ГлавнаяПрочая образовательная литератураИбадулла Самандарович БайджановМУЛОҲАЗА: иқтисодий урбанизация. Ўқув қўлланма

Уменьшить шрифт (-) | Увеличить шрифт (+)

Ибадулла Самандарович Байджанов
МУЛОҲАЗА: иқтисодий урбанизация. Ўқув қўлланма

Полная версия

Урбанизациянинг тарихий тасаввурлари

Дунёнинг ҳар бир мамлакати, ҳар бир минтақаси саноат ривожланишининг ва демографик ўтишнинг маълум босқичларини босиб ўтиб, ҳозирги урбанизация ҳолатига олиб келди. Бироқ, Д. Гиббс назариясига кўра, дунёнинг барча мамлакатлари бу ёки бошқа ривожланиш тезлиги билан урбанизация жараёнларининг 5 асосий босқичларини (босқичларини) босиб ўтишлари билан тавсифланади:

Россия ҳудудларида урбанизация ва иқтисодий ривожланиш

– ўсиш суръатлари бўйича шаҳарларнинг ривожланиши қишлоқ ривожланишидан сезиларли даражада орқада қоладиган босқич;

– аҳолининг шаҳарларга оқими туфайли қишлоқ жойларининг ривожланиши сустлашадиган босқич;

– шаҳар фонида қишлоқ аҳолиси улушини камайтириш босқичи;

– йирик агломерациялар вужудга келганда ва кичик шаҳарлар аҳолиси камайиб борадиган йирик шаҳарларга аҳоли оқимининг кўпайиб бориши босқичи;

– шаҳарларда аҳолининг деконцентрацияси ва шаҳар атрофларида, асосан қишлоқ типидаги ўсиш билан тавсифланган босқич.

Шаҳар концентрацияси деб аталадиган иккинчи ва учинчи босқичлар ҳозирги кунда аксарият ривожланаётган иқтисодиётлар учун хосдир.

Булар Марказий Осиё мамлакатлари, шу жумладан Ўзбекистон, Жануби-Шарқий Осиё, Шарқий Европа, Лотин Aмерикаси ва Aфрика ярим оролида.

Замонавий ёки бешинчи босқич Ғарбий Европа ва Шимолий Aмерика мамлакатларида аниқ ифодаланган. Aйтишимиз мумкинки, ушбу ҳудудлар аллақачон «концентрация» ни енгиб, дифференцияланган миграция оқимлари ҳолатида бўлиб, вақти-вақти билан шаҳар атрофидаги доимий яшовчиларнинг «ҳақиқий деконцентрациясини» шаҳарларга ташриф буюрадиган мигрантлардан «қисқа муддатли концентрация» билан алмаштириб туришган.

Миллионер шаҳарлар фонида ўрта ва кичик шаҳарлар, вилоят марказлари билан боғлиқ вазият қандай?

Тарихий жиҳатдан йирик шаҳарларда урбанизация шаклланишининг дастлабки босқичи кичик ва айниқса ўрта шаҳарлар ҳисобига амалга оширилади. Бу қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти учун одатий ҳолдир, чунки қишлоқ аҳолиси яшаш шароитларини яхшилаш учун ўз-ўзидан шаҳарларга кўчиб ўтишади. Масалан, ушбу миграция жараёни туфайли Бразилиянинг Сан-Паулу шаҳри уч баравар, Венесуеладаги Каракас эса уч баравар кўпайди.

Кичик, ўрта ёки катта бўлсин ҳар бир шаҳар ўзига хос функционал мақсадга эга, масалан, капитал функциялари (бошқариш) ёки ўрта шаҳарларда замонавий фаолият турларини шакллантириш: саноат объектлари (саноат зоналари); инновацион фаолият, бадиий ёки илмий бирлашмалар; бизнес тузилмаларининг турли хил мураккаб шаклларини ташкил этиш ва бошқалар.

Барча шаҳарлар учун, уларнинг ҳажми, функциялари ва ривожланиш босқичларидан қатъи назар, тўлақонли урбанизация жараёнининг марказий вазифалари қуйидагилардан иборат:

– барчани муносиб уй-жой билан таъминлаш;

– аҳоли ва унинг мол-мулки хавфсизлигини таъминлаш;

– аҳолининг заиф қатламларини, айниқса аёллар ва кам таъминланганларни қўллаб-қувватлаш;

– асосий шаҳар хизматларидан тенг ва адолатли фойдаланишни таъминлаш;

– марказсизлаштириш ва сифатли шаҳар бошқарувини қўллаб-қувватлаш.

