Григор Енокович Маркосян
Мое время, или Осенний дневник (на армянском языке)
Չորս անառարկելի հեղինակություններ կային հորս համար՝ Րաֆֆին, Ջիվանին, Թումանյանն ու Ռափայել Պատկանյանը, որին միշտ Գամառ Քաթիպա էր կոչում:
Րաֆֆու գործերը, մանավանդ պատմավեպերը, նա ընկալում էր որպես ստույգ իրողություն, որպես հայ ժողովրդի կենսագրություն: Նրանք, բացի հարուստ տեղեկություններ տալուց, մինչև հոգու խորքը հուզում էին հորս: Խիստ հուզական տեսարանները նա անվանում էր «դժվար տեղեր» և կարդում էր մտքում, միայն շուտ-շուտ թաշկինակով աչքերն էր սրբում: Այդպիսի տեղերից էին պանդուխտ հոր և որդու հանդիպումը «Ղարիբ մշեցին» պատմվածքում, Մուրադի և հոր հանդիպումը «Խաչագողի հիշատակարան»-ում, Դրաստամատի այցելությունը շղթայակապ Արշակ թագավորին և այլն:
Ջիվանին սրբություն էր հորս համար: Նա փոխարինում էր ավետարաններին, Առակաց գրքին ու սաղմոսներին, որոնք անչափ սիրում էր, որոնցով կրթվել ու դաստիարակվել էր: Հորս հոգուն հարազատ էին մեծ գուսանի իմաստությունը, լավատեսությունն ու հայրենասիրությունը:
Հայրս բառացիորեն անբաժան էր նրա գրքից, գիշերը քնելիս դնում էր բարձի մոտ, անգամ հետը դաշտ էր տանում, կարդում էր թե՛ ուրախության, թե՛ տխրության պահերին աղոթքի պես: Այդ գիրքը ես գնել էի Ախալքալաքի շուկայում մի ծերունուց: Այն հետաքրքիր ճակատագիր էր ունեցել, մի քանի տերեր էր փոխել Ստեփան Զորյանի կովի պես: Երկու-երեք տարի առաջ էր լույս տեսել, բայց պատկանել էր վեց հոգու: Վեցերորդ տերը՝ մի հեշտիեցի, խոշոր տառերով գրել էր շապիկին.
– Մուրազիս հասա, անջախ նաշոլ…
Թումանյանի քառյակները շատ էր սիրում հայրս, առհասարակ նրա գործերը շատ բարձր էր գնահատում, միայն թե չէր ներում նրան Գիքորի մահվան համար, կարդալիս միշտ լալիս էր ու ասում.
– Անաստվա՛ծ, էդպես կգրե՞ն, ինչու՞ մեռներ անմեղ երեխան:
Հորս սրտին առանձնապես հարազատ էին Պատկանյանի գյուղական ռոմանտիկ պատկերները, իսկ առանձին ոգեշունչ պահերի կամ գինովության ժամանակ երգում էր նրա «Թե իմ ալևոր հերքս սևնային» բանաստեղծությունը: Մի անգամ էլ քիչ էր մնացել փորձանքի մեջ ընկներ այդ պատճառով: Մի հարսանիքում, գինովցած լինելով, երգել էր, հաջորդ օրը կանչել էին կոլխոզի գրասենյակ, թե դաշնակցական երգեր ես երգում: Կատարածու Կուտուզենց Աբրահամը, որը եկել էր ետևից, ճանապարհին խորհուրդ էր տվել.
– Մեղքդ վրադ առ, ասա՝ սխալվել եմ, խմած եմ եղել, թե չէ կկորցնեն, երեխաներդ անտեր կմնան, աշխարհում ի՞նչ կփոխվի:
Հորս փրկել էին Աբրահամի խորհուրդներն ու մեկ էլ այն, որ առաքինի մարդու անբիծ անուն ուներ գյուղում, բոլորը հարգում էին նրան:
Վերջին գիրքը, որ կարդում էր նա, «Մխիթար սպարապետ»-ն էր: Հասել էր այն տեղին, ուր պատմվում էր, թե ինչպես Դավիթ բեկի հետ գժտված Մխիթար սպարապետը ճակատամարտի ամենածանր պահին իր զորքով գալիս է նրան օգնության: Հասել էր այդտեղ, բայց շարունակել չէր կարողանում, հուզմունքից լալիս էր:
Ամառը վերջացավ, բայց նա այդպես էլ չկարողացավ հաղթահարել այդ «դժվար տեղը»: Աշնանը, երբ արտերն էին հնձում, մահացավ։ Իր սիրած ամիսն էր, սեպտեմբերը:
* * *
Հիշու՞մ ես մեր վերջին ձմեռը գյուղում, աղջիկս:
Այնպես ցուրտ էր, ձյունն ու քամիները շատ:
Մայրս հիվանդ էր, դու խնամում էիր նրան այնպիսի սիրով, որին միայն քո բարի սիրտն ու զգայուն հոգին են ընդունակ:
Վառարանի վրա բարակ լավաշներ էիր թխում: Դեռևս անվարժ քո մատներն այրվում էին, արցունքոտվում էին պայծառ աչքերդ, բայց դու թաքցնում էիր արցունք ու ցավ, որ ես չտեսնեմ: Եվ ծիծաղում էիր…
Աշխարհը խառնվել էր, աշխարհի հետ խառնվել էր և մեր կյանքը: Դժվար ժամանակ էր: Դու հասնում, օգնում էիր բոլորին, կիսում, տալիս էիր ունեցածդ, սերդ ու գուրգուրանքդ էիր տալիս, միայն մոռանում էիր ինքդ քեզ: Հետո այդպես էիր վարվում ամեն անգամ, ամեն տեղ, ուր որ նետել է մեզ կյանքը: Ոչ ոք դա քեզ չի սովորեցրել, քո էությունն է այդպես՝ հրեշտակային, իմ սիրելիս:
Հակոբ քեռին ու մեր հարևան Սամվելը այն ձմեռ գալիս էին «օդա նստելու» մեր տանը: Հակոբ քեռին հետաքրքիր պատմություններ էր պատմում իր կյանքից: Նրանց մեջ շատ թուրքեր կային: Հռոմեական այն կոնսուլի նման, որը ինչի մասին էլ խոսեր, իր բոլոր ելույթները վերջացնում էր միևնույն կոչով՝ Կարթագենը պետք է կործանվի, Հակոբ քեռին էլ իր բոլոր պատմություններն այսպես էր ավարտում.
