Дмитрий Максимович Акулич
Каб жыць…
Паліну ўсё ж вырашылі пакінуць тут з дзецьмі і мужам…
***
Протасы – гэта вялікая вёска, аддаленая ад цэнтра і адсюль цалкам добра кіраваць дзеяннямі корпуса. Нямецкая камэндатура размясцілася ў жылой хате, у цэнтры паселішча. Адкуль, часта гучалі тосты за перамогу, за паспяховы наступ. Няўхільна атрымліваючы асалоду над усімі магчымасцямі, было выпіта ня мала шнапсу. Непадалёку размясцілася кухня.
***
Гэты красавік для жыхароў вёскі быў яшчэ жудасней.
Пасля вочнага прыходу, налёту партызан у вёску, быў праведзены допыт. Хтосьці павінен быў адказваць за двух забітых салдат і за дапамогу «беглым». Каб правучыць мясцовых і паказаць, хто тут галоўны, быў атрыманы загад, усіх сагнаць да пустуючага вялікага хлява. Які знаходзіўся на паралельнай вуліцы, у дзвухстах мэтрах ад цэнтра камандавання. Збіралі тых, хто быў датычны да невыканання загаду. Мясцовая паліцыя зганяля ўсіх. Спалоханыя людзі, не разумелі куды іх вядуць. Пажылыя, дарослыя, маленькія дзеці.
У паветры вісела імжа. Яшчэ ляжаў мокры шэры снег. Месцамі блішчаў лёд.
Сабралі натоўп каля брамы, дваццаць тры чалавекі. Іншых жа размясцілі ззаду і з боку. Паліна адвярнула дзяцей адразу ж, адчуваючы, напэўна ведаючы, што адбудзецца цяпер нешта жудаснае. Яны не былі сярод тых людзей, якія стаялі ля брамы пабудовы. Усе людзі стаялі нерухома.
Брама расчынілася. Камандуючы паглядзеў на людзей страшнымі вачыма. Нечакана для ўсіх жыхароў прагучалі стрэлы. Кулі прасвістывалі над галовамі. Пачалі зганяць у гумно людзей, пхаюць, штурхаюць у целы вінтоўкі. Многія адвярнуліся ў бок брамы, а іншыя павярнуўшыся бокам, спрабавалі прайсці праз натоўп і ўцячы. Але салдаты схапілі іх шчыльным колам і працягвалі штурхаць.
– Сволачы! – плювалі ў душы салдатам і паліцыі загнаныя.
Гучала жаласлівае выццё, стогн.
Пасля таго, як усе апынуліся пад дахам пабудовы, браму замкнулі вялікім брусам. Прагучаў загад, рука паднялася ўверх. Стрэл з агнямётаў ахопліваў, абдымаў сцены. Агонь хутка распаўсюджваўся па сценах. Грукі, плач, піск і замільванне, даносіліся ў вушы ўсім тым, хто не апынуўся ў гэтым палымяным палоне. Пажылыя падалі на калені і з ровам прамаўлялі малітоўныя словы. Здавалася, што пад нагамі растае снег. Гарыць, дрыжыць усё. Трэск дрэва і агню. З вёскі даносіліся дзікія, доўгія і працяглыя крыкі.
Усё больш злосці і страху з'явілася ў вачах пратасоўцаў. Потым усіх разагналі, усе разышліся.
Ляжалі абгарэлыя целы: мужыкі і жанчыны, старыя і маладыя, дзяды і ўнукі. У імжы непадплёк маўкліва стаялі бярозы. Каля дагарэлых сцен яшчэ маячалі салдаты. На зямлю апускаўся вечар.
***
Надвор'е было няўстойлівае, летам часам вярталіся халады, страшна было б страціць ураджай. Мясцовым жыхарам было дазволена гуляць па вуліцах да вечара. У вёсцы работы было шмат. Практычна ўся праца была ручная.
Некаторыя хаты былі вывезеныя на палянку, за вёску, дзе немцы разгарнулі свой аэрадром і шпіталь. Туды ж везлі і чыстую вопратку, валізкі з бялізнай і ручнікамі.
Каля шпіталя стаялі запрэжаныя коні, якія елі свежаскошаную траву. У невялікім невысокім агароджванні бегалі рабыя куры. Па паляне, ядучы траву, хадзіла рыжая карова. Непадалёк стаялі хаты. Чутны гудкі паравозаў.
У шпіталь зрэдку прывозілі параненых немцаў. На медсясцёр час ад часу пакрыкваў доктар. Тут была адна вялікая палата, у якой ляжаў адзін цяжкапаранены, які не як не мог супакоіцца. Праляжаў ён там амаль два месяцы.
Паліна апрацоўвала агароды, на якіх вырошчвалі лячэбныя травы, прызначаныя для параненых. Яна брала з сабой Вольгу, каб тая дапамагала ёй і была заўсёды побач. Іх прыводзіў і адводзіў усё той жа салдат. Які сядзеў на крэсле. На яго каленях ляжаў аўтамат. Ён глядзеў, назіраў за імі. І калі ўставаў, то больш не для таго каб паказаць на няправільнасць, а каб расцерці ногі. Абыходзіў па краі і сядаў зноў.
