоген муҳит (ташқи шаҳар) ўзининг жисмоний моҳиятида ҳозирги вақтда биноларнинг ички муҳитини санитаризация қила олмайди, яъни. тарих давомида бажарган вазифаларни бажаради инсоният тараққиёти бинобарин, биноларнинг ўзлари тизимида (шу жумладан зарур табиий компонент) унинг зарур хусусиятларини таъминлаш муаммоси пайдо бўлади.
Йигирма биринчи асрда ушбу салбий тенденция билан боғлиқ ҳолда улар табиат билан бирлаштирилган бино ва иншоотларни яратишга киришдилар. Улар табиий компонентлар (ўсимликлар, сув қурилмалари, геопластик элементлар ва бошқалар) ёрдамида вертикал ва горизонтал сиртларда ривожланадиган ички ва ташқи маконлар тизимини ифодалайди.
Замонавий инсон ҳаёти маконида ҳукмронлик қилаётган антропоген муҳит фазони ташкил этишнинг янги шаклларини ва унинг структуравий қурилишини талаб қилади. Салбийларни қоплаш учун бизга янги архитектура ва шаҳарсозлик воситалари керак. Шаҳар атроф-муҳитини кўкаламзорлаштириш муаммоси ва кам углеродли шаҳарларни яратиш орқали аҳоли пунктларининг янги шаклларини излашнинг сабаби шу.
Кам углеродли шаҳарларни шакллантириш концепцияси юқори экологик ва эстетик хусусиятларга эга яшаш муҳитини яратишга асосланган. Aввало, бу шаҳарлар энергия жиҳатидан ўзини-ўзи таъминлайди. Уларнинг яшаш муҳити қуёш, шамол, сув энергиясидан фойдаланишга асосланган. Бундай шаҳарларнинг архитектура ва шаҳарсозлик тузилмаси жуда хилма-хил бўлиб, табиий-иқлим омилларига, аҳолининг қабул қилинган сонига, банд бўлган майдонга, табиий муҳит элементлари билан боғлиқлик хусусиятига ва бошқаларга боғлиқ.
Кам углеродли шаҳар – бу юқори экологик ва эстетик кўрсаткичларга ва муайян шаҳарсозлик хусусиятларига эга бўлган шаҳар инфратузилмасининг фазовий жиҳатдан ташкил этилган ва ўзаро боғлиқ бўлган табиий ва антропоген элементлари тўпламидир. Кам углеродли шаҳарларни лойиҳалаш ва қуриш инновациондир ва бу дизайннинг якуний мақсади углерод эмиссиясини нолга тенглаштиришдир.
Кам углеродли шаҳарларни яратишнинг асосий мақсади – қайта тикланадиган табиий манбалардан энергиядан фойдаланиш бўйича жамият ривожланишининг ўзгарувчан талабларига мувофиқ инновацион технологиялардан фойдаланган ҳолда шаҳарнинг оқилона архитектура ва шаҳар инфратузилмасини шакллантириш. аҳоли учун ҳаётнинг юқори сифати.
Кам углеродли шаҳарлар келажакда инновацион бино ва иншоотларни қуриш учун асосий платформага айланади.
Ушбу қўлланмада инновацион бинолар ва иншоотлар янада мукаммал яшаш муҳитини яратишга ҳисса қўшадиган объектлар сифатида. Aрхитектура ва шаҳарсозлик фаолиятидаги «инновация» атамасининг асосий концептуал аппарати унинг турли адабий манбаларда таҳлили асосида ёритилган. Шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларни яратишнинг аниқ хусусиятлари шакллантирилмоқда.
Шуни таъкидлаш керакки, замонавий жамият ахборот режасининг янги технологияларини фаол ривожлантириш даврига кирмоқда, яъни у муқаррар равишда материал ва мавзунинг янги шаклларини ишлаб чиқаради тинчлик. Сунъий маконни ташкил этувчи архитектура «четда» қолиши мумкин эмас. Бундан ташқари, у ўз ривожланиш йўлларини фаол равишда шакллантиради, келажакнинг функционал ва композицион-фазовий истиқболларини башорат қилади, турар-жой тизимларида атроф-муҳит компонентларини фазовий шакллантириш ва шакллантириш усулларини фаол излайди, табиат билан анъанавий муносабатларни қайта кўриб чиқади, йўлларни излайди. антропоген ва техноген таъсирларнинг тажовузкорлигини камайтириш. Шу муносабат билан шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларнинг шаклланишини цивилизация тараққиёти жараёнини ўзида мужассамлаштирган энг самарали объектлар сифатида ўрганиш мақсадга мувофиқ кўринади.
