Андрей Тихомиров
Ырымбур тарихы
1804 елда Россиядә уку йортларының яңа Уставы расланган. Аңа ярашлы рәвештә илнең барлык уку йортлары дүрт разрядка бүленә: мәхәллә училищелары (1 ел уку), өйәзе училищелары (2 ел уку), губерна училищелары (башкача гимназияләр, 4 ел уку) һәм университетлар. Барлык дүрт разрядлы белем бирү учреждениеләренең уку планнары мәхәллә училищесы өйәзе, өйәзе губерна, ә губерна училищесы университетка әзерлек баскычы булып хезмәт итсен өчен эшләнгән. Шул ук вакытта һәр разрядлы училище аны дәвам итәргә мөмкинлеге булмаганнар өчен тәмамланган белем бирергә тиеш була.
Уку йортлары белән идарә итү өчен Россиянең бөтен территориясен алты уку округына бүлү турында Карар кабул ителә. Һәр округта уку йортлары белән идарә итүне попечитель һәм җирле университет башкарырга тиеш була. Гимназияләр университетка, өйәзе училищелары гимназияләр директорларына, мәхәллә училищелары өйәзе училищелары караучыларына буйсына. Ырымбур губернасы территориясе Казан уку округына кертелә. Бу округның попечительенең урыны итеп Казан шәһәре билгеләнә, шунда ук Казан университеты ачыла.
Яңа расланган уку йортлары уставына ярашлы рәвештә, белем бирүнең башлангыч баскычы булып мәхәллә училищелары тора. Шул вакыттан башлап губернаның төрле торак пунктларында башлангыч мәктәпләр һәм иң элек мәхәллә училищелары программалары буенча активрак ачыла башлый. Бу программалар грамотага, арифметиканың беренче гамәлләренә, Алла канунының төп нигезләренә һәм хокукны өйрәнүгә өйрәтүне күздә тоткан. Мондый мәктәпләрне финанслау нигездә җирле хакимият органнарына йөкләнә.
1817 елда Бузулук һәм Минзәлә халык училищелары өйәзе статусын ала, 1818 елда шундый ук статус Уфа училищесына бирелә. Ырымбур халык училищесы шулай ук 1822 елда өйәзе училищесына үзгәртелә. Бу мәктәпләрдә уку елы унбер ай дәвам итә. Уку вакыты училищеда ике ел һәм әзерлек сыйныфында бер ел тәшкил итә. 1830 елда губернаның биш өяз училищесында 515 укучы белем ала. 1837 елда Ырымбур батальонында, Троицк һәм Верхнеурал ярымбатальоннарында һәм Звериноголовск ротасында 2189 кеше белем ала (С. Г. Мирсәитова XIX гасырның беренче яртысында Көньяк Уралда халык мәгарифе. Екатеринбург, 2000).
XVIII гасыр ахырында XIX гасырның беренче яртысында Ырымбур губернасында 1797 елда хөкүмәт карары буенча төзелгән хезмәткәрләр һәм отставкадагы солдатлар балаларын укыту өчен гарнизон мәктәпләре киң танылу ала. XIX гасыр башында бу мәктәпләр хәрби ведомствога буйсынучы хәрби-ятим бүлекчәләргә үзгәртелә, ә аларның тәрбияләнүчеләрен кантонистлар дип атый башлыйлар.
Гарнизон мәктәпләрендә тәрбияләнүчеләр санына 10 яшьтән солдат балалары керә. Хәрби-ятимлек бүлекчәләре губернаның барлык иң зур, әһәмиятле ныгытмаларында, мәсәлән, Ырымбур, Верхнеурал, Троицк һәм башкалар ачылган.үзләренең эчке эшлеклеләрендә алар ныгытма комендантларына буйсынган. Кантонист-выпускниклар армия полкларына һәм хәрби учреждениеләргә язучылар, полк фельдшерлык мәктәпләре укучылары, унтер-офицерлар, берничә довой солдат вазифаларында укуда уңышларына бәйле рәвештә файдалану өчен җибәрелә. Хәрби кантонистлар училищелары XIX гасыр уртасында үз эшчәнлеген туктата.