Сёння з шпіталя выйшаў перакладчык. Праходзіў каля агароду. Трымаючыся за жывот.
– Гэта не для вас…не ірваць ліст! – папярэджваў дзяўчынку, паказваў на зеляніну.
Воля апусціла галаву, тонкая шыя схілілася да глебы. Не кідае погляд на матулю, яна моўчкі сядзела працягваючы рабіць сваю працу. Ірвала дробную траву, пустазелле. А перакладчык, абмінуўшы агароды, падняўшыся на пагорак, ішоў усё далей. І Вольга глядзела, як ён усё больш сыходзіў у далеч.
Бацька ж з сынам займаліся больш цяжкай працай: то нешта чынілі, то ўзворвалі глебу або валялі дрэвы. Вазілі ў бочцы ваду на палі і агароды, якую набіралі з канаў. Старэйшыя дзве дачкі, з іншымі жанчынамі, цэлымі днямі працавалі на праполцы калгасных агародаў, палёў.
Кожны працоўны дзень фіксаваўся. Работнікаў кармілі за кошт калгаса. У вялікі кацёл кідалі трохі мукі і бульбы, залівалі вадою, варылі. Атрымлівалася вельмі рэдкая каша. Выдавалі шклянку збожжа, паўбулкі хлеба, косткі – парадку здзельнай працы. Людзі ўжывалі ў ежу розную траву: шчаўе, крапіву, цыбулю… Елі тое, што вырошчвалі на агародах былых сваіх падворкаў, хоць і жылі ўсе ў адной хаце. У некаторых яшчэ заставаліся каровы і козы, якіх немцы яшчэ не адабралі. Малако дапамагала не памерці з голаду.
***
Увечары, у нядзельныя дні, салдаты выходзілі на вуліцу. Гучаў губны гармонік. Сабака, які з'явіўся з прыходам новай улады, скакаў і брахаў пад музыку. Стаіўшыся за вуглом хаты насупраць, маленькай дзяўчынцы Воле, вельмі падабалася назіраць за невялікім собачонкам. Яна суцяшала сябе малой надзеяй у душы, гледзячы на гульні сабачкі. Невялікай радасцю ад вясёлай, махаючай хвастом жывёлы. А, пачуўшы іншыя гукі, яна хавалася.
Цямнела. Уздоўж вуліцы растуць ліпы. Усё больш гусцеў змрок. Выходзілі на вуліцы вартавыя з ліхтаром. З вокнаў камэндатуры бачнае цьмянае святло свечак і чутна гучная падбадзёрлівая музыка. Немцы зноў радуюцца чарговай перамозе, выпіваючы трафейны самагон. Зноў пілі, закусваючы волкай гароднінай і халоднай варанай бульбай. Адзін з афіцэраў, весяліўся з усімі, але піў мала. Ён выразаў сваім знакамітым нажом нейкія літары на дошцы стала. Напяваў песню, якую хутка падхапілі ўсе астатнія, якія сядзяць побач за сталом.
Вольга не сыходзіла дадому, яна сядзела на тым жа сваім месцы, за вуглом, дзе раней назірала за сабакам. Уяўляла яго вясёлы танец. Ёй не хацелася сыходзіць за сцены хаты з натоўпам людзей. Ёй хацелася яшчэ крыху пасядзець тут. Тяпер яна падглядала за немцамі. Музыка і размовы на невядомай ёй мове змаўкалі. Дзесьці ззаду яна чуе набліжаючыя крокі, якія вымушылі яе пакінуць гэтае месца. Перабегала праз пясчаную дарогу, да хаты насупраць, яна падыходзіла ў шчыльную да вокнаў камандзірскай хаты. Ёй цікава было зазірнуць праз шкло, якая гэта хата знутры. Яна ўстала на носочкі і цягнулася ўверх. Але вокны ўжо былі зачыненыя на ноч жалезнымі пласцінамі. У раме, з вонкавага боку камэндатуры, тырчаў прыгожы раскладны нож. Вольга выцягнула яго з лёгкасцю, уважліва агледзелася па баках і ўцякла.
Затым, Вольга прыбегла ў агульны дом. Прайшла міма жанчын, якія распляталі дочкам косы. Яна накіроўвалася да сваёй сям'і, не змяншаючы кроку. Падышла да іх, паказала гэты нож бацькам. Тата запальчыва і раздражнёна ўскочыў. Але ўвогуле ён быў лагодным, але не ў гэтую гадзіну. Адлупіў моцна дзіця, за скрадзеную рэч. Бо нож мог загубіць усю іх сям'ю.
– Яны цябе бачылі? – цвёрдым голасам, трымаючы малодшую за рукі, вымаўляў Васіль.
– Не… – са слязьмі адказала дачка.
“Калі б убачылі яе, то неўзабаве ўжо прыйшлі салдаты або паліцаі ў хату.” – падумаў бацька.
За гэты ўчынак, Волі маглі адсекчы руку або павесіць яе. А то і яшчэ горш, усю сям'ю расстраляць.