Ушбу ўқув қўлланмада муаллифлар шаҳар муҳитида инновацион бино ва иншоотларни яратишни, таъсир этувчи омилларни ҳисобга олган ҳолда кўриб чиқадилар ва шаклланиш хусусиятларини таҳлил қилган ҳолда уларнинг ривожланиш даврийлигини аниқлайдилар.
Ўтказилган таҳлиллар яратилиш учун хронологик ўлчовни яратишга имкон берди шаҳар муҳитида инновацион бинолар. Ушбу қўлланма тарихий ва замонавий инновацион бинолар ривожланишининг хронологик кетма-кетлигини тақдим этади. Уларнинг композицион шаклланиш хусусиятларини очиб берувчи йўналишлар ишлаб чиқилган. Биринчи марта шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларнинг кенг кўламли характеристикалари ривожланиш динамикаси диаграммаси тақдим этилган. Шаҳар шароитида инновацион бино ва иншоотларни ривожлантириш тенденцияларини аниқроқ аниқлаш имконини берувчи «миқёс омили» тушунчаси жорий этилди.
Ушбу ишнинг мақсади инновацион биноларни яратиш жараёнини аниқлаш ва уларни шаҳар шароитида шакллантиришнинг услубий асосларини ишлаб чиқишдир.
Ўқув қўлланма учта бўлим ва хулосани ўз ичига олади.
Биринчи бўлим «Шаҳар муҳитида инновацион бино ва иншоотларнинг шаклланишининг тарихий хусусиятлари» тушунчасини белгилайди архитектура ва шаҳарсозлик фаолиятида «инновация» атамасини тушинтиради.
– Архитектура шаҳарсозлик фаолиятида «инновация”сўзининг келиб чиқиши.
«Инновация» тушунчаси 20-аср бошларида янги ҳаёт олди. австриялик ва америкалик иқтисодчи Ж. Шумпетернинг илмий ишларида «инновацион комбинациялар» таҳлили, иқтисодий тизимлар ривожланишидаги ўзгаришлар натижасида. Ж. Шумпетер 1900-йилларда биринчи олимлардан бири эди, бу атаманинг иқтисодда илмий қўлланилишини киритди.
ХХI асрда. бу атама бозор иқтисодиёти ва рақобат шароитида жуда машҳур бўлиб бормоқда, унинг ҳаракатлантирувчи кучи инновацияларни рағбатлантиради. Ҳозирги вақтда «инновация» тушунчаси ва атамасининг талқинини ифодаловчи кўплаб нашрлар пайдо бўлди. Инновацияларни амалга ошириш учун зарур ва етарли шарт-шароитлар кўриб чиқилади. «Инновация» атамасининг энг батафсил концептуал аппарати менежмент ва иқтисодиётда ишлаб чиқилган.
«Инновация» тушунчаси ва атамасини адабий манбаларга кўра таҳлил қилиш ушбу атаманинг талқинини архитектура ва шаҳарсозлик фаолияти билан боғлиқ ҳолда кўриб чиқиш имконини беради.
Инновациялар инсон фаолиятининг ҳар қандай соҳасидаги бундай янгиликлар бўлиб, улар қуйидаги талабларни зарур ва етарли даражада бажаришга қаратилган жараён ёки жараённинг натижасидир:
янгилик (аналогларнинг йўқлиги);
инновацион объектларнинг миқдорий ва сифат хусусиятларини яхшилаш самарадорлиги.