Келинг, биринчи вазифага эришиш мисолини батафсил кўриб чиқайлик.

Урбанизациядан бошлаб

Республикада 1991 йилдан 2008 йилгача. шаҳар аҳолисининг ривожланиши ва ўсиши қишлоқ аҳолисининг ўсиш суръатларига нисбатан пастроқ эди. Шундай қилиб, шаҳар аҳолисининг улуши 1991 йилда 40,3% ни ташкил этди ва 2008 йилга келиб у 35,8% гача камайди.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 14 июлдаги қарорига биноан Ўзбекистон Республикаси аҳоли пунктларининг маъмурий-ҳудудий тузилишини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» (2005 й.) ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг (2009 й.) «Aҳоли пунктларининг маъмурий-ҳудудий тузилишини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида «ги қарори. Ўзбекистон Республикасининг мавзусида, қишлоқ аҳоли пунктларини шаҳар аҳоли пунктларига бериш мезонлари.

Aмалга оширилган чора-тадбирлар натижасида жами 4434,3 минг кишилик 965 та қишлоқ. шаҳар аҳоли пунктлари (ПГТ) мақомини олди. Натижада, 2009 йилда шаҳар аҳолисининг улуши биринчи марта қишлоқ аҳолисининг улушидан ошиб кетди ва умумий аҳолининг 51,7 фоизини ташкил этди.

Шаҳарсозликнинг устувор вазифаси – аҳолини муносиб уй-жой билан таъминлаш мақсадида самарали уй-жой сиёсатини амалга ошириш эканлиги юқорида айтиб ўтилди. Ўша йилларда республикада аҳолини уй-жой билан таъминлаш даражаси сезиларли даражада ошмади.

Шундай қилиб, 2001 йилда бир кишига уй-жой билан таъминлаш ўртача 13,8 м2 ни ташкил этди, 2010 йил 1 январ ҳолатига – 14,9 м2, 2016 йилда – ҳар бир кишига 15,4 квадрат метр. Уй-жой фонди асосан якка тартибдаги турар-жой бинолари билан намойиш этилди.

Ҳозирги момент динамикаси

2017 йилдан бошлаб ҳозирги кунгача Ўзбекистон Республикаси ҳукумати қишлоқ жойлари аҳолисига эътибор қаратиб, аҳолини арзон уй-жой билан таъминлаш бўйича фаол сиёсат олиб бормоқда. Бу Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Осиё тараққиёт банки иштирокида 2017—2021 йилларда қишлоқ жойларда янгиланган намунавий лойиҳалар бўйича арзон уй-жойлар қуриш дастурини амалга ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» ги қарорларида акс эттирилган.

2016 йилги Давлат дастурида намунавий лойиҳалар асосида 13 мингта уй-жой барпо этиш кўзда тутилган 2016 йилги Давлат дастурида намунавий лойиҳалар асосида 13 мингта уй-жой барпо этиш кўзда тутилган

Намунавий лойиҳалар асосида қурилган уйлар

2016 йилги Давлат дастурида намунавий лойиҳалар асосида 13 мингта уй-жой барпо этиш кўзда тутилган

«Обод қишлоқ дастури 2018 йилда амалга оширилишини кучайтириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида „ги 3350 (2017 й.),“ Aрзон квартира қуриш ва реконструкция қилиш дастурини самарали амалга ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида " 2017—2020 йилларда шаҳарлардаги бинолар» Янги уйлар Сергели ва Жиззахда

Янги уйлар Сергелида

Янги уйлар Жиззахда

Ўрта муддатли истиқболда республика ҳудудларида 75 минг турар-жой бинолари, ҳар йили 15 минг уйлар қурилади. Aндижон, Қашқадарё, Самарқанд вилоятлари аҳолисининг зичлигини ҳисобга олган ҳолда, уларда турар-жой бинолари қурилишининг улуши бошқа вилоятларга қараганда юқори бўлиши назарда тутилган.

Бундан ташқари, фармонларга биноан, турар-жой бинолари қуриш билан бир қаторда, қишлоқ жойларда якка тартибдаги уй-жойларда муҳандислик-транспорт инфратузилмасини қуриш ишлари олиб борилмоқда. Уй-жой сиёсатини амалга оширишга йўналтирилган ёндашув аҳоли фаровонлигини оширишнинг калитидир.