– Թուրքին հավատալ չի կարելի:
Սամվելը դիտմամբ գրգռում էր նրան, որ նոր բան պատմի:
– Ինչու՞ միայն թուրքին, հիմա ոչ ոքի հավատալ չի կարելի, այնպիսի ժամանակ ենք ապրում, որ մարդուն պետք է հազար անգամ փորձել, նոր վստահել:
Եվ Հակոբ քեռին պատմում ու պատմում էր և դարձյալ խոսքը վերջացնում էր նույն կերպ՝ թուրքին հավատալ չի կարելի:
Այդպես մենք կարճում էինք ձմռան երկար գիշերները:
Բաքարյան Կարենն էր միշտ այցելում մեզ այն ձմեռ: Գալիս էր, ինչպես ինքն էր ասում, քո աննման ծիծաղը լսելու համար ու միշտ սիրտ էր տալիս ինձ.
– Կանցնին էս օրերը, Մարկոսյան ջան, լավ օրեր կգան:
Նա մեկն էր այն քչերից, որոնց մեջ միացած էին մարմնի ուժն ու հոգու պոեզիան, այդտեղից էր նրա լավատեսությունը:
Թե գիտենայի ինչ է սպասվում մեզ, մնացած բոլոր օրերս հոժարությամբ կտայի, միայն թե այդ օրերը չանցնեին:
Հիշու՞մ ես, ինչպես հյուր գնացինք Կարենենց, երբ վերադարձել էր նրա հայրը՝ Վարոսը: Նա վարորդ էր, ավտովթարի պատճառով բանտարկվել էր: Նստել էր որոշ ժամանակ ու նոր ազատվել, վերադարձել էր տուն:
Վարոսի ավագ որդին ու աղջիկներն էին եկել հեռուներից, հոր սիրած երգերն էին երգում, արտասանում էին: Այնպես թեթև ու գեղեցիկ էր այդ երեկոն, այնպես հուզիչ ու բնական էր ամեն ինչ, որ Վարոսը կարծես մոռացել էր կրած դառնությունները:
Նա մեր գյուղի առաջին վարորդներից էր, որոնք փայտե խցիկներով «Գազիկ» էին քշում: Նրանց նախանձում էին ընկերները, իսկ աղջիկները սիրահարվում էին:
Նրա հորը՝ Ազիզենց Մադոյին, ձերբակալել էին երեսունյոթ թվին որպես «ժողովրդի թշնամու», դաշնակցական գաղտնի խմբակի անդամ լինելու մեղադրանքով: Իբր թե այդ խմբակի անդամները մի գիշեր հավաքվել էին Կուճուճայենց օդայում և նրանցից մեկը երգել էր «Ինչու՞ բոլորն եկան, իմ Զոհրան չեկավ» երգը: Դա տարածված երգ էր ինչ-որ արևելյան հին սիրավեպից, իսկ կոմունիստների կարծիքով նշանակում էր ինչու՞ դաշնակները չեկան…
Հաջորդ օրը ձերբակալել ու տարել էին յոթ հոգու:
Դա եղել էր ձմռանը: Վարոսի հայրը ոչխարին խոտ էր տվել ու յափունջին ուսերին կանգնած էր եղել ոչխարի մոտ, պատի տակ: Երբ միլիցիոներները եկել էին տանելու, յափունջին տվել էր ավագ որդուն՝ Սաքոյին.
– Առ,– ասել էր նա,– մինչև գարուն գա, դեռ շատ ցրտեր կլինեն:
– Այն ժամանակ ոմանք հավատում էին, որ շուտով գարունը պիտի գա,– ասաց Վարոսը,– այսինքն սովետական կարգերի վերջը: Ահա այդ վերջը եկավ, բայց ինչ-որ նման չէ գարնան:
Վարոսի հայրը Վանո Տացուի առաջին աշակերտներից էր եղել: Նա տանը Նարեկ էր պահել, որ հրաշքով փրկել, պահել էին: Վարոսը բերել տվեց գիրքը, ցույց տվեց հոր ծալած թերթը: Ես տեսա մատիտով հազիվ նկատելի նշված մի տող այդ էջում՝
Արդեօք լուա՞յց ընդ ձայնի գուժիս՝ աւետեաց համբաւ ինձ առաքեցեալ…
Դժվարություններ շատ էր տեսել Վարոսը: Թեև կյանքն ու մարդիկ դառնացրել էին նրան, բայց էությունը մնացել էր լուսավոր: Նրա հետ մի տեսակ թեթև ու հեշտ էր ամեն ինչ: Ամեն տեղ և ամեն ինչում իրեն այնպես էր պահում, որ կարծես ասելու լիներ.
– Կյանքը շաքար չէ, բայց ապրել կարելի է, կարևորը մարդ մնալն է:
Մինչ մենք զրուցում էինք, դուռը ծեծեցին: Վարոսը գնաց բացեց ու ներս եկավ երկու վրացիների հետ: Նրանք ներս մտան մրսած, ձյան մեջ կորած ու տիկով օղին դրեցին սեղանին: Նրանք չորացրած մրգեր էին բերել պանրի հետ փոխանակելու, ուզեցել էին հասնել Ասփարա, իրենց ծանոթի մոտ, բայց ճանապարհը մեր անտառի տակ փակ էր եղել, մեքենան թաղվել, մնացել էր ձյան մեջ: Շալակել էին տիկով օղին, եկել գյուղ: Շներից խույս տալով ու հալածվելով եկել հասել էին Վարոսենց:
Նրանք եկան և իրենց հետ մի տեսակ թարմություն բերեցին, տխրությունը ցրվեց: Տաքացան, խմեցին ու երգեցին վրացիները: Խմեցինք մենք էլ նրանց օղին, որ այդ օրերի պես պղտոր էր:
Նրանցից մեկը, որի անունը կարծեմ Դաթո էր, մի երգ երգեց: Բառերը մոռացել եմ, միայն ընդհանուր տպավորություն է մնացել, ընդհանուր ասոցիացիա, որ երբեմն ավելի հարուստ է, քան ամեն մի խոսք: Եվ եթե այդ ընդհանուր տպավորությունն էլ «թարգմանենք», կստացվի ահա այսպիսի մի երգ, որ երգեց նա.