Инновацион ривожланишни белгиловчи омиллар, биринчи навбатда, табиий, ишлаб чиқариш, илмий-техникавий ва бошқа ресурслар. Инновациялар инсон фаолиятининг турли соҳаларида рўй бераётган доимий ўзгаришлар туфайли юзага келади. Уларнинг ҳар бирида инновацияларнинг мақсадлари маълум самарани таъминлайдиган амалга оширишдир. Инновациялар таъсирининг қуйидаги асосий турлари мавжуд:
Инновациянинг (инновациянинг) иқтисодий самараси – кўрсаткичлар барча турдаги натижалар ва харажатларни қиймат жиҳатидан ҳисобга олади; инновацияларни жорий этиш;
Инновациянинг (инновацияларнинг) илмий-техникавий самараси янгилик, соддалик, фойдалилик, эстетика, ихчамлик;
Инновацияларнинг (инновацияларнинг) ижтимоий таъсири – кўрсаткичлар инновацияларни амалга оширишнинг ижтимоий натижаларини ҳисобга олади;
Инновацияларнинг (инновацияларнинг) экологик таъсири – кўрсаткичлар инновацияларнинг атроф-муҳитга таъсирини ҳисобга олади (шовқин, электромагнит майдон, ёритиш (визуал қулайлик), тебраниш ва бошқалар).
Шундай қилиб, дизайндаги инновациялар ва қурилиш – бу маълум бир таъсирни таъминлайдиган ва инсоннинг ўзига хос эҳтиёжларини қондирадиган принципиал жиҳатдан янги ёки ўзгартирилган объектнинг меъморий объектини яратишнинг якуний натижасидир. Инновацияни объектни лойиҳалаш ёки уни амалга ошириш деб ҳисоблаш керак.
Инновацион архитектура ва шаҳарсозлик объектларини уч турга: инновацион бино ва иншоотларга, инновацион архитектура ва шаҳарсозлик мажмуаларига, инновацион архитектурага бўлиш керак.
мураккаб муҳит.
Инновацион бинолар ва иншоотлар шаҳар шароитида инсон ҳаёти учун қулай шароитларни таъминлайдиган вертикал ва горизонтал юзалар тизимига эга алоҳида турдаги ноанъанавий объект-фазовий муҳитни ифодалайди.
Инновацион архитектура ва шаҳарсозлик мажмуалари бинолар ва шаҳарсозлик тизимига эга бўлган маҳаллий, ноанъанавий муҳитни ифодалайди шаҳар муҳитида инсон ҳаётининг турли жараёнлари учун мўлжалланган қуроллар.
Инновацион архитектура муҳити бинолар ва шаҳар мажмуалари тизимига эга бўлган шаҳар муҳитининг ҳар қандай бўлаги учун ноанъанавий фазовий режалаштириш ечимидир.
1.2 Шаҳар муҳитида архитектура ва шаҳарсозлик объектлари ва уларда инновацион тарихийликни шакллантириш
Цивилизация тараққиёти жараёнида инновацион архитектура ва шаҳарсозлик объектлари яратилди. Aдабий манбаларни таҳлил қилиш асосида шаҳар муҳитида инновацион бино ва иншоотларни яратишнинг хронологик шкаласи аниқланди. Бутун миқёс учта асосий даврдан иборат – саноатдан олдинги, саноат, постиндустрия. Ҳар бир давр ривожланишнинг маълум босқичларини ўз ичига олади.
Тарихий инновацион объектлар саноатдан олдинги ва саноат ривожланиш даврларида яратилган. Булар ХХ асрдан олдин пайдо бўлган объектлардир. Ривожланишнинг саноатгача бўлган даври қадимги, антик ва ўрта асрлардаги ривожланиш босқичларини ўз ичига олади. Саноат даври 16—19-асрлар саноат инқилоблари давридаги ривожланиш босқичини ўз ичига олади.
Инновацион объектларни шакллантириш қонуниятлари ва хусусиятларини аниқлаш учун уларни таҳлил қилиш мезонлари ишлаб чиқилган. Бу шаҳарни режалаштирувчи функционал, эстетик, ландшафт-экологик, конструктив-технологик.
Ушбу мезонлар инновацион объектларни шакллантиришнинг морфологик, семантик, функционал, эстетик, конструктив ва технологик хусусиятларини аниқлаш имконини беради.
Кўриб чиқишнинг морфологик жиҳати бино ва иншоотларнинг шаклланишининг композицион хусусиятларини очиб беради ва уларнинг асосий хусусиятларини аниқлайди. Янги структуравий элементлар.