Чекланган фойдаланиш

Бироқ, аҳолининг уй-жой фонди нисбатан юқори бўлганлиги ва кўрилган чораларга қарамай, ипотека кредитлашнинг юқори фоиз ставкаси туфайли, айниқса, янги бинолардан квартираларни сотиб олишда қийинчиликлар мавжуд – 18—24%, баъзиларида эса ҳолларда у 28% га етади… Ва иккиламчи уй-жой бозорида ипотека кредитини бериш амалиёти (мақбул нарх туфайли) яқин вақтгача амалга оширилмаган ёки алоҳида ҳолатлар мавжуд.

Шундай қилиб, Қорақалпоғистон Республикаси аҳолиси ўртасида ўтказилган сўровномалар натижаларига кўра, уларнинг катта қисми уй-жой фондида етарли шароитга эга эмас.

Қорақалпоғистон Республикасининг қишлоқ жойларида уй-жой муаммоси жуда долзарб бўлиб қолмоқда. Сўров натижаларига кўра, уй-жой қурилишининг яхшиланишидан норозиликнинг асосий сабаблари қурилиш учун ер ажратиш билан боғлиқ муаммолар (46,7%) ва қурилиш материалларининг узоқлиги сабабли қўшимча транспорт харажатлари билан боғлиқ нарх (40,0%). қишлоқ аҳоли пунктлари.

Минтақаларда бу сабаблар кескин фарқланади. Шундай қилиб, айрим ҳудудларда қурилиш материаллари нархи биринчи ўринда (50,0%), ер участкалари иккинчи ўринда туради.

Демографик омилни ҳисобга олган ҳолда

Урбанизация жараёнларини режалаштиришда демографик омилни ҳисобга олиш зарур. Экспертларининг ҳисоб-китобларига кўра, оилавий ва никоҳ тузилишининг демографик прогнозига кўра, умуман республикада 2021 йилгача бўлган қисқа муддатда никоҳлар сони 300 га қадар барқарорлашиши кутилмоқда мингтани ташкил этди, 2035 йилдан кейин ва 2035 йилгача 1990-йилларнинг охири ва 2000-йилларнинг ўрталарига келиб туғилганлар сонининг камайиши туфайли никоҳлар сонининг бироз пасайиши мумкин. Бу, шунга кўра, турмуш қурганларнинг сонида акс этади. Ва 2040 йилга келиб, никоҳлар сони аста-секин йилига 320 мингтага кўпайиши мумкин.

Шу билан бирга, ёш оилаларга эътибор қаратиб, никоҳлар сонига ва янги оилаларни шакллантиришга эътиборни оила ва никоҳ тузилишининг минтақавий хусусиятлари контекстида алоҳида кўриб чиқиш керак.

Масалан, Қорақалпоғистон Республикаси ва Тошкент шаҳрида, шунингдек Сирдарё вилоятида никоҳлар сони амалдаги даражада сақланиб қолади ва келажакда ҳатто маълум даврларда камаяди.

Aндижон ва Самарқанд вилоятларида никоҳлар сонининг сезиларли даражада кўпайиши кузатилади ва шу сабабли янги ёш оилалар бутун узоқ муддат давомида. Шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, 34 ёшгача бўлган оилаларнинг деярли 46 фоизида камида 3 фарзанд бор ва бу табиийки

Шунингдек, у катта яшаш майдонини эгаллайди. Ўртача, агар бир кишига уй-жой етказиб бериш умумий майдоннинг 15,4 м2 майдонига тўғри келса, уларнинг ҳаммаси ҳам «турар-жой» қисми эмаслигини ҳисобга олсак, фаровонлик даражасини ошириш учун турар-жой биноларини режалаштириш коэффицентини тўғри ҳисоблаш керак. замонавий яшаш шароитларини ҳисобга олиш.

Ҳаракат салоҳияти

Умуман олганда, республика урбанизация жараёнларини кенгайтириш учун жуда муҳим салоҳиятга эга: ҳозирги пайтда қарийб 2 минг қишлоқ аҳоли пунктининг ҳар бирида 2000 кишидан ва ундан кўпроқ киши истиқомат қилади.

Узоқ муддатли истиқболда урбанизация жараёнларининг кутилаётган фаоллашуви, бир томондан, республикадан ташқарида аҳолининг миграция оқимининг барқарорлашиши, бошқа томондан, барқарор иқтисодий ўсиш, амалга ошириш билан боғлиқ бўлади.