Տարիները անցան գնացին Արագվայի ջրերի պես, անցածը էլ ետ չի գա, գինի խմիր այսօր, որ տխրությունդ քաշվի աշնան մշուշի նման: Մի՛ լինիր սարերի պես մտքերի մեջ այդպես մոլորված, մի՛ լինիր պաղ ձյուների պես, որ աշնանը իջնում են սարերին…
Այդ երգը միշտ անբաժան է մեր վերջին ձմեռվա և այն երեկոյի թախծալի վերհուշից:
* * *
Ես մի ծանոթ ունեմ, ինչի մասին ուզում ես հետը խոսիր, հենց նեղն է ընկնում թե չէ, ասում է՝ ամեն ինչ հարաբերական է: Ծերության մասին էլ է այդպես ասում, թեև ինքը վաղուց երիտասարդ չէ: Խենթանալու բան՝ ամեն ինչի մասին էլ կարելի է ասել, թե ամեն ինչ հարաբերական է:
Իմ կարծիքով, ծերության առավելության մասին միայն տխուր հումորով կամ ինչ-որ վերապահությամբ կարելի է խոսել, այդտեղ հարաբերական բան չկա:
Ի՞նչ ունի ծեր մարդը: Նա ունի անցյալ, որն ինքը անվանում է «իմ ժամանակը», նա արդեն չկա կամ այլևս չկա, բայց նա ունի…
Այդ ժամանակի մասին սովորական ձևով նստել ու պատմել հարմար չէ, կարելի է պատմել միայն այնպես, ինչպես մեռածի վրա են ողբում մեր գյուղում՝ լալիս են երգելով… Նա անպայման արցունք է պահանջում՝ ինչպիսին էլ եղած լինի ու գնալով քաղցրանում է, ինչու՞ է այդպես, չգիտեմ: Գիտնականներն էլ չգիտեն, ինչպե՞ս է, որ գինու թնդությունը կամ մետաղների ժանգոտելը բացատրում են, իսկ ժամանակի դառնությունը կամ քաղցրանալը՝ ոչ:
Ինչ որ է, հիմա արդեն ես էլ կարող եմ ասել՝ իմ ժամանակը, նշանակում է ես էլ ինչ-որ բան ունեմ, թեև նա այլևս չկա:
Իմ ժամանակը քաղցր ու դառն համերի մի խառնուրդ էր: Ես նրա մասին հիմա շատ բան պատմելու մտադրություն չունեմ, միայն ուզում եմ ասել, թե որքան տարօրինակ ու զարմանալի էր նա իր լավատեսությամբ ու երգերով:
Դրանք խրուշչովյան տարիներն էին, որ «Ձնհալ» են կոչում հիմա: Բռնություններից ու հալածանքների մղձավանջներից հետո լավատեսական հեքիաթ էր հարկավոր: Նախ տիեզերքը բացվեց մարդկանց համար, հմայիչ ու կախարդական հեռուն, իրականությունից անսահման հեռու և հրապուրիչ: Լուսավոր ու լավատեսական էր անգամ առաջին տիեզերագնաց Գագարինի ժպիտը: Պատահականությու՞ն էր դա, թե՞ այդպես ընտրել էին նրան հատուկ այդ ժպիտի համար:
Մարդը միշտ հեքիաթի կարիք ունի, ուստի հնարեցին կոմունիզմի գեղեցիկ հեքիաթը: Հասարակագիտության նոր դասագիրքը, որ հայտնվեց դպրոցներում, կոմունիզմի դասագիրք էր, ես նրա հոտն եմ հիշում…
Ոչ ոք չէր կասկածում, որ շուտով կոմունիզմ պիտի լինի: Դա Աստծո արքայության նման մի բան էր, բայց ավելի իրական ու մոտիկ, ընդամենը քսան-քսանհինգ տարի հետո: Ամեն ինչ կամավոր պիտի դառնար, փողը պիտի վերանար, գնա առ ինչ ուզում ես, ինչքան ուզում ես: Մարդը պիտի փոխվեր, պիտի դառնար միանգամայն ազնիվ ու բարի, հավասարություն և արդարություն պիտի լիներ…
Մենք կիսաքաղց էինք, բայց հույսով ու հավատով անգիր էինք անում Կոմունիզմ կառուցողի բարոյական կոդեքսը և անվերջ քննում, թե այդ ամենն ինչպես պիտի լինի:
Մեծերը գյուղամիջում նույնպես այդ մասին էին խոսում՝ մեզանից ոչ պակաս զավեշտական ենթադրություններ անելով: Սակայն կային նաև զգուշավոր ու հեռատես մարդիկ, ինչպես Թիքոյենց Գալուստը, որն ասում էր.
– Սոցիալիզմից ի՞նչ օգուտ տեսանք, որ կոմունիզմից ինչ տեսնենք: Վայթե մենք վերջը Շեյմանի օրին մնանք:
Շեյմանը կոլխոզի էշն էր, այնքան էին չարչարել, որ ոտքերը հազիվ էր քաշում: Նրան այդ անունը Դավազենց Հակոբն էր տվել, պատերազմի ժամանակ այդ ազգանունով գերմանացի հսկիչ էր ունեցել:
Ամեն ինչի մեջ լավատեսություն կար՝ գրականության, արվեստի, կինոյի: Մեր դպրոցական շարադրություններն էլ անպայման ավարտում էինք լավատեսական վերջաբանով: Ինչի մասին էլ, ում մասին էլ գրեինք, Գիքորի, թե Մարկոս աղա Ալիմյանի, պիտի վերջացնեինք դեպի լուսավոր ապագան քայլող երջանիկ կոմսոմոլների խրոխտ շարքերով…
Ամեն ինչ նշանակում էր ուղիղ ճանապարհ, աչքի էր ընկնում դեպի առաջ ու վեր ուղղված ավարտուն գծերով, ինչպես որ լենինյան ուսմունքն էր՝ սովետական ճարտարապետությունը, մեքենաների ու հագուստի ձևավորումը, ամենուրեք այդ էր խորհրդանշում Լենինի պարզած ձեռքը:
Լավատեսական էին հատկապես երգերը:
Զարմանալի բան էր՝ որտեղի՞ց էր նրանց այն մարդկային ջերմությունը, լույսն ու բարությունը, որ կյանքում չկային: Նրանք հմայում ու տանում էին մեզ կյանքից հեռու մի ուրիշ աշխարհ, համենայն դեպս, ինձ վրա այդպիսի ներգործություն էին ունենում, ես մոռանում էի կյանքը և նրանց էի հավատում:
Նրանց կատարողներն էլ, հեղինակներն էլ մեծ մասամբ հրեաներ էին: Նրանք ոչ թե երգում էին, այլ կարծես թե հարազատի պես խոսում էին մարդու հետ, պատմում էին: Ես լսում էի դրանք միայն ռադիոյով, կարծես թե իմ հոգին էր լսում, որովհետև ոչինչ չէր խանգարում, ոչ պատկեր, ոչ շարժում:
Լուսավոր ապագայի այդ երգերը հիմա էլ ջերմացնում են ծերացած սրտերը որպես լուսավոր անցյալ, որովհետև դրանցից բացի նրանք ոչինչ չունեն:
Հիմա հարցնում եմ ինքս ինձ՝ այն կեղծ լավատեսությու՞նն էր լավ, թե՞ հիմիկվա անտարբերությունն ու արհամարհանքը մարդու հանդեպ: Դժվարանում եմ ինքս ինձ պատասխանել, որովհետև զգացմունքը հիմա կխանգարի, ինչպես որ խանգարում էր այն ժամանակ, կարող եմ սխալ բաներ ասել, բայց գիտեմ, որ ներքուստ պատրաստ եմ նորից խաբվելու, եթե իմ ժամանակը, որն այլևս չկա, հանկարծ վերադառնա:
* * *
Աշունը եկավ տրտմության նվագներով:
Հրաժեշտի սոնատ, ադաջիո դոլորոզո Ոսկեհանդերձ նվագախմբի կատարմամբ՝ մոլորյալ քամու նվագակցության պայմանով:
Իմ Կարոտի սարերին հիմա մեր սեպտեմբերը իջավ առանց ինձ:
Անզարդ, անպաճույճ աշխարհ՝ պարզ գծեր, հստակ գույներ, խաղաղված, հանդարտ ջրեր՝ մաքուր ու ջինջ, հոգնած դաշտեր և իմաստուն հող՝ Թումանյանի պես լայնսիրտ ու ներող:
Սեպտեմբերյան պայծառ թախիծը կրկին եկավ առանց ինձ՝ թեթև գինովության պես, չգիտես ինչու և որտեղից:
Դուդուկի դո մինոր մենախոսություն աշնանային պոեմի համար:
* * *
Ինձ թվում էր միշտ, դեռևս մանկուց, թե ժամանակը ես եմ հնարել կամ էլ դա հիվանդության նման մի բան է, որը տրված է միայն ինձ, որովհետև ոչ ոք նրա վրա ուշադրություն չի դարձնում, միայն ես եմ մտածում նրա մասին, ես եմ զգում նրա կորուստն ու անվերջանալի հոսքը:
Հետո հասկացա՝ Աստված կամ նա, ով ստեղծել է ժամանակը, մի տեսակ բախտավոր մոռացկոտություն է տվել մարդուն, որ առօրյա կյանքում չմտածի մահվան, ժամանակի և նման բաների մասին, ինչպես որ, ասենք, շնչում ենք, բայց օդի մասին չենք մտածում։ Սակայն առանձին մարդկանց իբրև պատիժ զրկել է այդ շնորհից, և ես այդպիսիներից մեկն եմ:
Վաղ մանկությունից ամեն առիթով ու ամեն ինչի մեջ ես տեսնում էի հոսող, անհետացող ժամանակը, զգում էի անցնող վայրկյանի կորուստն իբրև անձնական ցավ: Սարսափով մտածում էի, որ մայրս պիտի ծերանա ու մեռնի, բոլորը պիտի մեռնեն, և շուրջս անխուսափելի կերպով ամեն ինչ պիտի փոխվի, և դա այն պատճառով, որ ինչ-որ աներևույթ բան անվերջ հոսելով անդարձ հեռանում է:
Ամեն ինչ այդ մասին էր հիշեցնում: Երբ գալիս էր Նոր տարին, ինձ թվում էր, թե դա հանդիպում է ժամանակի հետ, թեև դա դեռ այնքան վաղ էր, որ չկային ոչ մանդարինը, ոչ տոնածառերն ու լույսերը: Ես զարմանում էի, թե մարդիկ ինչի՞ համար են ուրախանում, չէ՞ որ ժամանակն անցնում է:
Այդ մասին էին հիշեցնում ձնհալի գարնանային ջրերը, որ կարկաչելով վազում էին գյուղի փողոցներով՝ իրենց հետ տանելով իմ մանկության ժամանակը: Աշխարհում ամեն ինչից շատ վաղ գարնան այդ օրերն էի սիրում, առուները, ջրերը, գոլորշիացումների բուրմունքն ու կրճոնի ծուխը, սակայն ժամանակի անդարձության թախիծը պղտորում էր այդ բերկրանքը:
«Պարոն Պետրոսն ու իր նախարարները» վեպի հերոսի օրինակով ես էլ սկսեցի հուշատետր պահել և առաջին տետրակիս շապիկին նկարեցի մի մեծ ժամացույց՝ շղթայով ու ծանրոցով, որպիսին տեսել էի մեր դպրոցի ուսուցչանոցում ու երեք անգամ գրեցի՝ ժամանակ… Դա նշանակում էր, որ ժամանակն ինձ համար չափազանց կարևոր մի բան է, որը տիրում է իմ մտքերին ու միաժամանակ վախ է պատճառում, որովհետև անհասկանալի է:
Այնուհետև ինձ միշտ զբաղեցնում էր լեզուն, այսպես կոչված քերականական ժամանակը, որի ներկան կարծես թե մնայունություն ունի՝ խոսելու պահը, որը բաժանում է անցյալն ու ապառնին:
Փոխանակ ապրելու և օգտվելու ներկայից, ես մտածու՛մ էի նրա մասին և այդպիսով իզուր կորցնում ժամանակս: Հետո միայն հասկացա, որ ով ավելի շատ է մտածում ժամանակի մասին, ավելի շատ է կորցնում:
Հայոց լեզվի դասերին, ներկա ժամանակը բացատրելիս, երբ գրատախտակին որևէ օրինակ էի գրում, ինձ թվում էր, թե ահա մի աշակերտ կբարձրանա ու կասի.