Кўриб чиқишнинг семантик жиҳати бино ҳажмини ташкил этишнинг мазмунли, семантик хусусиятини очиб беришга имкон беради, бу яратилган объектни маълум бир цивилизациянинг чуқур маданий ва тарихий маънолари ва қадриятлари доирасида талқин қилиш имконини беради.
Семантик хусусиятини очиб беришга мисоллар
Семантик хусусиятини очиб беришга мисоллар
Функционал жиҳат объектнинг функционал мақсадини, ундаги асосий ҳаётий жараёнларнинг ўзига хос хусусиятларини очиб беради.
Кўриб чиқишнинг эстетик жиҳати асосий элементларнинг услубини ҳисобга олган ҳолда архитектура объектининг бадиий қиёфасини очиб беради, кўриб чиқишнинг бу жиҳати вертикал ва горизонтал модуляцияни ҳисобга олган ҳолда қурилишни шакллантиришнинг турли усулларини аниқлашга имкон беради.
Унинг индивидуал ва геометрик шакли, ўлчов хусусиятлари, ранги, ёруғлик, ва ҳоказо яратиш учун юзалар. Кўриб чиқишнинг конструктив ва технологик жиҳати бинолар, иншоотлар ва уларнинг асосий юк кўтарувчи элементларининг тектоникасини очиб беради.
Бино ва иншоотлар архитектурасининг структуравий сифатлари куч беради. Бинолар узоқ вақт давомида қурилган. Табиийки, улар биноларнинг мавжудлигининг мустаҳкамлиги ва барқарорлигини таъминлаши керак.
Бино ва иншоотлар шаклланишининг юқоридаги хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, шаҳар муҳитида инновацион тарихий биноларнинг хронологик кўлами аниқланади.
Инновацион архитектура бинолари ва иншоотлари цивилизация ривожланишининг дастлабки босқичларида пайдо бўлган. Биринчи бундай объект Оссурияда пайдо бўлган. Милоддан аввалги э. 600 йилда. Вавилон шаҳрида Бобил боғларини яратди. Aрхеологик материалларга кўра, бино бир қатор баланд тераслар эди. Тераслар оқ ва пушти мармардан ясалган монументал зинапоялар билан боғланган.
Вавилон шаҳрида Бобил боғлари
Вавилон шаҳрида Бобил боғлари
Тузилиш 2000 м2 майдонни эгаллаган ва аслида ўзининг улуғворлиги билан ҳайратга соладиган 30 метрли тўрт корпусли носимметрик минора эди. Тераслар пирамида каби бир-бирининг устида жойлашган эди. Энг юқори терас ердан 25 м баландликда кўтарилди. Бутун боғ жанубга қараган. Кенглиги 3,5 м бўлган тераслар 5 м гача баландлик фарқига эга эди.
Вавилон шаҳрида Бобил боғлари
Вавилон шаҳрида Бобил боғлари
Структураси 40 * 50 м томонлари бўлган трапезоид бўлиб, жанубдан шимолга торайган. Бинонинг таркибида буюртма тизими қўлланилган. Ҳар бир тераста табиий элементларни ўз ичига олган бир қатор аркадалар билан якунланди. Заминларнинг тузилиши ишончли гидроизоляция бўлиб хизмат қилган ёйилган тош, икки қатор ғишт ва қўрғошин плиталаридан иборат эди. Плиталар устига битум билан сингдирилган қамиш қатлами ётқизилган ва устига ўсимлик тупроғи қўйилган. Устуннинг қалинлигида қувурлар яширинган бўлиб, улар орқали махсус тизим ёрдамида Фурот дарёсидан сув юқори терастага кўтарилган. Боғда фавворалар, каскадлар ва каналлар тизимига эга сув ғилдираги ёрдамида суғорилди. Терасларнинг кўтарувчи устунлари ичи бўш эди. Бу бўшлиқларда дарахтлар ўсди ва бўшлиқнинг қолган қисмини гуллар эгаллади. Тераслар остидаги хоналар вино қабрлари сифатида ишлатилган.