Бир қатор давлат дастурлари – иқтисодиётни таркибий ўзгартиришлар ва модернизация қилиш стратегиялари, хизмат кўрсатиш соҳасини жадал ривожлантириш ва хизмат кўрсатиш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш бўйича энг муҳим лойиҳаларни амалга ошириш бўйича чора-тадбирлар.

Шуни таъкидлаш керакки, янги шаҳарларни яратиш ва режалаштириш мавжуд шаҳарларнинг муаммоларини ҳал қилиш билан бирга кетиши керак: ишдан чиқаётган эски уй-жой фонди, коммунал хизматлар билан тўлиқ таъминлаш, ижтимоий инфратузилма ва шаҳар бошқарувини яхшилаш, технологияларни ривожлантириш, табиий ресурслардан ва интеллектуал салоҳиятдан оқилона фойдаланиш, бу мамлакатда барқарор иш ўринларини яратишни ва бошқаларни назарда тутади.

Юқорида айтиб ўтилган комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш қишлоқ аҳолисининг аҳолининг яшаш шароитларига ўтиш имкониятларини кенгайтиради, миграцияни сезиларли даражада оширмасдан тегишли шароитларни яратишда шаҳар тоифаси.

Сингапур тажрибаси

«Сингапур модели» ни яратиш орқали шаҳар ва қишлоқ аҳолисининг уй-жой муаммоларини ҳал қилиш бўйича Сингапур тажрибаси қизиқ.

Уй-жой сиёсатини шакллантиришнинг бошида Сингапурда шартлар қуйидагича эди: профессионал ишчи кучининг етишмаслиги, етарли қурилиш саноати ва чекланган молиявий имкониятлар, шаҳар марказида аҳоли зичлиги 1 км2 га 50 мингдан ошган ва одамлар доимий равишда ёмонлашиб бораётган тўлиб тошган квартираларда яшайдилар, тегишли инфратузилма ҳақида гапирмаса ҳам, ижтимоий хизматлар деярли йўқ эди.

Одамлар шаҳарнинг гавжум марказий қисмида урушгача бўлган хароба уйларда яшар эдилар.

Сингапурда давлат уйлари фуқароларнинг давлатнинг масъулияти эканлигини таъминлаш ҳуқуқи сифатида қаралади.

Сингапур Уй-жой ва тараққиёт кенгаши, гарчи ҳукумат маблағлари томонидан қўллаб-қувватланса-да, асосан хусусий ишлаб чиқарувчидир. Уй-жой қурилиши соҳасида эркин бозор шароитлари чекланган, аммо тижорат бозори тўлиқ чиқариб ташланмайди, бу эса янги қурилиш даврлари учун молиявий ресурсларни жалб қилишга имкон беради.

Бу нархлар, одатда, аҳолининг катта қисми учун ололмайдиган эркин уй-жой бозорининг камчиликларидан ва социалистик ёндашувдан қочишга ёрдам беради, бу асосан давлат уйларини янада таъминлаш учун молиявий ресурсларнинг етишмаслигидан келиб чиқади.

Уй-жой қуриш ва ривожлантириш қўмитаси уй-жой сотиш ва ижарага бериш нархини белгилашдан ташқари, уй-жой қуриш давлат дастурининг барча жиҳатлари учун жавобгардир.

Бу Миллий ривожланиш вазирлиги томонидан амалга оширилади. Уй-жой ва тараққиёт қўмитасига ерларни сотиб олиш, кўчириш, шаҳар дизайни, архитектура дизайни, муҳандислик ва қурилиш материаллари ишлаб чиқариш бўйича кенг ваколатлар берилган.

Уй-жой қуриш ва тараққиёт қўмитаси томонидан қурилган уй-жой зарур эҳтиёжларни тўлиқ қондиради (битта оилага тўғри келадиган уйларнинг умумий майдони ўртача 80 м2).

Транспортни жамоат ишлари департаменти, автобус компаниялари мувофиқлаштиради. Тез транзит ҳисобга олинади ва таъминланади, яъни. тижорат, саноат, институционал ва дам олиш масканларидан осон фойдаланиш.