– Բայց Ձեր ասած խոսելու պահն արդեն անցավ, ներկան անցյալ դարձավ…
Դա հիվանդություն է, ուրիշ ի՞նչ անուն տալ:
Մտածում էի, թե նրանց ինչպե՞ս բացատրեմ լեզվի պայմանականությունն ու իրական ներկայի տևողությունը, երբ ինքս կարգին չգիտեմ, թե դրանք ինչ են:
Ինձ միշտ հետաքրքրում էր, թե լեզվի ու մտածողության ի՞նչ նոր գույներ ու երանգներ կարելի է հայտնաբերել, եթե համեմատվեն աշխարհի լեզուների բայերն ու նրանց ժամանակները: Մի տեղ կարդացել եմ, օրինակ, թե չինարենում չկա «երբեք»-ը, այսինքն անդառնալիություն նշանակող հիերոգլիֆ չկա… Ասում են, թե եբրայերենում բայի անցյալ ժամանակը միաժամանակ ապառնի է նշանակում, թե հին պարսկերենում երազներ պատմելու համար մի հատուկ բայաձև է եղել, որ նշանակել է ներկա ու միաժամանակ ոչ ներկա, իրական և ոչ իրական մի ժամանակ:
Ծանոթանալով Երանելի Ավգուստինի որոշ գործերին, ես հանդիպեցի լեզվի ու մտածողության նույն խնդրին և հասկացա, որ նրանց միջև հակասությունը միշտ էլ եղել է, թեև նա այդ հակասությունը բացատրում է յուրովի․
– Երբ ասում ենք «մեռած» կամ «մեռել է», նշանակում է անցյալ, իսկ երբ ասում ենք «մեռնող», սա ի՞նչ է նշանակում, անցյա՞լ, թե՞ ներկա,– հարցնում է նա ու ինքն էլ պատասխանում, որ «մեռնող» բայաձևը նշանակում է, թե գոյություն ունի մի պահ անցյալի ու ներկայի միջև, և դա հավերժությունն է…
Նույն կերպ նա քնի օրինակն է բերում՝ դարձյալ հարցնելով, թե երբ քնում ես, բայց քնած չես, այդ անցման ակնթարթը արթնությունից քնին անցյա՞լ է, թե՞ ներկա: Եթե ներկա է, ապա ի՞նչ տևողություն ունի: Ուրեմն, ըստ նրա, այդ էլ է հավերժություն:
Իմ սրտին մոտիկ էր Վահան Տերյանը ժամանակի իր ընկալմամբ: Ինձ թվում էր, թե դա իմ գյուտն է, իմ գաղտնիքը, որովհետև այդ մասին ոչ մի տեղ գրված չէր: Գրում էին նրա հոռետեսության, հեղափոխական ոգևորության ու վերադարձի մասին, իսկ ժամանակը մոռանում կամ անտեսում էին:
Տերյանի մոտ, ինչպես ասում են, մինորն ու մաժորը, լույսն ու խավարը հաջորդում են իրար, նա ինչպես որ հոռետես է, այնպես էլ լավատես, ինչքան որ հուսահատ է, այնքան էլ ոգևորվող ու լուսավոր: Նույնն էլ ժամանակը, նա կարծես թե խույս է տալիս ժամանակի մասին հոգեմաշ մտքերից, նրա համար գոյություն ունի մի հատուկ ժամանակ, ուր միախառնված են ներկան, անցյալն ու ապագան:
Ահա մի քանի տող նրա տարբեր բանաստեղծություններից.
Մի անծանոթ ձեռք նուրբ մթնշաղում անցյալն ու ներկան իրար է խառնում, ինձ համար չկա ժամ ու ժամանակ, ապագա և անցյալ և ներկա խառնվել են իրար, ինձ համար չկա այսօր ու երեկ, ու թվաց հանկարծ, որ չկան, չկան անցյալն, ապագան, օրորում է անուշ մի թախիծ և գալիք, և ներկա, և անցյալ…
Տերյանական այդ ժամանակն անշարժ է, անսկիզբ ու անվախճան, նա չի հոսում, չի հեռանում ու կորչում: Դա հավերժական խաղաղության ու երանության մի ներկա է, որպիսին երազում էի ես.
Չեմ ուզում ոչ անցյալը հիշել,
Ոչ գալիք օրերին նետել հույս,
Հանգիստ է իմ շուրջը և գիշեր
Ու սիրտս չի տենչում արշալույս…
Երբ առաջին անգամ կարդացի Ավետիք Իսահակյանի «Հիշատակարան»-ը և այնտեղ այսպիսի գրառում գտա, զարմացա.
– Անցյալի օրագրությունն այժմ չեմ կարող գրել, քանի որ հենց ամեն մի տառը գրելիս ներկան դառնում է անդարձ անցյալ…
Ճիշտ և ճիշտ իմ մտքերը բայի ժամանակը բացատրելիս: Կարդում ու թեթևանում էի, նշանակում է միայն ես չեմ տառապում ժամանակի այդ հիվանդությամբ:
Մեծ բանաստեղծը, որ կյանքի, մահվան ու ժամանակի գաղտնիքները հասկանալու համար կրոններ, փիլիսոփայություններ էր ուսումնասիրել, կյանքի մայրամուտին ցավով հասկացավ, որ պատասխան չկա իրեն տանջող հարցերին և ուզում էր հեռանալ, փախչել ժամանակից…
Եթե հնար լիներ փախչելու… Կարելի է խուսափել բարձրությունից, ցածրությունից, լույսից ու խավարից, փախչել, ազատվել ջրհեղեղից, երկրաշարժից, անգամ մարդուց… Իսկ ու՞ր փախչես ժամանակից:
Մենք ժամանակի գերին ենք: Յուրաքանչյուր վայրկյան ներկան անցյալ է դառնում, և մենք ներկայի մեջ մնալ չենք կարողանում, փախչում ենք դեպի անցյալ կամ ապագան ենք տենչում: Երազում ենք այն, ինչը գալու է անխուսափելի կերպով, անխուսափելին ենք տենչում… Ներկան կոխկրտում ենք անարժեք ավազի պես, տրորում ենք ու անցնում, իսկ հետո ավազի ամեն մի հատիկը դառնում է մի գանձ, որ գին չունի…