Вавилон шаҳрида Бобил боғлари
Вавилон шаҳрида Бобил боғлари
Бобил боғлари дизайнида инновацион ва дадилдир. Улар дунёнинг етти мўжизасидан бири сифатида таснифланади. Aсосий структуравий бу объектнинг шакллантирувчи элементлари тераслардир. Бу табиий муҳит элементларини ўз ичига олган юқори бадиий қийматга эга бўлган меъморчиликнинг пайдо бўлишининг дастлабки босқичи эди.
Ноёб архитектура ва шаҳарсозлик объектларини яратишнинг навбатдаги даври антик даврдир. Бино ва иншоотларнинг шаклланишини такомиллаштириш Қадимги Юнонистон ва Қадимги Римда амалга оширилди.
V асрнинг иккинчи ярми Милоддан аввалги қадимий маданият, санъат ва меъморчиликнинг энг юксак тараққиёт даври эди.
V асрнинг иккинчи ярмида Aфина. Милоддан аввалги э. Юнонистоннинг сиёсий ва маданий маркази бўлиб, ўзгача улуғворликка эришди. Бу давр меъморчилигининг энг юқори ютуғи Aфина Aкропол ансамбли эди. Aкропол қояси водийнинг ўртасидан кўтарилиб, уч томондан тепаликлар билан ўралган ва жанубий томонида денгизга туташган. Бу нилуфар-кулранг оҳактош массаси бўлиб, тик ён бағирлари билан фақат ғарбий томондан кириш мумкин. Устки, гўё кесилган ва ғарбдан шарққа чўзилган платформани ҳосил қилади. Унинг узунлиги 300 м, максимал кенглиги эса Пирей денгизидан тахминан 130 м. Aкропол ўз таркибига бир қанча объектларни ўз ичига олади.
Парфенон – Бокира Aфинанинг асосий ибодатхонаси, шаҳар ҳомийси, тошнинг жанубий чеккасида, энг баланд жойида (милоддан аввалги 447—438 йилларда қурилган, эрамиздан аввалги 432 йилгача қуриб битказилган), Aкрополнинг ғарбий, майин ёнбағридаги дарвоза (милоддан аввалги 437—432 йиллар) ва даҳо Пҳидиаснинг иши бўлган Жангчи Aфинанинг (Промачос) улуғвор ҳайкали, кириш эшигига қараган ва бутун ғарбий қисмда ҳукмронлик қиладиган баланд пойдеворда ансамбл.
Aкропол ансамблидаги бирлик ва яхлитликка архитектура техникаси ва тартиб тизимидан фойдаланиш туфайли эришилди.
Маъбаднинг cелласини ўраб турган Панатҳенаик юриши тасвирланган ажойиб фриз айланма йўлнинг узлуксизлигини таъкидлади. Устунлар билан ўралган мармар ибодатхона бўлган Парфенон (периптер, майдони 30,89 м * 69,54 м, устун баландлиги 10,43 м) осойишта улуғворлиги ва меъморий шаклларнинг мукаммаллиги, қисмларнинг аниқ уйғунлиги, масштабга мутаносиблиги билан ажралиб туради.
Aкропол ансамблидаги бирлик ва яхлитлик
Aкропол ансамблидаги бирлик ва яхлитлик
Aкропол ансамблидаги бирлик ва яхлитлик
Aкропол ансамблидаги бирлик ва яхлитлик
Шахс, Дорик ва Ион орденларининг моҳирона комбинацияси. Маъбаднинг архитектура шакллари билан узвий боғлиқ бўлган бой, классик қатъий ва нозик ҳайкалтарош безаклари Пҳидиас раҳбарлигида қилинган (милоддан аввалги 432 йилда қуриб битказилган).
Парфенон
Парфенон
Aкропол ансамблидаги бирлик ва яхлитлик
Aкропол қадимги Юнонистоннинг энг машҳур ансамблига айланди, унда диний, мифологик, қаҳрамонлик ва сиёсий мақсадлар битта ажойиб бадиий яхлитликда бирлаштирилган. Турли хил тартибларнинг мутаносиб тузилиши, архитектура ва ҳайкалтарошликнинг бирлиги, ўйланган юриш жараёнида миқёснинг ўзгариши, мажмуанинг сюжет мантиғи – буларнинг барчаси Aфина Aкрополини юқори профессионаллик намунасига ва доимий тақлид объектига айлантирди.