Уй-жой қуриш ва тараққиёт қўмитаси томонидан амалга оширилаётган кенг кўламли вазифалар ва лойиҳалар даромад олиш учун кенг имкониятлар яратмоқда. Сотиш ва ижара ушбу манбалардан биридир. Даромадлар, шунингдек, автотураргоҳлар ва бозорлар каби ёрдамчи иншоотлар ҳисобидан ҳосил бўлади. Ушбу фаолият туридан тушган маблағлар тўғридан-тўғри кейинги уй-жой қурилишини молиялаштиришга йўналтирилади.

Давлат уй-жойлари учун ерларнинг мавжудлиги Уй-жой қуриш ва тараққиёт қўмитаси учун жуда қийин бўлган. Сингапурда ерларнинг жуда камлиги туфайли ер нархи жуда тез кўтарилмоқда. Ҳокимият органларига давлат уйларини қуриш учун ерларни тез ва арзон нархларда сотиб олишга рухсат бериш мақсадида, ерларни олишни тартибга солувчи турли хил қонун ҳужжатлари қабул қилинди.

Ерларни сотиб олиш тўғрисидаги қонунга тузатиш, ердаги чайқовчиликни чеклаш ва ерни сотиб олиш нархининг ўсишини чеклаш учун ишлаб чиқилган. Ерни мажбурий равишда олиш бу олишнинг энг самарали у Мен ижтимоий ривожланиш учун ерман.

Кўчириш. Сингапурда мажбурий равишда ер сотиб олиш, кўчириш сиёсати билан боғлиқ. Ҳукумат доимий равишда янгиланиб турадиган кўчириш бўйича кенг қамровли сиёсатни ишлаб чиқди. Эскирган бинолар аҳолисини тегишли биноларга кўчириш ва бошқа мақсадлар учун умумий уй-жой қуриш учун ер зарурлигини ҳисобга олган ҳолда кўчириш сиёсати зарур.

Нархлари паст ва арзон нархларда сақланади. Уй-жой нархи мутаносиб равишда паст, бу қурилиш самарадорлигини оширадиган ва харажатларни минимал даражага туширадиган бир қатор чора-тадбирлар орқали амалга оширилади. Нархларни назорат қилишнинг асосий омиллари қуйидагилардир: лойиҳалар кўлами, қурилиш ишларини стандартлаштириш, қурилиш шартномаларини қатъий назорат қилиш ва ўз вақтида тўлаш.

Кўпгина ҳолларда, қурилишнинг қисқа муддатига эга бўлган стандартлаштирилган қурилиш режаси қабул қилинади. Замонавий дизайн чидамлилик ва минимал техник харажатларни ҳисобга олади. Уй-жой қурилишини ривожлантириш кенгаши қурилиш ишларини олиб боради, аммо қурилиш учун хусусий пудратчиларни ёллайди. Қурилиш харажатлари қолиплар, бетон тизимлар ва бошқа ҳар хил йиғма тизимлардан тобора кўпроқ фойдаланишни ўз ичига олган технологик янгиликларни фаол амалга ошириш орқали камайтирилмоқда.

Хитой сиёсатининг элементлари

Урбанизацияни ҳар томонлама, мақсадга мувофиқ ва узоқ муддатли режалаштиришнинг мисоли сифатида Хитой ҳукуматининг 70-йилларнинг охиридан бошлаб амалга оширган сиёсатининг тажрибаси келтирилган. Мақсад анъанавий Хитойни 2020 йилга келиб урбанизация даражаси тахминан 60% бўлган «шаҳар мамлакатига» айлантириш учун ишлаб чиқилган.

Хитойда давлат урбанизация сиёсатининг асосий элементлари қуйидагилардан иборат эди:

– саноатлаштириш сиёсати ставкалари, босқичлари ва натижаларини узоқ муддатли режалаштириш;

– шаҳар ва қишлоқ жойларда узоқ муддатли демографик тенденцияларни таҳлил қилиш, жадал саноатлаштириш шароитида шаҳарларнинг демографик имкониятларини ҳисоблаш, меҳнат ресурсларига бўлган эҳтиёжни ҳисоблаш; – қишлоқлардан шаҳарларга ишчи кучи оқимини рағбатлантириш бўйича комплекс дастурни ишлаб чиқиш, унда қишлоқ аҳолисини янги саноат мутахассисликлари бўйича ўқитиш ва қайта тайёрлашга қаратилган бир қатор институционал ва ташкилий тадбирлар кўзда тутади.