XVIII XIX гасыр башында губерна уку йортларында эшләгән укытучылар составы үзенең гомуми белем бирү һәм һөнәри әзерлеге дәрәҗәсе буенча бик төрле була. Укытучыларның бик аз өлеше генә университет белеме алган. Педагогларның төп массасы иң яхшы очракта дини училищеларда, семинарияләрдә яки гимназияләр, төп халык училищелары каршындагы өстәмә педагогик сыйныфларда һөнәри әзерлек ала. Иң күп санлы мәхәллә училищелары укытучылары вазифаларын я өйәзе училищеларын тәмамлаучылар, я укытучы исеменә имтихан тапшырган кешеләр, я мәхәллә училищеларының күптән түгел генә тәмамлаучылары алмаштырган.
"1825 елның 2 гыйнварында Ырымбурда, төбәк губернаторлары г.с. Волконский һәм П. К. Эссен тарафыннан финанс чараларын эзләү һәм яңа уку йорты концепциясен эшләү буенча зур әзерлек эшләреннән соң, беренче урта уку йорты – атаклы Неплюев хәрби училищесы ачыла, ул 1844 елда Неплюев кадет корпусына үзгәртелә. Шул вакыттан башлап Ырымбур губернасында башлангыч белем бирү белән беррәттән тулы урта гомуми һәм урта һөнәри белем бирү үсеше этабы башлана. Кадет корпусының төп бурычы-Ырымбур крае һәм аның тирәсендәге чик буе территорияләре ихтыяҗлары өчен Офицер һәм административ кадрлар әзерләү. Корпус тәрбияләнүчеләре нигездә офицерлар, граждан чиновниклары балаларыннан алына, урыннарның бер өлешен чит халыкларның бай катлам вәкилләре, беренче чиратта Казаклар биләп тора. Корпусның төрле чорлардагы барлык уку планнарында чит телләрне, бигрәк тә көнчыгыш телләрен: Гарәп, төрки, пер-Сид телләрен өйрәнү буенча программалар киң тәкъдим ителгән" (Болодурин В. С. Белем һәм педагогик фикер Ырымбурда. Ырымбур китап нәшрияты, 2001, 21-22 битләр).
1887 елның 29 маенда Ырымбурда хәрби кантонистлар мәктәбе базасында Төркестан хәрби округында һәм Каспий аръягы өлкәсендә хезмәт итүче офицерлар һәм чиновниклар балаларын укыту өчен икенче кадет корпусы ачыла.
1828 елда Ырымбур губернасының Уфа шәһәрендә беренче гимназия ачыла. Ул губерна исеме буенча "Ырымбур гимназиясе"исемен ала. Гимназия белемле яшьләрне хакимият органнарында яки университетларда уку өчен әзерләү буенча уңышлы эш башлый. Анда нигездә чиновниклар, бай сәүдәгәрләр һәм мещаннар балалары белем ала. "Ырымбур" исеме гимназиядә 1865 елга кадәр саклана.
1832 елның 6 декабрендә Ырымбурда "кызларны тәрбияләү өчен Неплюев хәрби училищесы бүлеге" махсус кызлар институты оештырыла, ул 1848 елда Император Николай I исемендәге Ырымбур хатын – кызлар институты итеп үзгәртелә.Институт императрица Мария ведомствосының махсус-ал хатын-кызлар уку йортлары системасына керә. Аның янында пансион оештырыла, анда тәрбияләнүчеләрнең күпчелеге яши. XIX гасыр дәвамында уку планнары, институтта уку программалары берничә тапкыр үзгәрә, матди база ныгытыла, тәрбияләнүче кызлар саны даими үсә.
1868 елның 25 гыйнварында чыккан Инглиз газетасы The Illustrated London News хәбәр иткәнчә, Ырымбурда, Төркестан белән чикләрдә, 200 укучыга Россия хәрби мәктәбе оештырылган, шуларның 120се татар һәм Кыргыз юлбашчыларының улларыннан сайланган. Бу мәктәпне беренче тәмамлаучыларның берсе танылган казах мәгърифәтчесе һәм беренче казах педагогы, соңрак Тургай өлкәсе халык училищелары инспекторы Ибрай Алтынсарин була, ул үз гомерен образлы-ванианы үстерүгә һәм Казак халкы арасында белем таратуга багышлый.
1868 ел-Ырымбур шәһәрендә беренче ир-атлар классик гимназиясе ачыла. XIX гасырның икенче яртысында – XX гасыр башында бу Ырымбур һәм Ырымбур губернасында әйдәп баручы граждан урта уку йорты була. Гимназиянең ныклы китапханәсе, табигый кабинетларның Яхшы җиһазлары булган. Гимназия бинасында бай чиркәү бизәлеше белән үз чиркәве булган. Биредә иң квалификацияле укытучылар составы хезмәт куя, аның эше турында Казан һәм аннан соң Ырымбур уку округлары инспекторлары һәрвакыт уңай бәяләр бирә.