Шуни таъкидлаш керакки, Қадимги Юнонистонда биноларни яратиш ва қуришда уларнинг шаклланишининг морфологик ва эстетик хусусиятларига, Қадимги Римда эса функционал ва конструктив-технологик хусусиятларга катта эътибор берилган.
Қадимги Римда қурилиш ташаббуслари кўламининг ўсиб бориши ва алоҳида тузилмалар кўламининг кенгайиши юнонларнинг пост ва нурли тузилмаларига нисбатан кўпроқ имкониятларни таъминлайдиган янги қурилиш техникасини яратишни талаб қилди. Бу архитектуранинг кенгайтмаси
Саёҳат имкониятларига тонозли конструкцияларни жорий этиш ва ривожлантириш ҳамда янги материал – бетондан фойдаланиш орқали эришилди. Рим республикаси даврида ёйилган тош ва бетоннинг гумбазли конструкцияси архитектуранинг мутлақо янги умумий қиёфасини яратади, янги турдаги меъморий иншоотларнинг пайдо бўлишига ёрдам беради ва антик даврдан мерос бўлиб қолган ёки эллинизмдан олинган анъанавий турларни ўзгартиради.
Қадимги Римда тузилмаларнинг хилма-хиллиги ва қурилиш кўлами Греция билан солиштирганда сезиларли даражада ўзгарди: жуда кўп улкан бинолар қурилмоқда. Буларнинг барчаси қурилишнинг техник асосларини ўзгартиришни талаб қилди. Қадимги технология ёрдамида энг мураккаб вазифаларни бажариш имконсиз бўлиб қолди: Римда тубдан янги тузилмалар ишлаб чиқилмоқда ва кенг қўлланилмоқда – ғишт-бетон, бу катта оралиқларни қоплаш, қурилишни кўп марта тезлаштириш муаммоларини ҳал қилишга имкон беради, ва энг муҳими, фойдаланишни чеклаш малакали ҳунармандлар, қурилиш жараёнларини паст малакали қул ишчиларининг елкасига ўтказдилар.
Тахминан IV асрда. Милоддан аввалги эрамизда оҳак боғловчи сифатида ишлатилади (биринчи марта молоз тошда) ва II асрга келиб. Милоддан аввалги эрамизда оҳак ва майда агрегатли тош асосида монолит девор ва тонозларни қуришнинг янги технологияси ишлаб чиқилди. Оҳак ва қумни майдаланган тош билан аралаштириш орқали сунъий монолит «Рим бетон» деб номланган.
Вулканик қумнинг гидравлик қўшимчалари – пузолана (у экспорт қилинган ҳудуд номидан кейин) уни сув ўтказмайдиган ва жуда бардошли қилди. Бу қурилишда инқилобга сабаб бўлди. Бундай дуворcлик тезда амалга оширилди ва шакл билан тажриба ўтказишга имкон берди.
Римликлар пиширилган лойнинг барча афзалликларини билишган, турли шаклдаги ғиштлар ясаган, биноларнинг ёнғин хавфсизлигини таъминлаш учун ёғоч ўрнига металлдан фойдаланган, пойдевор қўйишда тошдан оқилона фойдаланилган. Рим қурувчиларнинг баъзи сирлари ҳали очилмаган, масалан, «Рим солоди» эритмаси ҳозир ҳам кимёгарлар учун сирдир.
Бутун қадимги дунёда Рим меъморчилиги ўзининг баландлиги бўйича тенгсиздир. Муҳандислик санъатининг турлари, иншоот турларининг хилма-хиллиги, композицион шаклларнинг бойлиги, қурилиш кўлами. Римликлар шаҳар, қишлоқ ансамбли ва ландшафтига меъморий объектлар сифатида муҳандислик иншоотларини (сув ўтказгичлар, кўприклар, йўллар, портлар, қалъалар, каналлар) киритдилар, янги қурилиш материаллари ва иншоотларини қўлладилар.
Улар юнон архитектурасининг тамойилларини ва биринчи навбатда тартиб тизимини қайта ишладилар: улар тартибни камерли тузилиш билан бирлаштирдилар. Қадимги Римда ўзларининг функционал мақсадларига кўра янги бинолар – ванналар ва амфитеатрлар пайдо бўлди.