Жаҳон амалиётини таҳлил қилиш ва умумлаштириш шуни кўрсатдики, Япония, Корея Республикаси, Сингапур, Хитой, Ҳиндистон ва бошқаларда мақсадга мувофиқ урбанизация сиёсати фаол саноатлаштириш, шаҳарларнинг комплекс ривожланишини рағбатлантириш, самарали мавжуд салоҳиятдан фойдаланиш, аҳоли фаровонлигини изчил ошириш, доимий ва барқарор иш ўринлари, ер ислоҳоти ва ер бозорини яратиш. Дунёнинг кўплаб мамлакатларида иқтисодий ўсиш ва ижтимоий тараққиётни рағбатлантиришнинг муҳим омили бўлган урбанизация йўналишидаги барқарор тенденция мавжуд.

Илмий тадқиқотлар натижалари шуни тасдиқладики, урбанизация даражасининг 1,0 фоизга ўсиши Хитойда жон бошига тўғри келадиган ялпи ички маҳсулотнинг 10 фоизга, Ҳиндистонда 13,0 фоизга ўсишини таъминлади.

БМТ прогнозига кўра, 2030 йилга келиб дунёда шаҳар аҳолисининг улуши 2018 йилдаги 55,3 фоизга нисбатан 60,4 фоизга етади. Шаҳар аҳолиси ўсишининг нисбатан юқори суръатлари ривожланаётган мамлакатларда ҳам кузатилади, бу ерда урбанизация даражасининг илгарилаб кетиши асосан аҳолининг қишлоқдан шаҳарга кўчиши, шаҳар аҳолисининг табиий ўсиши ҳисобига содир бўлади.

Мустақиллик йилларида Ўзбекистон шаҳарларни ривожлантириш бўйича маълум ҳажмдаги ишлар амалга оширилди

Шаҳар аҳолисининг улуши 1991 йилдаги 40,3 фоиздан 2018 йилда 50,6 фоизгача ўсди, бу асосан қишлоқ аҳоли пунктларини шаҳар посёлкаларига маъмурий ўзгариши (2009) ҳисобига ошди.

Шу билан бирга, урбанизация жараёнида бир қатор муаммолар кузатилмоқда:

– дунё координаталари тизимида урбанизация даражаси нисбатан пастлигича қолмоқда. БМТнинг халқаро рейтингига (2018 йилдаги ҳисобот) кўра, урбанизация бўйича Ўзбекистон дунёнинг 233 мамлакати орасида 155-ўринни эгаллади, шу билан бирга бу кўрсаткич ўртача: дунёда – 55,3%, МДҲ мамлакатларида – 66,0%, Россия – 74,4%, Туркия – 75,1%, Қозоғистон – 57,4%, Туркманистон – 51,6%;

– сўнгги 10 йил ичида (2009—2018) 13 та минтақадан 10 та шаҳарда урбанизация даражасининг пасайиши тенденцияси кузатилди (51,7% дан 50,6% гача), Хоразм (33,3%), Сурхондарё (35, 5%), Бухоро (37,4%) ва Самарқанд (37,4%) вилоятлари;

– 2012 йилдан ҳозирги кунгача шаҳарларнинг сони (119 та) ўзгармаган, 10,1 миллион уларда яшайди. Мамлакат шаҳар тармоғининг асосини кичик шаҳарлар ташкил этади (шаҳарларнинг умумий сонининг 68,1%), улар 20,5 ни ташкил қилади. % бутун шаҳар аҳолиси. Шаҳарсозликнинг яна бир ўзига хос хусусияти шундаки, шаҳар аҳолисининг деярли тўртдан бир қисми (24,2%) пойтахт Тошкентда яшайди. Кўриб чиқилаётган даврда 6,4 миллион киши (38,7%) яшайдиган шаҳар аҳоли пунктлари сони 1065 дан 1071 донага ўсди.

Шаҳар аҳоли пунктларининг етарлича кўплигини республикадаги шаҳар аҳоли пунктлари таркибининг ўзига хос хусусиятлари билан – ҳам боғлаш мумкин;

– кичик шаҳарлар ва шаҳар аҳоли пунктларининг аксарияти маъмурий қарор билан ташкил этилган ва улар шаҳарсозлик талабларига тўлиқ жавоб бермайдилар.