Малодшая дачка плакала доўга. Потым ляжала без слёз. Вочы нібы не хацелі бачыць нічога.
За вокнамі спала ціхая ноч. Васіль узяў нож. Ён, стаўшы яшчэ больш сур'ёзным, з асцярожнасцю, магчымымі шляхамі, стаў прабірацца да сваёй былой хаты. Чорныя начныя абшары і яркія зоркі агарнулі вёску. Бацька дабраўся да двара сваёй былой хаты, ад якога засталіся абгарэлыя бярвёны і разбураная печ. На папялішчы, як можна глыбей, ён закапаў нож. Азіраўся па баках. Амаль усляпую схаваў нямецкую рэч.
Вася быў рады таму, што яго сям'я засталася жыць. Вярнуўшыся, ён сказаў сям'і, каб яны забыліся пра гэты выпадак з выкрадзеным нажом. Каб не распавядалі ў гутарках аб гэтым выпадку.
Пасля, пра гэты нож ніхто не ўспамінаў. Салдаты яго не шукалі.
Усё гэта лета дзяўчынка працягвала прыходзіць і глядзець на сабаку. Дзень за днём да яе далучаліся іншыя дзеці. Да жніўня дзеткі сталі яшчэ смялей. Стаялі на дарозе, у шэраг, у трох мэтраў ад салдат. Іх вочы блішчэлі, а ўсмешка не сыходзіла з твараў. Лейтэнант сядзеў насупраць. Яго акуляры зіхацелі ад солнца. Ён запаліў цыгарэту і крытычна агледзеўся. На душы ў яго ў апошні час быў сум і трывога. Погляд яго злавіў твары дзяцей. Ён павесялеў.
– О-о-о!! – вымавіў скрозь зубы немец.
У гэты момант ён устаў, дастаў з кішэні шакалад і працягнуў дзецям. Казаў на нямецкай мове. А перакладчык, які стаяў каля дзвярэй камендатуры, спакойна глядзеў і перакладаў яго словы.
Цяпер жа, лейтэнант быў у добрым настроі, дазволіў дзецям пагуляць з сабачкам. І амаль кожны вечар ці раніцу, дзеці вадзілі купаць маленькага чорна-белага сабаку. Гулялі з ім. Гладзілі поўсць. Смяяліся. Гэта дапамагала ім на некаторы час забыцца пра вайну.
***
На працягу месяца, кожную раніцу, выходзячы на пустынную вуліцу, дзеці хаваліся ад немца, які бег па дарозе. Часам, гэта здавалася пацешным. Ён бегаў на турнікі, да лесу. Потым бег назад, гаварыў сам з сабой. Сам ён быў не злосным, але яго паводзіны палохалі не толькі дзяцей, але і таварышаў па службе. Пасля таго, як ён даведаўся, што яго бацькі загінулі – ён сышоў з розуму. Не раз ён выбягаў голым на вуліцу з гранатай. Да лесу і зноў назад. Бяда ніяк не адпускала яго розум. Хтосьці думаў, што ён не быў псіхічнахворым, хтосьці лічыў яго вар'ятам. Няўстойлівасць бачылася як ніколі. Ён усё думаў аб несправядлівасці жыцця. Абыякавым быў да ўсяго. Таму, такім чынам радавога з яго вар'яцкімі паводзінамі, трэба было ізаляваць ад усіх. Але забіць яго на вачах многіх салдат, якія былі адной крыві, афіцэры не маглі. Лейтэнант загадаў саслаць яго, адправіць цягніком дадому. Раніцай, перад ад'ездам, ён зноў бег па вуліцы, крычаў і смяяўся. Яго злавілі і павезлі ў бок шляхоў.
– А дзе той дзядзька, які бегаў па вуліцы? – пыталіся, пасля знікнення, дзеці ў дарослых.
У адказ толькі невядомасць, поціск плячыма.
***
У цёплыя дні радыё не змаўкала. Кожны дзень яно прамаўляла новыя навіны аб кроку вайны. Навінамі з жыхарамі дзялілася паліцыя. Быццам выхвалялася, кажучы аб пераможных баях немцаў. Жыхары абмяркоўвалі, казалі пра гэта паміж сабой.
Бегаючы па вёсцы, гуляючы каля дома, Воля з сястрой Ірай сустракалі Івона. Чалавека ростам вышэй сярэдняга з завостранымі рысамі твару, у нямецкай форме, які гаварыў па-руску.
– Будьте осторожны! – часта паўтараў сёстрам пры сустрэчы. – Не берите ничего чужого, а то застрелят! – усміхаўся ён.
Перакладчык Івон больш часу праводзіў у камэндатуры або паблізу яе. Стоячы ля ганка, назіраў за дзецьмі, якія граюць і весяляцца з гаўклівым сабакам. Даносіў важныя змены жыхарам ад кіраўніцтва, знаходзіў кантакт з паліцыяй. Ён любіў прагуляцца па вуліцы. Праходзячы ад адной кухні, якая размяшчалася побач камэндатуры, да другой, якая знаходзілася ў канцы галоўнай вуліцы.