Ահա այսպես, մանկությունից մինչև հիմա ինձ հանգիստ չեն տալիս ժամանակի մասին մտքերը, ինչպես Իոսիֆ Բրոդսկին է գրել, թվում է, թե ես ժամանակի մասին մտածել եմ ավելի շատ, քան նա, ով ստեղծել է ժամանակը…
* * *
Քանի մոտենում եմ վերջին, այնքան ավելի հաճախ եմ մտքով վերադառնում դեպի սկիզբը, որտեղից եկել ենք բոլորս՝ դեպի մանկություն, երևակայությամբ վերականգնում եմ անցքեր, պատկերներ և այնքան հաճախ ու այնպես ինքնամոռաց կերպով, որ երբեմն շփոթում եմ՝ ինքս տեսե՞լ եմ այդ բաները, թե՞ մերոնք են պատմել:
Ահա տեսնում եմ իմ վաղ մանկության կարմիր օրերից մի օր: Կարմիր են թվում անցյալի օրերը, մեկ էլ ապագան է կարմիր թվում, երբ հավատում են նրան:
Խորունկ ձմեռ էր, ձյունառատ ու խիստ: Մենք հավաքվել էինք թոնրի շուրջը: Մայրս հացի այրված կուտերը լցրել էր ուռենու ճյուղերից հյուսած սկուտեղի մեջ ու դրել մեր առջև, որ ուտենք:
Խորունկ ու դժվար ձմեռ էր, պատերազմը նոր էր վերջացել, այդ սևացած կուտերից բացի մեր տանը էլ բան չկար ուտելու:
Կոլխոզը մեր փոքր գոմը պահեստ էր դարձրել, կարտոֆիլ էր լցրել: Գոմի դուռը կնքել էին: Գոմը լիքը կարտոֆիլ էր, իսկ մեր մեծ ընտանիքը սոված էր: Հայրս ու եղբայրներս լուռ նստած նույն բանն էին մտմտում՝ ի՞նչ կլինի, եթե կարտոֆիլը հանեն: Այդպես լռությամբ էլ միևնույն որոշումը կայացրին՝ ուրիշ ելք չկա: Այնուհետև հայրս շաբաթը մի անգամ քրոջս՝ Նազերին, պարանով երդիկից իջեցնում էր գոմը, քանի որ նա փոքրամարմին ու թեթև էր, իսկ նա դռան շեմքի տակից կարտոֆիլները գլորում էր դուրս: Դա փրկություն էր, մեզ այլևս սով չէր սպառնում:
Պահեստապետը Առաքելենց Աղասիմն էր: Նա կռահել էր, թե ինչ է կատարվում իր պահեստում, բայց բան չէր ասել, միայն հորս զգուշացրել էր, թե ռևկոմի նախագահը երկու-երեք օր հետո ստուգման պիտի գա, երդիկը պիտի փակի ու նույնպես կնքի:
Երկու օրվա Նազերը այնքան կարտոֆիլ դուրս տվեց, որ մեզ բավական էր մինչև գարուն:
– Աստված մարդուն չի կորցնի,– ասաց հայրս դռները փակելով:
– Բայց մեզ Աղասիմ քեռին փրկեց,– առարկեց ինչ-որ մեկը:
– Այո՛, իսկ նրան դրդեց Աստված…
Մեր ավագ եղբայր Համբոն հիվանդ պառկած էր մի անկյունում, իսկ Գևորգը գնում-գալիս էր գոմի երկայնքով ու ոգևորված արտասանում էր.
Աքիլլեսին Հոմերն երգեց, Ռուստոմ Զալին՝ Ֆիրդուսին,
Ոսկեզօծվեց հազար երգով Բոնապարտի փառքը սին…
Նա այդ բանաստեղծությունը երկու օր հետո պիտի արտասաներ Ստալինի ծննդյան օրվան նվիրված համերգին և լարված պատրաստվում էր: Երբ հասնում էր «ո՛վ Պողպատե Առաջնորդ»-ին, ձայնը բարձրացնում և ձեռքը թափով վեր էր պարզում, այդպես էր սովորեցրել ուսուցիչը, իսկ երբ պիտի ասեր՝ քեզ արևը պիտի լինի հաղթանակի շքանշան, երկու ձեռքն էր պարզում:
Համբոն չարացած էր և ամենից առաջ հենց Պողպատե Առաջնորդի դեմ, որովհետև նրան էր համարում վերջերս իրեն բաժին ընկած ձախորդությունների պատճառը: Նրան բռնի ֆեզո էին տարել Վալե քաղաքը, որտեղ հիվանդացել էր դողէրոցքով: Այնտեղից մի ընկերոջ հետ փախել էր և մի քանի օր ճանապարհին տանջվելուց ու զանազան արկածներից հետո գյուղ էր հասել: Թվում էր, թե ձախորդությունները վերջացան, բայց այդպես չէր: Աբուլի կոլխոզի հովիվները այդ ձմեռ խոտի պակասության պատճառով ոչխար էին պահում մեր հարևան Սմբատենց գոմում և շատ շուն ունեին: Երբ Համբոն հասել էր մեր տանը, շները հարձակվել էին նրա վրա ու քիչ էր մնացել քրքրեին: Մարդիկ հասել ազատել էին, բայց նա բազմաթիվ վերքեր էր ստացել և հիվանդ ու չարացած պառկած էր, ուստի Գևորգից պահանջեց լռել:
Հայրս հավանություն տվեց դրան, Գևորգին ուղարկեց ստուգելու, թե բոլոր դռները փա՞կ են և սկսեց հայհոյել բանաստեղծությունը գրողին էլ, Առաջնորդին էլ:
Այդ վտանգավոր տարիներին նա իրեն շատ զգույշ էր պահում, բայց երբ համոզված էր լինում, որ դռները փակ են, հայհոյում էր բոլշևիկներին: Նա այն կարծիքին էր, որ նրանք շեղվել են Լենինի ծրագրից, կոլխոզները ուրիշ տեսակ պիտի լինեին, հողն ու անասունները միանգամից չպիտի խլեին գյուղացուց:
– Տրոցկին էր մարդ, սրանք ի՞նչ են,– ասում էր նա:
Համբոն դպրոցում լավ էր սովորում, յոթնամյակն ավարտելուց հետո հայրս մտադիր էր նրան Գանձա ուղարկել ուսումը շարունակելու, ֆեզոն խանգարեց: Ֆեզո կոչվածները ֆաբրիկա-գործարանային ուսումնարաններ էին, որտեղ արհեստներ էին սովորեցնում կոմունիզմի ապագա շինարարներին: Բոլորը փախչում էին, ոչ ոք չէր ուզում գնալ, դրա համար էլ բռնի էին տանում: Տասներկու-տասներեք տարեկան երեխաներին դպրոցից հանում, տանում էին օտար քաղաքներ և շատ խիստ պայմաններում պահում էին ամիսներով: Բռնի էին տանում, բայց ասում էին կամավոր է:
Մինչդեռ նույնիսկ երգելը կամավոր չէր:
Դպրոցում սոված, մրսած երեխաները երգեր էին երգում ոչ միայն Լենինի ու Ստալինի, պարտիայի ու հզոր բանակի մասին, այլև ընկեր Թելմանի ու ընկեր Դիմիտրովի, Իսպանիայի անվախ կոմունիստների մասին, բայց ամենից շատ՝ ինչ-որ երջանիկ ապագայի մասին, որին բոլորը պարտավոր էին հավատալ:
Իմ քույրերը, հատկապես Մաքոն, դպրոցի երգչախմբի զարդն էին, բայց նրանց երգեցիկ էությունը այդ երգերով չէր բավարարվում, տանը անվերջ գեղգեղում ու երգում էին «Աման, Թելլո»-ն, «Քելե, Սաթո»-ն և «Ալմաստը շողում է»:
Կամավոր բան չկար, բռնի աշխատանքի էին քշում, մթերք էին հավաքում, ընտրությունների էին տանում ու դարձյալ անունը դնում էին կամավոր:
Պատմում էին, թե մի անգամ գյուղացիներից մեկը Ստեփան քեռուս խնդրել էր, որ դատարանում վկայություն տա, թե այսինչը քարով խփել, սատկեցրել է իր հորթին: Քեռիս համաձայնվել էր, միայն ասել էր, որ ճաշարան տանի, մի աման բորշ ուտեցնի: Բորշը ուտելուց հետո գնացել էին դատարան: Դատավորը քեռուս հարցրել էր՝ կամավո՞ր է եկել, թե՞ ստիպել կամ համոզել են:
– Հընգեր դատավոր, հիմի կամավոր բան կա՞: Էն օրը մեզնից քսան հավկիթ տարան, մեկ էլ երկու կիլո բուրդ, կամավո՞ր տվի կամ պապդ կամավո՞ր մտավ կոլխոզ: Էս մարդը մի պորցի բորշ հյուրասիրեց, ասաց՝ արի, ես էլ եկա, թե չէ՝ ի՞նչ հորթ, ի՞նչ բան, տեղեկություն չունեմ:
Դատարանից դուրս գալուց հետո, երբ հորթի տերը դժգոհել էր, քեռիս ասել էր.
– Եգան ջան, ուզում էիր, որ մի աման բորշի համար սուտ վկայություն տամ՝ մարդուն տանեն կորցնե՞ն:
Այն ժամանակ կարող էին կորցնել և՛ առանց պատճառի, և՛ սուտ վկայությունով, և՛ առանց վկայության, մի անզգույշ խոսքի կամ անմեղ կատակի համար:
Մեր հարևան Գագո քեռուն երկու տարի նստեցրել էին, որովհետև «Սովետական Վրաստան» թերթով ծխախոտ էր փաթաթել, ծխել էր:
Մի անգամ շրջանի միլիցիայի պետը սահնակով գյուղ էր եկել, գրասենյակի դռանը հավաքված գյուղացիներից պահանջել էր, որ ձիերին խոտ տան: Պիրաշկի Օհանը ասել էր.
– Կոլխողը խո չի՞ մեռել, որ մենք տանք:
Նրան անմիջապես փակել էին մի գոմում որպես վտանգավոր դասակարգային թշնամու և տրոցկիստի, վրան պահակ էին կարգել մինչև Գանձայից միլիցիոներներ գային: Նրան այդպես էլ տարել, կորցրել էին, չէին թողել, որ գոնե կնոջն ու միակ որդուն տեսնի:
Դա այն Օհանն էր, որ կոլխոզ մտնելիս ասել էր՝ մեկեն մտնինք, մեկեն ելնինք:
Երբ Պողպատե Առաջնորդը մեռավ, բոլորը պարտավոր էին լալ, լացն էլ կամավոր չէր: Մտքում անիծում ու լալիս էին կոլխոզի գրասենյակի դռանը, խանութի առաջ, բայց այնպես, որ ուրիշները տեսնեն իրենց լացը:
Երևի դեռ երբեք չէր եղել այնպես, որ մի մարդու կյանքն ու մահը այդքան մեծ նշանակություն ունենային ուրիշների բախտի համար:
Հիմա կարմիր են թվում այդ օրերը: Ժամանակի օրե՞նքն է այդ, թե՞ գույնի օրենքը, ի՞նչ իմանաս, ինչու՞ է այդպես:
* * *
Եթե աստված ինչ-որ պարգև է տվել մարդուն, ապա դա լեզուն է, լեզուն ընդհանրապես և ամեն մեկի համար՝ իր մայրենի լեզուն: Եթե քո տանն ես ու հողիդ վրա, դա սովորական հրաշք է, ինչպես խոտը կամ լույսը, իսկ եթե Աստծո անեծքով օտարության մեջ ես՝ վիրավոր հրաշք:
Այս մասին առանց սրտի ծակոցի խոսել չի լինում, մանավանդ, եթե մի փոքրիկ, զգայուն ժողովրդի լեզվով ես մտածում կամ նրանով է վերքդ ցավում:
Շատ տարիներ առաջ Հյուսիսային Կովկասի լեռնական փոքրիկ ազգերից մեկի մի բանաստեղծ իր լեզվի մասին ոգեշունչ հիացմունքով ասում էր՝ այդպիսի լեզու աշխարհում չկա: Լեռնական, անմշակ լեզու, բայց այդպես էր ասում:
Իսկ եթե Նարեկ ունենային կան Թումանյան ու Չարենց…
Սակայն ի՞նչ համեմատություն, եթե մայրենի լեզվի մասին է խոսքը, նույնն է, թե հայրենիքները համեմատես:
Լեզուն, կարդիոգրամմայի նման մի բան է, ճառագայթային ամենաբարդ սարքերի պատկերներից ու գրություններից ճարտար սրտագրություն կամ հոգեգրություն, ամեն ինչ նրա մեջ է՝ ժողովրդի հոգին, բնավորությունը, միտքը, մտքի անցած ճանապարհն էլ, ոտքերի անցածն էլ:
* * *
Մեծ երկրի և հյուսիսային այս քաղաքի միջև մի բանվորական ավան կա, երկաթուղային մի փոքրիկ կայարան, որ կոչվում է… Կոմերիտական պատանեկություն…