Гимназия үзенең әдәби кичәләре белән дан тота. Аның гимназистлары шәһәрнең барлык тантаналы чараларында катнашалар. 1891 елның июлендә Япониядән кайтканда гимназиягә Россиянең булачак императоры Николай II килә.
1868 елның 3 декабрендә Ырымбурда 1 разрядлы хатын-кызлар училищесы ачыла, ул 1871 елда беренче хатын-кызлар гимназиясенә үзгәртелә.
"XIX гасырның 60-нчы еллары уртасында Иске бистәдән төньякта беренче сәнәгать учреждениеләре барлыкка килә, алар Гончарная һәм Шафеев урамнары районында төзелә. Бу Җир шәһәр куышы дип саналган һәм бистәгә карамаган. Бу участоктагы Корылмалар башта «ябыштыру һәм чүлмәкчелек учреждениеләре», ә аннары «арендаланган урыннар» дип билгеләнә, чөнки предприятиеләр янында аларның хуҗалары яки гади арендаторлар урнаша башлый. Шуңа күрә «арендада яшәргә»дигән сүзтезмә барлыкка килә. XX гасыр башында арендага алынган урыннар төзелеше хәзерге 1-нче семафор һәм буран урамнарына кадәр барып җитә" (Ырымбур буенча: белешмәлек, Ю. Д. Гаранькин, В.В. Дорофеев, А. Н. Жилин. Чиләбе, Көньяк-Урал китап нәшрияты, 1985, 15 б.).
Курач урамы (Курач Павел Селиверстович (18941937) гражданнар сугышында катнашучы, беренче Ырымбур Совет кавалерия хезмәт казак полкы командиры) һәм битләү арасындагы киңлек төзекләнмәгән булып кала һәм XIX гасыр ахырыннан Ардатов мәйданы дип атала башлый.
Тора-бара арендага алынган урыннар элеккеге слободка белән кушыла һәм «Аренда» исеме элеккеге слободканың тау астында урнашкан өлешенә күчә. Соңгы кушылу Совет власте елларында була, 30-нчы еллар ахырына 1-нче чүлмәкче урамының Көньяк ягы төзелә, хәзерге Муса Җәлил (Җәлил (Залилов) Муса Мостафьевич (19061944) татар совет шагыйре, Советлар Союзы Герое, Ленин премиясе лауреаты, Берлинның Моабит хәрби төрмәсендә фашистлар тарафыннан җәзалап үтерелә).
Слободканың һәм арендага алынган урыннарның көнбатышка алга баруына җирлекнең Түбән характеры һәм мунча күленең булуы комачаулый. Соңгысы 1957 елга кадәр булган, ул вакытта аны барысы да диярлек шәхси төзелеш өчен урыннар бүлеп бирү өчен күмеп куйганнар. 1959 елда биредә яңа урамнар барлыкка килә.
Ырымбур губернасында мәгарифне үстерүдә Ырымбур уку округы аерым роль уйный. 1875 елда Казан округы составынан аерым Ырымбур уку округын бүлеп бирү турында Карар кабул ителә, аның составына зур мәйданнарда урнашкан уку йортлары керә. Бүген бу территориядә Башкортостан, Ырымбур, Пермь, Свердловск, Чиләбе, Кустанай, Актүбә һәм Урал өлкәләре урнашкан. Уку округының бурычы-мәгариф учреждениеләре челтәрен формалаштыру, аның эшчәнлеген контрольдә тоту, уку йортларын Педагогик кадрлар, уку-методик собияләр белән тәэмин итүдә ярдәм күрсәтү. Аның беренче попечителе итеп мәгариф буенча филолог, славян филологиясе буенча фәнни хезмәтләре һәм Варшава университеты ректоры сыйфатында педагогик һәм оештыру эше тәҗрибәсе булган кеше п.а. лавровский билгеләнә. 1875 елның 1 гыйнварына, ягъни Ырымбур уку округы ачылган вакытка, аның территориясе чикләрендә, Ырымбур, Троицк, Уральск, Уфа, Пермь, ала-теринбург шәһәрләрендә алты ир-ат гимназиясе һәм Минзәләдә бер ир-ат прогимназиясе булган.