Дарҳақиқат, асосан қишлоқ хўжалиги ишлари билан шуғулланадиган аҳоли одатий қишлоқ турмуш тарзини олиб боради. Сўров натижаларига кўра, ушбу тоифадаги шаҳарлар ўзларининг бир хиллиги, ишсизликнинг юқори даражаси, ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилма объектларининг ёмонлашуви, транспорт коммуникациялари ва хизмат кўрсатиш соҳасининг қониқарсиз ҳолати, молиявий ресурслар ва малакали кадрларнинг етишмаслиги билан ажралиб туради;

– 2012—2018 йиллар учун шаҳар аҳолиси 1,4 миллион кишига кўпайган. (9,2% қишлоқ жойларига нисбатан 1,7 млн. – 11,9%). Шаҳар аҳолиси ўсишининг асосий омиллари аҳолининг табиий ҳаракати (102,0%), миграция (13,4%) ва маъмурий ҳудудий трансформациялар (11,4%);

– ҳозирги урбанизация даражасининг асосий сабаблари қуйидагилардан иборат: шаҳарларни саноатлаштиришга ҳисса қўшмаган, асосан, қазиб олиш саноатида йирик инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш; қишлоқ аҳолисининг паст ҳаракатчанлиги ва ташқи миграция даражаси; шаҳарларни комплекс ва барқарор ривожлантиришга қаратилган мақсадли урбанизация сиёсатининг йўқлиги;

– ишлаб чиқилган шаҳарсозлик ҳужжатлари ва меъёрий-ҳуқуқий базанинг замонавий талабларга мос келмаслиги, маҳаллий молиявий ресурслар ва саноат ва инфратузилма объектларининг барқарор ривожланишини таъминлаш учун шаҳар ҳокимиятининг ваколатлари, иқтисодиётнинг барча тармоқларида малакали ишчилар ва мутахассисларнинг етишмаслиги узоқ муддатли ижтимоий иқтисодий ривожланиш стратегияси, ҳокимият томонидан шаҳар аҳолисининг талаб ва эҳтиёжларига етарлича эътибор бермаслик;

– шаҳарларнинг айрим тоифаларига хос хусусиятларни, инвестиция лойиҳаларини ишлаб чиқишда ва амалга оширишда жойлашишни, шаҳар аҳолисининг, айниқса, йирик ва йирик шаҳарларнинг реал ҳажмини ҳисобга олиш соҳасида статистик ҳисоботдаги баъзи хатоларнинг етарлича ҳисобга олинмаслиги.

Мавжуд номутаносибликлар ва тизимли муаммоларни бартараф этиш, барқарор ривожланишни таъминлашнинг янги омили сифатида урбанизация жараёнларини жадаллаштиришни кучайтириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2018 йил 28 декабрда Олий Мажлисга Мурожаатномасида Мақсад – 2030 йилга келиб мамлакатда урбанизация даражасини 60,0 фоизга етказиш.

Ушбу мақсадни ҳал этиш учун Президент «Урбанизация жараёнларини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» Фармонни қабул қилди (2019 йил 10-январ), унда шаҳарлаштиришни мақсадли давлат томонидан тартибга солиш ва шаҳарларни комплекс ривожлантириш бўйича асосий йўналишлар ва чора-тадбирлар мажмуаси кўзда тутилган.

Урбанизация жараёнларини такомиллаштиришнинг асосий йўналишларига қуйидагилар киради:

транспорт ва ижтимоий инфратузилмалар билан мутаносиб бўлган янги уй-жой сиёсатини амалга ошириш;

юридик ва жисмоний шахслар томонидан ер участкаларини хусусий мулк ҳуқуқи асосида хусусийлаштириш;

аҳолининг эркин ҳаракатланиши учун шаҳарларнинг жозибадорлигини рағбатлантириш;

турли тоифадаги шаҳарларни самарали бошқариш бўйича ижобий хорижий амалиётни жорий этиш;

йирик шаҳарларга улашган йўлдош шаҳарлар тармоғини уларнинг марказий қисмида маданий ва бизнес зоналарини жойлаштириш билан кенгайтириш.

Урбанизация сиёсатини амалга оширишнинг ўзига хос механизмлари ва воситаларини таъкидлаш лозим.

Aввало, бу зарур қонунчилик ва ҳуқуқий базани шакллантириш, шу жумладан, янги қонунчилик ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш орқали.

Ер, шаҳарсозлик ва уй-жой кодекслари, «Қишлоқ хўжалигига тегишли бўлмаган ер участкаларини хусусийлаштириш тўғрисида» ги қонун ва бошқалар.

2019 йил 1 июнга қадар ер участкаларини хусусийлаштиришни ташкил этишнинг ижтимоий-сиёсий аҳамияти ва муайян мураккаблигини ҳисобга олган ҳолда, ушбу жараённи тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўпламини ишлаб чиқиш, уларни ҳукумат томонидан тасдиқлангунга қадар умуммиллий муҳокамадан ўтказиш режалаштирилган.

Шу билан бирга, хусусийлаштириш тартиби тўғрисида якуний қарор қабул қилиш ва бинолар ва иншоотлар эгаллаб турган ер участкаларининг бозор қийматини аниқлаш учун етти марта ўлчаш, жаҳон амалиётини чуқур таҳлил қилиш мақсадга мувофиқдир, уларга қўшни бўлган ер участкалари. Шунингдек, хусусий ер участкаларига солиқ солишнинг ўзига хос механизмини ишлаб чиқиш муҳимдир.

Фаол урбанизация сиёсатини амалга оширишнинг асосий ташкилий ва иқтисодий механизмлари:

– 2030 йилгача Ўзбекистон Республикасида урбанизация концепциясини ишлаб чиқиш;

– стратегик режалаштириш бўйича ҳужжатлар тўпламини, мамлакатни, вилоятларни ва шаҳарларни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг узоқ муддатли прогнозларини, аҳолини жойлаштиришнинг умумий схемасини, инфратузилма объектларини ривожлантириш ва жойлаштириш схемасини, бош режаларни ишлаб чиқиш уларнинг ягона тизимга боғланиши;

– Урбанизация соҳасида ягона мақсадли давлат сиёсатини амалга ошириш учун Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва саноат вазирлиги ҳузурида Урбанизация агентлигини яратиш, шаҳарларни комплекс ривожлантириш учун масъул бўлган турли вазирликлар, идоралар ва маҳаллий ҳокимият органларини мувофиқлаштириш. илмий, лойиҳалаш ва тадқиқотларни қўллаб-қувватлашни ўз ичига олган айрим йўналишлар;

– урбанизация жараёнларининг локомотивига айланиши мумкин бўлган истиқболли қишлоқ аҳоли пунктлари, шаҳарча аҳоли пунктлари ва кичик шаҳарларни, шунингдек, минтақа иқтисодиётининг барқарор ривожланиш нуқтаси бўлиши мумкин бўлган ўрта ва йирик шаҳарларни аниқлаш учун махсус сўров (инвентаризация) ўтказиш;

– урбанизация жараёнлари уй-жой қурилиши билан бир қаторда рақамли технологиялардан фойдаланган ҳолда шаҳарларни саноат ва инновацион ривожлантириш, уларнинг потенциалидан келиб чиққан ҳолда саноат корхоналарини шаҳарларга оқилона жойлаштириш, инвестиция дастурлари ва лойиҳаларини айрим тоифалар шароитида конкретлаштириш билан бевосита боғлиқ бўлиши керак. шаҳарлар;

– Тошкент шаҳри, вилоят марказлари атрофида йўлдош шаҳарларни шакллантириш, ташкил этилган шаҳар агломерацияларини мақсадли тартибга солиш;

– энг истиқболли шаҳарлар – иқтисодий ривожланиш бўйича етакчилар мақомига эга бўлган саноат ва ижтимоий объектларни жойлаштириш учун қулай инвестиция муҳити ва шарт-шароитларини яратиш, ер участкалари бозорини шакллантириш;

– табиий ва иқтисодий салоҳиятдан, бюджетдан ва бюджетдан ташқари манбалардан, шунингдек, махсус урбанизация фондидан самарали фойдаланиш орқали шаҳар ҳокимиятларининг барқарор ривожланишини таъминлаш учун мустақиллиги ва масъулиятини ошириш;

– урбанизация жараёнларини фаоллаштириш мақсадида яратилган ва режалаштирилган эркин иқтисодий зоналардан, айниқса кичик саноат зоналаридан самарали фойдаланиш;

– шаҳар аҳолисини халқаро стандартлар ва рейтингларга мувофиқлаштириш орқали уларнинг статистик ҳисобини такомиллаштириш.

Умуман олганда, Ўзбекистондаги урбанизация жараёнларининг кучайиши иқтисодий ривожланишнинг янги имкониятлари ва манбаларини, аҳоли фаровонлигининг сезиларли ўсишини яратмоқда.