Մի փոքրիկ, մենավոր ավան՝ այդպիսի հնաբույր-ռոմանտիկ, այդպիսի անիրական անունով:
Երբ առաջին անգամ այդտեղ հասա, ձմեռ էր: Հանկարծ գնացքը հայտնվեց տայգայի ձյուների մեջ կանգնած ավանում: Ձմեռային միրաժ էր կարծես, տեսողական խաբկանք: Թվաց, թե կախարդված գնացքը տայգայի մշուշների վարագույրներով անցավ ու հայտնվեց ժամանակի մյուս կողմում՝ կոմերիտական ռոմանտիկ անցյալում. Վաթսունական թվերի ոճով շինված շենքեր, հանրակացարաններ, մի ակումբ, ուր կիրակի օրերը պարում էին երիտասարդ բանվորները և հարբում ու կռվում էին, թե օղի ճարվեր, մի խղճուկ դեղատուն ծուռ ցուցանակով ու մի խանութ, ուր միայն ձկան պահածոներ ու վրացական թեյի տուփեր էին շարվում:
Կայարանի շենքի վերևում խոշոր կարմիր տառերով գրված էր անունը, իսկ մուտքից աջ ամբողջ պատի վրա դեպի կոմունիզմի արևը քայլող կոմերիտականների հսկայական հարթաքանդակն էր:
Բոլորը այդտեղ, իրար մոտ, իսկ շրջակայքում, հարյուրավոր կիլոմետրերի վրա, ոչ մի բնակավայր, համատարած ձյուն, անտառներ ու սառած ճահիճներ, ոչ մի շունչ-կենդանի, ոչ մի մարդ չտեսա, որ գնացք բարձրանար կամ իջներ:
Նախկին կոմերիտական ռոմանտիկայից մնացել էին միայն շենքերն ու կայարանի անունը:
Մի քանի րոպե հետո գնացքը դանդաղ շարժվեց, կարծես թաքուն հեռացավ, որ տեսիլքը չանհետանա:
Դրանից հետո ամեն անգամ այդ տեղով անցնելիս, երբ գնացքը կանգնում է, աչքերս փակում եմ, որ մարդ չտեսնեմ այդտեղ, որ ընդմիշտ մնա առաջին տպավորությունը:
Ու միշտ միևնույն տարօրինակ ցանկությունն եմ ունենում՝ ձմռան մի մշուշոտ օր իջնեի այդտեղ ու կորչեի կորած անցյալում, մոռացվեի իր անվան պես անիրական այդ ավանում: Գնացքները մոլորվեին, մոռանային նրա ճանապարհը և ժամանակն էլ մոլորվեր ու կորչեր, անցյալ ու ներկա խառնվեին իրար: Ոչ հիշողություն լիներ, ոչ կարոտ, ոչ վերադարձ լիներ, ոչ էլ անդարձության ցավ: Հավիտենական փակ ձմեռ լիներ տայգայում:
* * *
Առավոտյան տեղ էի գնում քաղաքային ավտոբուսով:
Գնալու տեղ էլ չունենամ, սիրում եմ երբեմն այդպես շրջել քաղաքում, նստել պատուհանի մոտ ու դուրս նայել, հանգստացնում է հոգնած ջղերը: Մի ժամանակ այդպես տրամվայով շրջում էի Երևանում՝ ընտրելով ամենաերկար երթուղին:
Ասում են հիմա տրամվայ չկա Երևանում: Այդպես էլ պիտի լիներ փլուզման պատկերի լրիվության համար, թե չէ՝ էլ ի՞նչ փոփոխությունների դարաշրջան:
Ավտոբուսում ինձանից մի քիչ այն կողմ մի կին էր նստած փոքրիկ տղայի հետ, մի աշխույժ, սիրուն տղա, որ շատ անհանգիստ էր, այս ու այն կողմ էր ընկնում, քաշում էր սրա-նրա շորերից, ուզում էր ամեն ինչ բռնել, տեսնել:
Մայրը երևի հոգնեց խրատելուց, մեկ էլ ասաց.
– Խելոք մնա, թե չէ կիջնեմ կգնամ ու էլ երբեք չեմ գա:
Մտածեցի, թե լավ չէ երեխային այդպիսի կտրուկ բաներ ասելը:
Մեկ էլ փոքրիկ տղան հարցրեց.
– Երբեքը ի՞նչ է, մի՞շտ…
Չեմ հիշում, թե մայրը ինչ պատասխանեց:
Զարմանալի էր, ի՞նչը դրդեց երեխային այդպիսի հարց տալու: Փաստորեն երբեք-ը նույն միշտ-ն է, միայն թե հակառակ կողմից…
Իսկապես որ զգույշ պետք է լինել երեխաներին սովորեցնելիս և մանավանդ շատ ուշադիր, երբ ուզում ենք նրանցից ինչ-որ բան սովորել:
* * *
Մորս թվում էր, թե վատ օրերը ժամանակի հետ կարող են վերադառնալ, ուստի միշտ ասում էր՝ էրթան ու չի գան էն օրերը:
Սակայն եթե ոչ օրերը, ապա նրանց հուշերն էին վերադառնում, անջնջելի պատկերներ և անպատմելի ցավ էին պատճառում նրան: Վերջին պատերազմն ու սովն էր ամենից շատ հիշում նա և ամենից հաճախ տեսնում էր գարու կանաչ արտն ու նրա պաղ ծփանքը լուսնյակ գիշերին:
Մահացու վախը սրտում, որ չբռնվի, նա կոլխոզի արտերից քաղում էր կանաչ քիստերը, բերում էր տուն, թոնրի վրա չորացնում էր մի գիշերում այդ կանաչ գարին, ապա աղում էր երկանքով մինչև լույս, փոխինձ էր անում, որ սովից փրկի երեխաներին:
Իր մասին երբեք չէր հոգում, կարծես թե ոչինչ չէր էլ ուտում, նախ երեխաներին, հորս, ուրիշներին, հետո նոր իրեն: Այդպես էր նա միշտ և ամեն ինչում:
Այդ չէ՞, որ ալտրուիզմ են կոչում: Դու կգիտենաս, աղջիկս, որովհետև ինքդ էլ ես այդպես: Եթե դա շատ բարձր է հնչում, մի ուրիշ բառ կգիտենաս: Սակայն բառերն ու անվանումները դու էլ վատ գիտես, քեզ հայտնի է միայն անհատույց բարությունը սրտի թելադրանքով, որպեսզի միշտ արթուն ու անհանգիստ խիղճդ մի քիչ հանգստանա՝ լավություն արա ու ջուրը գցիր: